Коми орфография (1930)

Небӧгса йӧзӧдӧм:

Разманов И. И. Коми орфография кывӧктӧд (справочник по коми орфографии). Сыктывкар: Коми нига лэдзанін, 1930. Лб. 3-32.

Тані лӧсьӧдӧм ӧнія графикаӧн. Молодсов анбурӧн видзӧд: [1]

Гижыссянь.

Коми литература да гижӧд паськалігӧн, кор коми гижӧдыс мӧдіс олӧмас пыдӧджык пырны — сувтісны коми кыв культура кыпӧдан уджын зэв ыджыд могъяс. Ӧти-кӧ, — колӧ гижӧда кывсӧ лӧсьӧдны сідз, медым эськӧ сійӧ вӧлі гӧгӧрвоана став йӧзлы, став коми уджалысьлы. Сэк сійӧ вермас коми кыв вылын пыртны ассьыс уджсӧ йӧзкост коми олӧмас. Мӧд-кӧ, гижӧда кывсӧ лӧсьӧдны сідз, медым сылӧн торъя элементъясыс (торъя кывъяс, кывйитлӧсъяс да сідз водзӧ) гижсисны век ӧткодя. Сэк лоӧ быд коми уджалысьлы кокньыд велӧдчыны комиӧн гижны, сэки жӧ сӧмын вермас лоны ӧтног гӧгӧрвоана коми гижӧда (литературнӧй) кыв.

Лӧсьӧдны сэтшӧм справочник, коді эськӧ мед петкӧдліс, кыдзи гижсьӧ быд коми торъякыв, сьӧкыда гижсян кывйитлӧс да сідз водзӧ, — зэв сьӧкыд удж. Коми гижанног йывсьыд эмӧсь сӧмын кымынкӧ индӧдъяс. Сійӧ дерт, зэв этша. Чув (нач) сійӧн пӧльзуйтчыны да куш сы кузя лӧсьӧдны орфография справочник он вермы. Сійӧн и быд уджалысьлы та кузя лоӧ корсьны мӧд туй, выль тӧдмӧстчӧдана туй. Сійӧ туй кузяыс мунігӧн лоӧ торъякыв гижанногсӧ корсявны массӧвӧй гижӧд вылысь, литератураысь да сэтысь ӧктӧм бӧрас выльпӧлавны литература да орфографиялы подулас пуктӧм принципъяс серти.

Ме тайӧ аслам уджын кӧсъя сетны отсӧг, ӧти-кӧ, — сійӧ уджалысьяслы, кодъяс водзӧ вылӧ мӧдасны уджавны коми орфография бурмӧдӧм кузя, а мӧд-кӧ, — ӧні жӧ сетны отсӧг став коми гижӧдӧн да коми кылӧн практическӧй удж нуӧдысьяслы (том гижысьяслы, учрежденньӧын уджалысьяслы, газетӧ гижысьяслы, велӧдысьяслы да велӧдчысьяслы). Бӧръя могыс, дерт, ёнджык дай паськыдджык.

Коми орфографияа кывӧктӧдӧ лои сюйӧма медводзпомас гижӧда кыв да орфографияа принципъяс йылысь юкӧд; мӧд юкӧдас — орфография правилӧяс; коймӧдас — орфография кывӧктӧд; нёльӧдас — термин индалысь, и медбӧрпомас лои индалӧма, кутшӧм лескысь (материалысь) лои вӧчӧма орфография кывӧктӧд нигасӧ.

Кывӧктӧдсӧ лӧсьӧдӧма алфавит серти. Торъя шыпас вылас торъякывъяссӧ юклӧма алфавит кузя жӧ. Алфавитас кутчысьӧма торъякывъясас сӧмын вуж выйӧныс, кыввӧчан кывйылыс нин унджыкыслӧн абу алфавит кузя. Сійӧн и торъякывъяссӧ корсигӧн лоӧ корсьны кыввуж сертиыс алфавит кузя. Кутшӧм кывлӧн кыввужыс помассьӧ в вылӧ, сэтӧн мукӧдлаас эм торксьӧминъяс. Сійӧ торксялӧмыс лоӧ в да л вежласьӧм вӧсна. Сэк лоӧ кывсӧ корсьны либӧ в либӧ л — вуж пом серти.

Тайӧ орфографияа кывӧктӧд кузя уджалысьлы медвойдӧр колӧ бура тӧдмасьны торъя орфография правилӧяскӧд да принципъяскӧд. Бура жӧ колӧ тӧдмавны и алфавит пӧрадок. Алфавит пӧрадоксӧ гижӧма правилӧяс бӧрын.

Быд шыпас вылӧ кывлыд помассьӧм бӧрын кольӧма «содталанін». Сэтчӧ быд уджалысьлы, велӧдысьлы, редакторъяслы да мукӧдлы колӧ содтавны сьӧкыда гижсян кывъяс терминъяс да кывйитлӧсъяс, коді абу на пырӧма кывӧктӧдӧ.

Висьтала зэв ыджыд аттьӧ коми студентъяслы: Ворсин Иван Анд. да Соловьёва Ев. Сем-лы, бура отсасьӧм пыддиыс *.

<font=gray>< * Т. Ворсин Ив. А. проверил словарь П. Савваитова, а т. Соловева Е. С. проверила часть словаря Г. С. Лыткина. (с буквы «н»).></font>

Коми кыв вылын да комиӧн уджалысьясӧс ставнысӧ зэв ёна кора индавны газет пыр да торъя гижӧдъясӧн быд нелючки кывӧктӧдысь.

И. И. Разманов.

Ленинкар

10 лун январ т. 1930 воӧ.

Коми гижӧда кыв да орфография принципъяс.

Йӧз пӧвсса сёрникыв — ловъя кыв. Сійӧ век, лунысь лунӧ вежласьӧ. Вежласьӧмыс сёрникывйыслӧн, дерт, мунӧ йӧзкост оланног вежласьӧм сертиыс. Олан ногыс вежӧ йӧз пӧвсса вежӧртӧмсӧ, психологиясӧ, а сійӧ нин вӧлись мыччасьӧ сёрнитан кывйын. Ӧти торъякыв кӧ талун вӧлі ӧти вежӧртас кутӧ, сійӧ жӧ торъякывйыслӧн вежӧртасыс йӧзкост оланног вежсьӧм сертиыс вежсьӧ нин, сійӧ торъякывйыскӧд мӧднога вежӧртас йитсьӧ. Шуам кӧть буржуа кыв, — сійӧ торъякывйыс важӧн, революцияӧдз, вӧлі гӧгӧрвосьӧ ӧти ногӧн. Революцияӧдз буржуа вӧлі сетӧ вежӧртас бур, ён и озыр морт йылысь. Революция бӧрын жӧ сылӧн вежӧртасыс вежсис, ӧні кӧ шуасны буржуй, сійӧ гӧгӧрвосьӧ пинясян кывйӧн, быттьӧ кодӧскӧ кӧсйӧны увтыртны, омӧльтны.

Мыйла нӧ сідзи вежласьӧ кыв вежӧртӧмыс? Быдӧнлы, дерт, лоӧ гӧгӧрвоана, — важӧнсӧ буржуа дінас став мӧвпсӧ йӧз оланногыс вӧлі пуктӧ ӧтиӧс. Буржуа вӧлі вылын, сы вылын став выныс, быдӧн вӧлі сылы синмас видзӧдӧны, а ӧні буржуй дорӧ дзик вежсис видзӧдӧмыс, ӧні буржуй лёк пежиник морт, социализм вӧчан удж торкысь, ӧні яндзим сы вылӧ и синтӧ чӧвтлыны. Сідз вежсьӧ торъя эматоръяслӧн социальнӧй значенньӧыс, сійӧн вежсьӧ торъякывъясыслӧн кывкутан вежӧртасыс.

Сійӧ кывкутан вежӧртасыс вежсигӧн вежсьӧ и кыв шуанногыс да шуансямыс *. Медбӧръя помас вежсьӧ и шы комплексыс, фонетикаыс.

<font=gray><* И. И. Разманов. Коми кыв. I юкӧд 1930 воӧ.></font>

Тадзи вежласьӧ, кыдз шуасны, олӧ ловъя сёрникыв быд сёрниа йӧз пӧвсын. Сійӧн и артмӧ быд социальнӧй котырлӧн аслас сёрниас аслыснога сёрникыв. Сійӧ сёрникывйыс торъя социальнӧй котырыслӧн олӧ и быдмӧ сӧмын сійӧ социальнӧй котырас, сійӧ социальнӧй олӧм пытшкас.

Кор кутшӧмкӧ социальнӧй котыр кӧсйӧ лӧсьӧдны ассьыс гижӧда кыв, сійӧ ассьыс кывкутан вежӧртасъяссӧ пуктӧ гижӧда кыв подулас, а сэтчӧ вӧлись ӧктӧ мукӧд пӧлӧс социальнӧй котыр сёрникывйысь торъякывъяс да вежлалӧ наянӧс аслас сёрни вежӧр сертиыс. Сідз артмӧ гижӧда кыв.

Важӧн, кор Мӧскуаса ӧксыяс да баяръяс лӧсьӧдісны мӧскуаса приказъяс пыр ассьыныс гижӧда кыв, — найӧ, кӧть и тӧдлытӧг, вӧчисны сійӧ жӧ. Босьтісны ассьыныс сёрникывнысӧ да сійӧс паськӧдісны, пӧлӧдісны мукӧд социальнӧй котыр сорникывйысь босьталӧм торъякывъясӧн. Сійӧ босьталӧм торъякывъясыслы сетісны аслыснога вежӧртас. Мӧскуаса приказын, ӧксыяс да баяръяс чукӧрын артмӧм роч гижӧда кыв паськалі Рочму пасьтала Мӧскуа ыджыдалӧмӧн. Ыджыдалысь класс, ыджыдалысь социальнӧй котыр, пыртіс ассьыс кывсӧ став сэкся олӧмас. Сійӧ, важ олӧм вежласьӧмыскӧд тшӧтш вежласис и гижӧда сёрникывйыс.

Мукӧд йӧзлӧн сідз жӧ гижӧда кывйыс артмис.

Унаысь вайӧдлӧны пример туйӧ лужичаса сербъяслысь гижӧда кыв артман сям. Сэн сідз жӧ артмис гижӧда кывйыс. Ыджыдалысь социальнӧй котыр, выль буржуазия кыпалігӧн, вичко пыр да енлы эскан нига пӧлӧдігтыр сюйисны ассьыныс кывнысӧ став лужичаса сербъяс костӧ. Сійӧ социальнӧй группаыс, дерт, лунвыв Лужичаас ёнджык вӧлі. Сэн вӧлі паськалӧма да сӧвмӧма овмӧсыс ёнджыка. Сійӧн ӧні уналы и петкӧдчыссьӧ, быттьӧ пӧ лужичаса сербъяслӧн гижӧда кывйыс петіс лунвывса Лужича район сёрнисикаса йӧз пиысь. Сэтшӧм мӧвпъясыс зэв лёкногаӧсь. Сійӧ мӧвпъяс кузя гижӧда кывлӧн вошӧ социальнӧй сьӧмӧсыс. Сійӧ социальнӧй сьӧмӧс пыддиыс найӧ ӧтньыв сюйӧны торъя районса сёрнисикас. Сёрникылас жӧ олан сямыс пукалӧ оз сёрнисикас пытшкас, а торъя социальнӧй котыр сёрни пиын. Сійӧ социальнӧй котырыслӧн кывйыс аснас ачыс, аслыспӧлӧс сёрнисикас. Сійӧ социальнӧй сёрнисикасыс и олӧ, сійӧ сӧмын и ловъяыс. Ловъя сійӧ социальнӧй сёрнисикасыс лоӧ сэтчӧдз, кытчӧдз ловъя лоӧ сійӧ социальнӧй котырыс.

Сідзкӧ, йӧз пӧвсса сёрникывйыслӧн действеннӧй элементнас сӧмын лоӧ торъя социальнӧй котырлӧн сёрнисикас, социальнӧй сёрнисикас, а оз сійӧ сёрникыв сёрнисикасыс, коді, шуам, тӧдчӧ торъя сиктъясын да районъясын. Торъя районса (шуам: Изьваса, Емваса, Сыктыввожса, Иньваса и с. в.) сёрнисикасыс ачыс юксьӧ уна социальнӧй сёрнисикасъясӧ. Кулакъяслӧн ӧтнога сёрни, а робочӧйяслӧн да батракъяслӧн мӧднога нин. Гижӧда кыв лӧсьӧдігӧн ми ог вермӧ босьтны гижӧда кыв сьӧмӧс вылӧ кулакъяслысь да озыр котырлысь сёрни вежӧртас. Гижӧд кывлы лоӧ пуктыны панасыс вылӧ коми уджалысьяслысь, социализм ӧтувтчӧмӧн тэчысьяслысь кывсӧ, социальнӧй сёрнисикассӧ. Сійӧ социальнӧй сёрнисикасыс действеннӧй, ловъя, — сылӧн сьӧмӧсыс ӧтлаасьӧ коми уджалысь социальнӧй котыр олӧмыскӧд да мӧвпъясыскӧд.

Мӧдам кӧ ми гижӧда кыв панасыс пыдди корсявны кутшӧмкӧ районса сёрнисикас, сэк ми кежам бокӧ, сэк миян лоӧ кок улӧ шыбитны гижӧда кывлысь социальнӧй кутӧдсӧ, значенньӧсӧ. Сэк ми вошам кыв формаясӧ да анонимнӧй вежӧртасъяс костӧ, и сэсь миян не петавны. Видзӧдлам мый выйӧ миян ковмас воштысьны збыльысь кӧ ми босьтам ӧти районса сёрнисикас.

Ӧти-кӧ, сэки ми огӧй вермӧ дифференцируйтны социальнӧй кутӧд сертиыс торъякывъяслысь вежӧртасъяссӧ. Кулаклӧн мӧвпъясыс, кыв вежӧртасъясыс мӧдасны пырны гижӧда кывйӧ, а мукӧд районса сёрнисикаса колана социальнӧй элементъяссӧ ковмас бокӧ кольны. Сідзкӧ миян колана кыв элементъяссӧ ковмас вежлавны ковтӧм, социальнӧй ковтӧм торъясӧн. Тайӧ — ӧти бок. Мӧд-кӧ — торъя кывсикасса элементъясыс абу гӧгӧрвоана мукӧд сёрнисикасса уджалысь йӧзлы. Найӧс ковмас школа пыр да югдӧдчан учрежденньӧяс пыр велӧдны, тӧдмӧдны, выль элементъясас. Ӧти районса кыв мӧдас зырны вуштыны мӧд районса кыв элементъяссӧ. Важӧн роч гижӧда кыв чужигӧн сідзи и вӧчсис, — ӧти сёрнисикас вуштіс мӧд сёрнисикасӧс, сэтшӧм вӧлі сэки политикаыс, сідз вӧлі олӧмсӧ лӧсьӧдӧма. Роч кыв вӧлі вуштӧ мукӧд пӧлӧс посни йӧзлысь сёрникывъяс, русифицируйтӧ; Мӧскуаса сёрнисикас (а ми тӧдам нин кутшӧм вӧлі сійӧ приказса сёрнисикасыс) вӧлі вуштӧ мукӧд пӧлӧс сёрнисикасъяс. Мӧскуаса ӧксыяс да баяръяс ас ыджыдалӧмнаныс личкӧны вӧлі мукӧд посни йӧзӧс и посниджык ӧксыяссӧ. Сэк вӧлі кыкнога пресс, — ӧти-кӧ, Мӧскуа личкӧ провинция вылӧ; а мӧд-кӧ, ыджыдалысь социальнӧй сёрнисикас бырӧдӧ, увтыртӧ мукӧд пӧлӧс сёрнисикасъяссӧ (холопскӧй сёрниӧс да сідз водзӧ).

Ӧні сідзтӧ машинасӧ лӧсьӧдны ми огӧй вермӧ, сійӧ диалектически нелючки лоӧ. Ми шуам, — гижӧда кыв лӧсьӧдӧмӧн ми мунам ӧти мирӧвӧй кывйӧ. Такӧд некод оз вензьы. Сӧмын кор кутасны мӧвпавны, кыдзи сійӧ гижсьӧ да кыдзи кывсӧ лӧсьӧдны, сэки и пондасны вензьыны. Ӧтияс шуӧны, колӧ пӧ босьтны кутшӧмкӧ районса сёрнисикас да сы улӧ пуктыны став мукӧд сёрнисикасъяссӧ. Школа пыр да мукӧд учрежденньӧяс пыр, да пресса пыр пӧ мукӧд сёрнисикаса йӧз велӧдчасны сійӧ сёрнисикас сёрниас, вунӧдасны пӧ найӧ ассьыныс сёрнисикаснысӧ. Диалектически тайӧ со мый лоӧ: кык вензян торйысь пӧ (кык сёрнисикас) вензигӧн ӧтиыс бырӧ, а мӧдыс, кодыс вермас, сійӧ пӧ паськӧдчӧ бырӧминас. Татшӧм мӧвпъяссӧ ми шуам механиста мӧвпъясӧн, метафизикаа мӧвпъясӧн. Сідзкӧ татшӧм мӧвпъяскӧд оз позь делӧ кутны. Колӧ корсьны кутшӧмкӧ мӧд туй.

Сійӧ туйыс со кутшӧм. Быд торъя районса сёрнисикас пытшкын эм социальнӧй сёрнисикасъяс, — уджалысь йӧзлӧн, социализм тэчысь йӧзлӧн сёрни. Сійӧ сёрниыс, кыдзи и сійӧ сёрнисӧ новлӧдлысь йӧзыслӧн мӧвпъясыс, ӧткодьӧсь. Сійӧ ӧткодь вежӧра социальнӧй сёрнисикассӧ колӧ организуйтны да сійӧ пуктыны гижӧда кывлы панасыс пыдди, подулас. Сэк миян артмас пролетариат нога, пролетариат мӧвпа да вежӧра гижӧда кыв. Кыдз нӧ сійӧ, торъя социальнӧй сёрнисикассӧ организуйтны? Шуам сідз, Изьваса уджалысьяслӧн ӧтнога фонетика, ӧтнога морфология законъяс да формаяс, Эжва вожын мӧднога, кыдз найӧс организуйтан?

Кывйын да сёрниын кымын уна форма да кымын уна ногӧн позьӧ шуны, сымын сійӧ бур, сэк сёрнитан кывйыс и озыр. Кор ми ӧтлаӧдам кык сёрнисикасса ӧти пӧлӧс социальнӧй котырлысь сёрнисӧ, найӧ оз мӧдны мӧда-мӧдныскӧд воча сулавны, а найӧ йитсясны, ӧтлаасясны. Ас ӧтлаасьӧмнас лӧсьӧдасны коймӧд качествоа сёрникыв. Сідзи мунӧ диалектическӧй процесс. Мӧд ногӧн оз и вермы лоны. Гижӧда кыв лӧсьӧдігӧн сӧмын эм тайӧ, ӧти, туй.

Кыдз нӧ сійӧ социальнӧй сёрнисикасъясыс организуйтчасны? Миян эськӧ колӧ лӧсьӧдны сэтшӧм сёрникыв, медым сійӧ вӧлі гӧгӧрвоана став коми уджалысьяслы. Сэк сӧмын сійӧ мӧдас шуны ассьыс коммуникативнӧй, социальнӧй метсӧ *.

<font=gray><* Цель.></font>

Кор ми шуам, — мый колӧ гижӧда кыв панасыс пыдди босьтны социальнӧй кывсикас, сэк ми асьнымӧс потшам кыв вежӧртас бӧрйысьӧмнас. Сэк миян оз ков ёна паськӧдчавны да лукйысьны быдсяманога вежӧртасъясас. Сійӧ миян ёна кокньӧдас ассьыным уджнымӧс. Кӧр ми мӧдам тӧдны кутшӧм вежӧртаса кывъяс миян колӧны, сэк миян лоӧ ёна кокньыд гижӧда кывтӧ лӧсьӧдны *. Сэк миян ковмас сӧмын шуан да гижанногсӧ шыльӧдны, мольӧдны.

<font=gray><* Для большей убедительности читателей я отсылаю их к словарям Г. С. Лыткина и Видемана, где 1/5 всех слов зырянского лексикона составлялась из слов, передающих понятия о боге, божестве и его почитании. Это классовая направленность литературного лексикона. Ясно, что в данный исторический этап этот словесный мусор мы не включаем в наш лексикон. Не включаем за ненадобностью, они нам чужды. Но зато мы берем массу новых слов, передающих социально необходимые и нужные понятия. Это и есть социальное, классовое лицо литературного говора (социальнӧй сёрнисикас).></font>

Шусянногас да гижсянногас эм бара на мытшласянінъяс. Сійӧ мытшласянінъястіыс гижӧда кывсӧ колӧ лӧсьӧдны сідз, медым сійӧ вӧлі кыдз шуасны практичнӧйӧн.

Ӧні видзӧдлам кыдзи торъякывъяслӧн шусянногыс да гижсянногыс ёрта-ёртыскӧд воча воӧны. Быдӧн тӧдӧны — торъя сёрнисикасъясын торъякывъяс вермасны шусьыны разнӧй ногӧн. Быд сёрнисикаслӧн аслас шуансям, либӧ кыдз шуӧны, — сёрникыв норма. Гижӧда кыв лӧсьӧдігӧн торъя сёрнисикаса сёрникыв нормаяссӧ колӧ воштыны ӧти выйӧдз.

Медым шуансям сертиыс миян гижӧда кыв вӧлі ӧткодь, медым кыв нормаыс вӧлі ӧтнога. Ӧтнога кӧ лоӧ сёрникыв нормаыс, сэк позьӧ лӧсьӧдны сы серти ӧти пӧлӧс гижанног, орфография.

Торъя кывсикасъясын разнӧй пӧлӧс кыв нормаыс сёрнитігас оз торк гӧгӧрвоӧмсӧ, а гижигас сійӧ мӧдас торкны. Мыйла нӧ сійӧ сідз? Кор кутшӧмкӧ сёрнисикаса сёрнивылын шуасны менчум, сэк мӧд сёрнисикасса сёрнитысь юр вежӧрын сійӧ менчум-ыс вежӧртавсьӧ сідз, кыдз сійӧ кывсӧ шуӧны ас сёрнисикасас, мӧдарӧ кӧ шуны, — сійӧ менчум-сӧ мукӧд сёрнисикасса морт гӧгӧрвоӧ ас сёрнисикасса норма сертиыс. Шуам кӧть: менсьым менсим, менсюм и с. в. Торъякывъясса сёрнисикас костын вежласян шыясыс быд сёрнисикаса йӧз юр вежӧрын гӧгӧрвосьӧ аслас сёрникыв норма серти. Сійӧн и прӧста сёрнитігас сійӧ торъялан кыв нормаыс оз зэв торк кывсӧ вежӧртӧмысь. Дзик мӧд нога гижӧд вылын. Гижӧд вылысь кӧ аддзан кутшӧмкӧ ӧти шыпас не сідзи гижӧмӧн, — пыр и казялан. Шуан: «тайӧ пӧ абу миян ногӧн гижӧмаӧсь». Гижӧд вылын кыв нормаыс вермас торкны торъя кывлысь ӧтнога гӧгӧрвоӧмсӧ. Сэні оз нин позь гижны уна ногӧн. Колӧ, мед эськӧ быд кыв гижӧд вылысь гӧгӧрвосис кокниджыка, дай ӧтмоза. Сійӧ ми вермам вӧчны сэк, кор гижӧда кывъяс лӧсьӧдам ӧти пӧлӧс кыв норма. Коми гижӧда кыв культура кыпӧдан конференция (Сыктывкарын, юль 1929 воын) шуис: «колӧ пӧ сійӧ кыв нормасӧ нуӧдны кузяла ӧти пӧлӧс закон визьын». Шуам кӧть, — не гижны кыдз сюрӧ: квайт шайт кодь нять и с. в; шыбытны, юрбитны и с. в.; — а быдлаын гижны сӧмын: квайт, шайт, дойд, койд, няйт, войтыр и с. в. (быдлаын: йт, йд); шыбитны, юрбитны и с. в. (быдлаын: ит). Тадзикӧн ӧктӧм кыв нормаыс кокньӧдас гижанногсӧ да орфографиясӧ. Тайӧ ӧні коми гижӧда кывйын босьтӧма принцип туйӧ.

Ӧтнога кыв нормаыс гижӧда кывъяс ворсӧ зэв ыджыд роль. Сійӧ ӧтлаӧдӧ торъя кывсикасъяс шуӧмсям сертиыс. Сійӧ организуйтӧ став посни диалектъяссӧ, ӧтлаӧдӧ ӧти сёрнисям улӧ. Сідзкӧ, ми ӧні вермам гижӧда кыв кыкнан принципсӧ ӧтлаӧдлыны да найӧс воча вайӧдлыны. Сэк миян мӧдас ёнджыка тӧдчыны, кытчань миян гижӧда кывлӧн туйвизьыс видзӧдӧ. Ми казьтывлім нин, мый гижӧда кыв подулӧ колӧ пуктыны не ӧти кутшӧмкӧ районса сёрнисикас, а гижӧда кыв панан пыддиыс колӧ ӧтлаӧдны став сёрнисикас пытшса социальнӧй сёрнисикас. Мӧдарӧ кӧ шуны, — колӧ босьтны торъя кывъяс вежӧртӧмсӧ олӧм вӧчысь, действеннӧй, социальнӧй котыр сёрнивежӧрысь. Социальнӧй сёрнивежӧра кыв шуанногсӧ ӧтлаӧдны, организуйтны ӧти пӧлӧс кыв нормаӧн.

Мый нӧ сэк миян артмас? Сэки миян гижӧда кыв мӧдас нуны кык мет (цели). Ӧти-кӧ, — ӧтлаӧдас торъя районса сёрнисикасъяс, а мӧд-кӧ, — лоӧ бура гӧгӧрвоана став уджалысь йӧзлы. Воддза метыс, сёрнисикас организуйтӧмыс, матыстас коми гижӧда кыв интернациональнӧй кыв быдман процесслань, ёнмӧдас гижӧда кывсӧ. Сэки гижӧда кывйыслы позяс вӧлись сетны миян колана социальнӧй туйвизь. Мӧд метыс пыртас гижӧда кывсӧ социальнӧй, коммуникативнӧй роляс. Сэки гижӧда кывйыс лоӧ массӧвӧй кывйӧн, социальнӧй ыджыд факторӧн. Сэки гижӧда кывйыс вермас пырны йӧзкост олӧмас. Татшӧм туйвизь вылӧ и колӧ петкӧдны гижӧда кыв. Сідзкӧ сійӧ кык медгырысь принципыс коми гижӧда кывсӧ збыльысьӧн кыскӧ колана социальнӧй туйвизьӧ.

Но тайӧ подувса принципъясысь ӧтдор гижӧда кыв культура кыпӧдігӧн лоӧ нӧшта на унатор вылӧ видзӧдлыны.

1. Ловъя кывйын торъя формаясыс чужӧны оз ӧттшӧтш быд случайын, а заводитчӧ пырны ӧти-ӧтика торъякывъясӧ. Сэсянь вӧлись паськалӧ мукӧд кывъяс вылӧ. Сідзи артмис Сыктывкар гӧгӧрса диалектын, кӧть шуам, сійӧ жӧ вежласьӧм дь — йд, ть — йт (кодь — койд, нять — няйт и с. в), сідзи жӧ Улыс Эжва диалектын кольӧма в (кыв помын) йитӧдантӧм шы водзын: ылла, бӧлк. Татшӧм примерыс зэв уна. Сідзкӧ ӧти пӧлӧс кыв нормаыслы паныд сувтӧ торъя кывлӧн олӧм-вылӧмыс. Сійӧ воча сувтӧ сэк, шуам кӧ ми гижӧда кывсӧ лӧсьӧдны фонемология принципӧн.

Ӧні мӧдтор, — миян коми алфавитыс лӧсьӧдӧма сідз, мед быд торъя шылы вӧлі торъя шыпас. Сійӧ установкаыс вайӧдӧ фонемология принцип бердӧ, и сійӧ фонемология принципсӧ миян лоӧ босьтны гижӧда кыв принцип туйӧ. Сӧмын сійӧ принципсӧ ми пуктам улӧджык ӧтнога кыв норма принципысь. Кӧн мый позьӧ, ми мӧдам кутсьыны ӧтнога кыв норма лӧсьӧдӧмлань, а мӧд-кӧ, — кӧні сійӧ принципыслы оз мӧд паныд мунны ми босьтам фонемология принцип. Сійӧ принципсӧ позьӧ формулируйтны со кыдзи: — «гижны сідз, кыдзи кывсьӧ». Торъя кывсикасъясса кывъяс ми мӧдам гижны фонемология принцип серти сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ оз мӧд торкны ӧтнога кыв норма кутан принциплы.

2. Разнӧй сёрнисикасъясын ӧти кывкутӧдсӧ висьталӧны разнӧй ногӧн. Ӧтилаын: кодравны мӧдлаын: казьтывны; ӧтиын: гежӧд, тшыгӧм, а мӧдлаын: шоч, дзескыд и с. в. Тані лоӧ шуны сідз, — позьӧ и колӧ ӧктыны гижӧда кывйӧ кыдз мый позьӧ унджык кыв, мед кӧть найӧ вӧліны и ӧти вежӧртасаӧсь. Сійӧн ми сӧмын озырмӧдам коми гижӧда кывсӧ. Тайӧ мӧд установка. Тадзи жӧ колӧ шуны и кыввӧчан кывйывъяс йылысь. Мыйта ӧкмас, ставсӧ колӧ лыддьыны законнӧйӧн да сюйны гижӧда кыв форма туйӧ.

Мукӧдыс полӧны тайӧ установкасьыс. Найӧ шуӧны — торъя кыввӧчан йывъяссӧ кӧ пӧ босьталам бокысь, сэк пӧ миян кыв вежӧр дифференциацияыс вошӧ, либӧ вермас торксьыны. Сійӧ абу сідз! Кывйыс аснас ачыс век дифференцируйтӧ торъякывъясыслысь кыв вежӧрсӧ. Сійӧн и торъя шыяс вежласьӧны торъякывъясын. Сідзкӧ миян лоӧ шуны: став диалектса кыв вариантъяс ӧткодьӧсь. Найӧ ставныс пырӧны гижӧда кыв лексикаӧ. Ӧткодьӧсь жӧ лоӧны и торъя кыввӧчан йывъяс, шуам: мунӧмась, мунӧмаӧсь, мунӧмны, мортся, мортысь.

3. Сэсся коймӧдтор. Рочысь да мукӧд кывйысь пырӧм кывъяс гижигӧн вочаасьлӧны Ф, Х да Ц. Медым сійӧ кывъяссӧ торктӧг гижны, колӧ босьтны тайӧ куимнан шысӧ. Сыысь бара жӧ миян лёкыс абу. Кымын уна элемент ми босьтам гижӧда кывйӧ, сымын бур да озырджык лоӧ кывйыс. Важӧн босьтӧм бокысь пырӧм кывъясын лоӧ кутсьыны фонемология принципӧ да гижны кӧзяин, кӧзяйка, сар, самӧвар, колош, шӧвк, часі, нига, и с. в., а неважъя босьтӧм кывъяс гижны сідз, кыдзи кывсьӧ сійӧ сёрниас, кытысь сійӧ воӧма коми кывъяс; дифференциация, революция, коммунистическӧй, суффикс, социализм, финанс, цирк химия, конференция, физика и с. в.

Тайӧ ставыс гижӧда кыв фонетика принципъяс йылысь.

4. Водзӧ видзӧдлам, кыдзи синтаксис да морфология принципъяс миян ладмасны.

Морфология да фонемология принципъясыс сулалӧны воча-воча. Найӧ ёрта-ёртыскӧд паныд мунӧны. Фонетикаыс ӧтнога, а морфология сертиыс мӧднога. Сійӧн миян и лоӧ мукӧдлаас кольны морфология принципсӧ, кӧть шуам — кор ассимиляцияа закон вочаасьлӧ (кожджык — косджык, радздор — рачдор и с. в.). Татшӧминас лоӧ морфология серти гижны. Тані морфология принципыс отсалӧ кывсӧ вежӧртны. Кывсӧ вежӧртӧмысь кӧ тайӧ вежласьӧмыс оз торк, сэки лоӧ босьтны фонемологияа принцип, шуам кӧть: лыдйыны — лыддьыны, водзья — воддза и с. в. Морфология принципыс, дерт, лоӧ история кывартман сяма. Водзас ми тӧдмыштчим нин, кыдзи ловъя кывйыс олӧ. Сійӧ олӧм сертиыс торъякывъясыс вежласьӧны. Вежласьӧмсӧ миян лоӧ законнӧйӧн лыддьыны. Морфология да история принципӧ кӧ дзоньнас кутчысьны, сэк миян гижӧда кывйыд торъялас социальнӧй, массӧвӧй кывсьыс. Сійӧн ми огӧ вермӧ подув принцип туйӧ босьтны ни морфология, ни история принцип. Босьтам найӧс сӧмын кыв вежӧр гӧгӧрвоӧм отсӧг туйӧ, дай зэв гежӧдлаын. Унджыкысьсӧ ми найӧс вежлалам фонемология принципӧн, а сійӧ бара жӧ нуӧдам сӧмын сэтчӧдз, кытчӧдз фонемологияыс оз сувт паныд кыв норма принциплы *.

<font=gray><* Общие нормы литературного языка мы выводим не из норм одного только диалекта, а прослеживая то или иное языковое явление во всех диалектах устанавливая для всех их одне и те же обязательные нормы на основе максимальной последовательности его применения. Эта последовательность также не безгранична. Она кончается там, где сталкивается с законом социального значения отдельного слова.></font>

5. Морфологияыс, дерт, петӧма синтаксис нормаысь. Коми кывъяд ӧнӧдз на оз мичаӧ тӧдчы кӧн помассьӧ синтаксис, кӧні заводитчӧ морфология. Ӧні на он куж веськыда шуны: козпу, пипу, изки, паськӧм и с. в. — койд кывъясыс кымын кыв сэні, — кык ли, ӧти ли. Кывйитлӧсыс да кыв артман сямыс абу на мичаӧ торъяссьӧма. Сійӧн и кыпавлывлӧны вензьӧмъяс. Ӧти лыддьӧ сэн пӧ кык кыв да кык кывлӧн кывйитлӧс, а мӧд шуӧ, — абу пӧ сідз, сэн пӧ кыв артман закон.

Тані лоӧ босьтны сэтшӧм грамматика категорияяс, кодяс эськӧ медым кокнидаджык индісны морфологияа да синтаксиса костсӧ.

Кывйитлӧслӧн эм ӧти функция, а кывартмӧмлӧн мӧд функция. Кывйитлӧс артмӧ, дифференцируйтчӧ морфология формаясӧн, кывбӧръясӧн да йитлӧс визьӧн, а кыв артман сям кыв вежӧртӧмӧн.

Кыв вежӧртӧмыс генетически петӧ социальнӧй олӧмысь. Сідз босьтам кымынкӧ пример: синкым, синлыс, синлапӧд, синкольк и с. в. Ӧні миян тайӧ кывъясас вежӧртассӧ дифференцируйтан элементъяснас лоӧны бӧръя элементъясыс: кым, лыс, лапӧд, кольк и с. в., син-ыс налӧн родоначальникыс. Мыйла нӧ сідз? Миян ӧні социальнӧй олӧмыс сэтшӧм. Родоначальникыс, патриархыс некутшӧм социальнӧй роль оз ворс, а социальнӧй значенньӧсӧ кутысьыс торъя морт, юксьӧм морт. Сылысь сӧмын родоначальниксӧ казьтылӧны пасйӧг туйӧ. Сійӧн важӧнсӧ вӧлісны найӧ торйӧн сулалӧны, а ӧні тайӧ торъякывъясыс ӧтлаынӧсь. Важӧн вӧлі син-ыс ыджыд значенньӧ кутӧ, а ӧні сійӧ воши, ӧтлаасис, кыдз рудимент кым, лыс, лапӧд, кольк-кӧд. Тадзи синтаксис категорияысь, кык кывйитлӧсысь лои ӧти кыв, артмис морфология категория. Тайӧ процессыс коми кывйын абу на дзикӧдз помасьӧма.

Гижӧда кыв лӧсьӧдігӧн уналаын лоӧ сійӧ процессӧ тэрмӧдны, да кывйитлӧс манера кык кыв воча воӧм лыддьыны ӧти торъякывйӧн. Сійӧ оз ёна торк гижан сямсӧ, дай ёнджыка дифференцируйтӧ торъякывъяслысь вежӧртассӧ. Принцип туйӧ лоӧ босьтны со мый: 1) гижны ӧтлаын кыввужъя да дінма кывъяскӧд кывбӧръяс *, 2) ӧтлаын жӧ гижны кык вужъя торъякывъяс кор ӧтиыс общӧй, а мӧдыс сылӧн часьт, 3) кор ӧтиыс и мӧдыс ӧти вына вежӧртасаӧсь да кор на йитсигӧн арталӧма коймӧд вежӧртас (Сідз: 1) пуйыв, юйыв, ӧшинюв, чойгорув, кыргорув, керкавесьт, нырвыв и с. в., 2) чуньпом, мӧску, ыжку, кокчӧр, песплака, керпом, увдор, черлы, юрси, юрлы, кокпод, сирпи, сирвез, синсай, синводз, синньӧр, силідзир, салямка, и с. в.; 3) нырагез, мырпом, нӧдкыв, сёрникузя, лысва, кузьмутей, куттявойса, изанкум, йӧзвый, юрусьтӧдз, юрдой, йидорраз, дойдвевт, изгарга и с. в.)

<font=gray><* За совместное письмо послелогов с корнями говорят следующие положения: 1. Послелоги в общем контексте выполняют роль падежных окончаний, 2) Ударение на послелогах отсутствует, так же как и на словоизменительных окончаниях, 3) Многие послелоги не имеют собственного значения и никогда сами по себе не употребляются. Эти мотивы говорят за совместное письмо послелогов. Ради удобства, это можно допустить с коренными образованиями. Послеположные наречия вступая двукоренную связь одного слова (как: вадор «берег», туйвыв, ӧшинюв и т. д.) не противоречат предыдущему.></font>

Татшӧм принципъяс колӧ босьтны коми гижӧда кыв лӧсьӧдігӧн. Тайӧ кывӧктӧдсӧ лӧсьӧдӧма тайӧ принципъяс сертиыс. Сійӧ принципъяссӧ вӧлі индалӧма коми гижӧда кыв культура конференция вылын. Подулас лои пуктӧма сійӧ конференцияыслысь шуӧмъяссӧ.

Орфография правилӧяс.

А. Визьысь визьӧ вуджӧдӧм.

1. Визьысь визьӧ торъякывъяс вуджӧдавны колӧ дзонь кывйитӧдъясӧн (слоги).

Сідз: Рыт-лань-нин лок-тіс Ми-кул Ва-силь гор-тас. Вель-тума, ты-да-лӧ, ӧк-тӧ-ма бра-га-э-сӧ-да рум-ка ви-на-эз де-рев-ня-ӧть-тис, гӧр-дӧ-тӧм, кыдз рак, ӧз-йӧ тӧ-кӧ чу-жӧ-мыс.

2. Кывторъяс да дефисӧн гижсян кывъяс мӧд визьӧ вуджӧдігӧн на водзладорӧ сувтӧдчыссьӧ ичӧтик дефис:

Сідз:

а) Му-нӧ-ма-

-тай кыт-чӧ-

-кӧ...

б) Мыйла-

-нӧ сідзи-

сӧ уджалан...

в) Оз-

-жӧ-

-кӧ-

-ӧд-

-а...

г) Ветлісны чоя-

-вока-

-да, немтор абу шедӧма.

Б. Фонетика правилӧяс.

1. Гора йитӧдантӧм шы аскодялӧ воддза гортӧм йитӧдантӧмсӧ. Колӧ гижны сідз, кыдзи кылӧ розь кыкнан кывсӧ либӧ кывторсӧ шуигӧн.

Сідз: (кос) гайд, (лёк) дайд, (рач) дор и с. в.

2. Гора йитӧдантӧмъяс оз мичаӧ кывны гортӧм йитӧдантӧм водзвылын (бы<т/д>сяма, у<сь/зь>тӧг, го<к/г>нитны, пӧ<т/д>тыны, дзу<к/г>сьыны, лэ<ч/дз>сьыны, (лэптыны) быдтор и с. в.), колӧ гижны сідз кыдзи кылӧ торйӧн шулігас (дзугсьыны, быдтыны, узьтӧг, быдтор и с. в.).

3. Медым соравтӧг гижны, колӧ лӧсьӧдлыны гора шы выйӧныс сэтшӧм кыв, кодын гора шыыс мед сулаліс йитӧдана водзладорын. Сэки гора да гуся шыыс мичаӧ кылӧ. Сідзи и колӧ гижны. Сідз: быдӧн — быдсяма, узьтӧг — узи, гогнит — гогын, пӧдтыны — пӧда и с. в.

4. Гора йитӧдантӧм дз водзвывса с да сь кылӧны тс (ц) да ч моз (лӧдзсӧ — лӧдзтсӧ, лэдзсьыны — лэдзчыны). Морфология серти юклігӧн тӧдчӧ мичаджыка. Сідзи и колӧ гижны: лӧдзсӧ, лэдзсьыны (возвратная форма глагола с оттенком пассивного глагола).

5. Торъя кывъясын гора йитӧдантӧм д — бӧрвывса сь шусьӧ ч моз (быдсяма, быдчама), морфология серти колӧ гижны сь (быдсяма). Керан-вӧчан кывъясын дз д да т бӧрвывса сь возвратнӧй формаын гижсьӧ со кыдзи: кор керӧм-вӧчӧмыс произвольнӧя мунӧ, сэк гижсьӧ ч (лэдзчыны содті, дорыньтчыны, банкрутитчыны, дернитчыны и с. в.); ч-жӧ кольӧ, кор тайӧ формасьыс артмӧ урчитан форма: лэдзчысь, дорыньтчысь, дернитчысь и с. в.); а кор керӧм-вӧчӧмыс мунӧ объект вылын, сэк гижсьӧ сь. (Лэдзсьыны (рынышысь сю лэдзны) мунӧ, дернитсьыны, дзигӧдсьыны и с. в.).

6. Торъякывъясын кор вежласьӧны к – ть, г – дь (ки – ти , гид – дід, кермась – тэрмась, гез – дез и с. в.) быдлаын гижсьӧ к, г (ли, кермась гид, гез и с. в.),

7. Торъякывъясын, кӧні вежласьӧны ть – йт, дь – йд (дадь – дайд, койт – коть, войтыр – вотир (отир), койд – кодь и с. в) быдлаын гижсьӧ йт, йд (койд, дайд, дойд, койт, войт войтыр и с. в.).

8. Небыд д да ть кольӧны сӧмын некымын коми кывйын (тем, дем и с. в. Видзӧд кывӧктӧдысь) да бокысь пырӧм вужъя кывъясын (дивӧ, тертука и с. в.).

9. Йитӧдана да гуся да гора йитӧдантӧм водзвылын ж – дж вежласигӧн колӧ гижны йитӧдана да гора йитӧдантӧм водзвылын дж, а гуся йитӧдантӧм водзвылын ж (ыджыд, ыжта, ыджда).

10. Торъя сёрнисикаса кывъяс (воддза правилӧяс улас кӧ оз сюрны нин найӧ) гижсьӧны сідз, кыдз шусьӧны сійӧ сёрнисикасаныс.

Сідз: ыжмитчас, оннялӧ, дзимлясьны, шеввидзны, йӧжгыльтчӧма, шемӧс, шлывгӧ, пашляк, сьылідзир, кельчиэтш, дзигӧда и с. в.

11. Торъякывъясын, кӧні вежласьӧны в л да восся вома в (о, ӧ, у, ы), йитӧдана водзын гижсьӧ л, а йитӧдантӧм водзын да кыв помын гижсьӧ в. (Кыв, кывтор, кыла, йӧв, йӧла, йӧвтор, бӧвк (болк), ывла (ылла) и с. в.).

12. Кор воддза небыд йитӧдантӧм аскойдалӧ бӧръя й-сӧ, сэк гижсьӧ ддь, ннь, ддз, тть, и с. в. (Гоннявны, воддза, кыддза, коттялӧ, килльыны и с. в.).

13. Уна лыд петкӧдлана кывторъяс небыд йитӧдана бӧрын оз вежсьы. Век гижсьӧ кольяс, кыдзьяс, а оз колляс, кыддзас и с. в.

14. Ныр пыр шуана м мукӧд торъякывъяс аскойдалӧ воддза н (уммовсьыны – унмовсьыны), сэки гижсьӧ н, а оз м (унмовсьыны).

15. Торъякывъясын, кӧть вежласьӧны н – м (пом – пон (конец), колӧ кузяла гижны, м, а оз н.

Сідз: пом, помтӧг, помассьыны, пом ни дор.

16. Кык йитӧдана шы костын петавлӧны й (лыа – лыя (песок), пӧйим – пӧим, кӧйин – кӧин) да в (лыва – лыа, нуа – нува и с. в.). Сэні быдлаын колӧ гижны й да в-тӧг.

Сідзи: лыа, нуа, гыа, пӧим, кӧин и с. в.

17. Воддза правилӧыс оз паськав сэтшӧм кывъяс вылӧ, кӧні й либӧ в-ыс фонемологическӧй, а абу сӧмын комбинаторнӧй.

Сідзи: куйим, коймӧд.

18. Уна кывсикасын небыд йитӧдантӧм шыяс бӧрын кывсьӧ и да э, медводдза йитӧд кындзиыс, сэні век гижсьӧ ы да ӧ, а оз и э. Сідз: видзӧдны, пельӧс, вежсьӧма юксьӧ и с. в. (Тайӧ правилӧсьыс эм некымын исключенньӧ. Видзӧд морфология правилӧяс).

В. Морфология правилӧяс

1. Эманим йывсикалігӧн йитӧдана шысянь заводитчӧм кывйыв водзладорын ш бӧрвылын петавлӧ к; к да п бӧрвылын петавлӧ т, н бӧрвылын петавлӧ м да мукӧд йитӧдантӧм бӧрын й. Сідзи: ош – ошкӧн, ошкӧс; зеп – зептысь, зептын; сик – сиктын, сиктысь; кер – керйӧн, керйын; син – синмӧн, синмысь и с. в. Сійӧ петавлысь шыяссӧ сідзи и гижсьӧны: зептысь, керйысь, гезйысь, ошкӧн, ошкысь, синмысь, синмӧн и с. в.

2. Падежнӧй кывйывъяс коми кывйын со кутшӧмӧсь:

Nominaliv	ноль
Adessiv	лӧн
Allativ	лы
Allativ	лысь
Approximativ	лань
Consecutiv	ла
Inessiv	ын
Elativ	ысь, ся
Egressiv	сянь
Illativ	ӧ
Accusativ	ӧс – ноль
Instrumental	ӧн
Prosecutiv	ӧд, ті
Terminativ	ӧдз
Caritiv	тӧг
Comitativ	кӧд

3. Морта кывйывъяс эманима кывъяслӧн со кутшӧмӧсь:

1	ым, ӧй	ясым-ӧй
2	ыд	ясыд
3	ыс	ясыс
1	ным	ясным
2	ныд	ясныд
3	ныс	ясныс

4. Торъякывъясын (шонді, ёді, чери, сідзи, тадзи дырйи, тырйи и с. в.) мед помас век гижсьӧ и, а не ы.

5. И гижсьӧ со кутшӧм кывъясын: а) кӧні ӧтлаасьлӧны ит, ті, идз, инь, индзи, ик, идик, индзик. Сідз: Шыбитны, юрбитны, кокниндзи, кокнидик, лӧдзиндзи, лӧдзиник, саридз, еретник, вомидз и с. в.

6. Урчитана кывъясын кор помасьӧ иг игӧн и с. в. быдлаын гижсьӧ иг, игӧн и с. в. Сідз: муніг, локтіг, мунігӧн, локтігӧн и с. в.

7. Колян када кадакылын (керан-вӧчанын) век помасьӧ: и, ин, ис, им, иныд исны.

8. Тшӧктана кадакылын кывъяс век помасьӧны ы вылӧ. Сідз: пышйы, четчы, и с. в. (Мукӧд керан-вӧчаныс тшӧктана кадакылыс куш вужъя, йывтӧм. Сідз: мун, сувт и с. в.)

9. Тайӧ торъя кывъясын, медводдза йитӧд кындзиыс гижсьӧны э, а оз ӧ.

Веретя, валегиль, енджек, ирей, иселича, девесьник, мутэй, лягей, мосер, кузьнэм, ӧщӧпек, рамень, патера, песьтер, пивер, пучер, рутей, сулея, телеб, телепит, телега, тюпель, чепылыш, чужмер (исток), йизэр, шпиатер, вежӧртэм, койбед, бечева, безьмен, буретш, деветибрат, дӧвеч, енэж, дайдвевт, калябеч, кабрег, ганеч, келеб, копей мутивей, пестредь, падвеж, юрвежӧр, пилем, заведка, подчерем, пӧкмелля, рубеч, сиверука, сирагез, серег, куйиммерага, сирвез, шаклей, сопеч, сӧвет, шпалер, шелешенньӧ, шереб, улев (улей), юрвем, верзьӧм, веретя, верес, ветель, карей, жаравеч, жучег, жытей, выженка, еретник, сырилетки, шаклей, телепит, шыркупеч, шышымер, тетева, чекрень, чередитны.

10. Бокысь пырӧм кывъяс гижсьӧны сідзи, кыдз шусьӧны сійӧ кывъяс, кысь воӧма комиас. Важӧн пырӧм кывъяс гижсьӧны кыдзи шусьӧны коми сёрниын. Сідз: а) электричество, принцип, коллегия, комитет, физика, хутор и с. в. б) сакар, самӧвар, нига, гумага (кабала) и с. в.

11. Нимтана бокысь пырӧм кывъясын гижсьӧ помас ӧй Сідз: коннӧй, сӧветскӧй электрическӧй, военнӧй, крустальнӧй, чернильнӧй и с. в.

12. Бокысь пырӧм эманима кывъясын, кодяс помасьӧны ние вылӧ, гижсьӧ нньӧ.

Сідз: собранньӧ, совещанньӧ, заседанньӧ и с. в.

13. Бокысь пырӧм эманима кывъясын кодяс помасьӧны ц вылӧ гижсьӧ ч. Сідз: комсомолеч, партиеч и с. в.

14. Кыкалана кывъяс костын гижсьӧ дефис.

Сідз: Мунысь-локтысь, швуч-швач, йирк-кам, ай-мам, чоя-вока, ныра-синма, чирки-вирки, дзирк-дзорк, сира-пеля, сідз-тадз, кык-куйим, гоз-мӧд, ветлыны-мунны, юны-сёйны, гӧрысь-кӧдзысь и с. в.

15. Кывторъяс воддза кывйыскӧд гижсьӧны дефисӧн жӧ: -кӧ, -ӧ, -ӧд, -а, -нин, -тай, -ӧмӧй и с. в.

Сідз: Оз-нин-нӧ-тай мунлы. Эз-ӧ-мӧй-на волы... и с. в.

16. Соссяна кывторъяс нимтана да урчитана кывъяскӧд гижсьӧны ӧтлаын: неуна, неыджыд, недыр, немый, некутшӧм, несідзи, нетадзи и с. в., керан вӧчана кывъяскӧд не гижсьӧ рӧзь, — не мунны, не ветлыны, не сьывны и с. в.

17. Ӧтик элемента шы петкӧдлан урчитана кывъяс (тур, тар, туля, швич, швичка, кашкӧ, йирк, йирка и с. в.) содтыссяна кадакывъяскӧд (муні, кери, варті, видзи) быд формаын гижсьӧны ӧтлаын сэк найӧ ӧти кадакыв туйӧ мунӧны (а) йиркмуні, камкылӧ, турвидзӧ, тарвартіс, кышмуні.

18. Кывбӧръяс воддза кыв торъякывъясысь гижсьӧны торйӧн (йылысь, вылын, улын, вӧсна, понда, кындзи, тырйи и с. в. Сідз: Локтіг тырйи, тэ вӧсна)

Сувталана пасъяс.

(ПУНКТУАЦИЯ)

А. Пунктуация принципъяс.

Унджыкысьсӧ сувталана пасъяс сювтӧдлӧны роч принципъяс серти. Сёрникузя артмӧмыс комиыслӧн да рочыслӧн абу дзик ӧткодь. Коми кывйын, шуам кӧть, со сійӧ жӧ содтаса (придаточные) сёрникузяяс абуӧсь. Сійӧ сёрникузяяссӧ вежӧны торъя кузь сёрникузяторъяс. Сэсся йитӧдкывъясыс (союзы) коми сёрникывъяс аслысногаӧсь. Содтаса сёрникузяясыс да йитӧдкывъясыс ӧнія гижӧда кывйын гежӧдіндзиа сюравлӧны, но сійӧ дерт пырӧмаӧсь роч кывйысь. Сійӧ бердсӧ тшӧтш колӧ пыдди пуктыны.

Принципыс туйӧ колӧ босьтны сёрни вежӧртассӧ. Сувталана пасъяс колӧ сувтӧдлыны сёрни вежӧр серти. Сы серти сёрниас паузаяс сувтов керӧм артмӧ. Сы серти ми вермам пуктавны пасъяс (чут, чутік, юасяна да горӧбтана пас, уначута пас и с. в.) либӧ кӧсйӧны кӧ сійӧ паснас сетны кутшӧмкӧ аслыснога вежӧртас (висьталана кывъяс водзвывса кыкчута пас, либӧ сійӧ жӧ лыддьӧдлӧм водзын, кык полюс костын — тире и с. в.) Сёрни вежӧртасыс единственнӧй принцип.

Интонация да быдсяма мукӧд пӧлӧс принципъяс сувталана пас сувтӧдлігӧн оз вермыны мунны подув пыдди.

Б. Пасъяс сувтӧдлӧм.

1. Чут (точка). Чут сувтӧдчыссьӧ сэк, кор гижысьыс чайтӧ гижӧдсӧ помасьӧмӧн нин, кор висьтӧс вежӧртасыс помассьӧма да гижысьыс кӧсйӧ мӧдӧ вуджны.

(Быд чут бӧрти выльысь босьтчӧны гижны ыджыд шыпассянь).

Сідз: Вой тӧла. Кымӧра рудіник лун. Яг ӧзын слудасянь ю кузя тыдалӧ ылӧдз. Тӧла зэв и с. в.

2. Юасяна да горӧбтана пас. Кор сёрникузянас кӧсйӧны мыйкӧ юавны либӧ гораӧ, паськыда висьтавны, водза юӧр видзны, сэк чут местаӧ сувтӧдӧны юасяна либӧ горӧбтана пас.

Сідз: Кӧні ті, сьӧлӧмъяс?

Кӧні ті, кыпыдъяс?

Шыасьӧй!

Удж вылӧ петавлӧй!

Висьталӧй, велӧдӧй!

Сьылалӧй, гижӧй!

(Тима Вень)

3. Уначута пас (многоточие). Кор гижысьыс чайтӧ гижӧд вежӧртассӧ сёрникузясьыс помавтӧг кольны, сэк гижӧд помас пуктӧны уначута пас.

Сідз: Видзӧдліс, синъяссӧ чӧвтліс став вылас медбӧръясьыс долыда, мичаӧ нимвидзис сідз... Сэсся друг сутшкысис уси и... кулі. ... орччӧн шойыскӧд, сылӧн сьӧлӧмыс... (Т. Вень).

Содтас: Гижигӧн мукӧд дырйи лоӧ нӧшта на гырысьджык чукӧръяс вӧчавлыны. Сійӧ чукӧръясыс вежӧртаснаныс жӧ юксьӧны. Быд выль сёрникузя чукӧръяс босьтчӧны гижны выль визьсянь, мед кӧть и важ визьыс абу на помассьӧма.

Сідз: Тувсов гажа шонді малалӧмӧн шонтӧ мусӧ. Лун тӧлыс небыдика пӧльтӧ, — ломалӧ чӧскыд тувсов руӧн. Мый эм му вылын, ставыс нимкодясьӧны гажа шонділы, мича тулыслы. Вӧрдор сиктын вӧскресення лунӧ нывъяс да зонъяс гудӧкъясӧн ветлӧны сикт кузя да сьылӧны и с. в... Выль Паш.

4. Чутік (запятая)

а) Чутік сувтӧдлӧны сэк, кор ӧти-мӧд бӧрсяыс сулалӧны кык торъя сёрникузяяс.

Сідз: 1. Вит лун кыссис съезд, вит лун Анна кывзіс выль уджъяс йылысь. 2. Педӧр Павел локтӧ грездсянь, мыйкӧ зэв ёна ачыс жеръялӧ. 3. Павел бура дыр сёрнитіс ёртъяскӧд, унатор йылысь висьталіс налы. 4. Мир туй кузя багыльтчӧма, быдӧн турзьӧдӧма лымнас, эрд вывъястіыд дзикӧдз тыртӧма, туй слӧйыс оз тӧдчы.

б) Кык сёрникузя костын, кор ӧти сёрникузяыс вежӧртаснас йитсьӧ мӧдыскӧд да йитӧма кӧ найӧс йитсяна кылӧн.

Сідз: Некор оз ков повны пӧсь шондіысь, сійӧ сетӧ мортлы вын. Кӧть кутшӧм уджъяс вылӧ сиктын эн видзӧдлы, быдлаын отсасьӧны комсомолечьяс. Колӧ велӧдны, кыдзи радиоыс уджалӧ, кыдзи сійӧ вӧчсьӧ.

в) Чутікӧн жӧ юксьӧны ёрта-ёртсьыныс кык ӧткодь сёрникузяторъяс, абу кӧ на костын ӧтлаӧдана йитӧд кыв (союз).

Сідз: 1) Латин шыпасъясӧн гижысьяс вӧліны сӧмын рытыввыв Европаса учёнӧйяс: Видеман, Шегрен, Кастрен, Калима, Габеленц да Вихман. 2) Вӧв ни, мӧс ни — нинӧм абу. 3) Пув ли, тшак ли — мыйкӧ ӧд вотам.

г) Чутік сувтӧдчыссьӧ али да либӧ водзын, кор найӧ ӧти сёрникузяын да йитӧны кык ӧти нога сёрникузятор, либӧ кор ӧтлаӧдӧны кык торъя сёрникузяяс.

Сідз: 1) Курыд, али юмов..? Пи, али ныв чужӧма? 2) Тӧв песігӧн, либӧ кӧдзыд дырйи колӧ ёнджыка пасьтасьны.

д) Урчитана кывъяс водзвылын, кор найӧ мунӧны йитсяна кыв туйӧ, да унаысь кӧ ӧти сёрникузяын шедлӧны.

Сідз: Му уджалысь кор гӧрӧ, кор кӧдзӧ, кор ытшкӧ. (Молодц. В А.)

е) Петкӧдлана кывъяс бӧрын кӧ сулалӧны мӧд пӧвса бурджыка петкӧдлана кывъяс, сэк найӧ чутікӧн жӧ юксьӧны.

Юр весьтас, енэжас, кӧрт лэбачьяс лэбалӧны. Арся лунӧ, зільӧмӧн зэригӧн, вӧр керкаысь вӧралысь петалас. Мӧдысьджык, изъястӧ ёсьтігӧн, казялісны би петӧмтӧ (В. А. Мол.). Ветла, муна, вӧрӧ майӧгла.