|
|
| Строка 1: |
Строка 1: |
| − | СОЈЕԂІԊОННӦЈ ШТАТЈАС АМЕРІКАЛӦН (США).
| |
| − | Плӧшщаԃ 7839 ԍурс кв. км. Наԍелеԋіје 125 млн. морт.
| |
| | | | |
| − | Сулаланін, ыжԁа ԁа граԋіцајас.
| |
| − |
| |
| − | Карта вылыԍ. Віԇӧԁӧј граԋіцајассӧ США-лыԍ — сухопутнӧјјассӧ і морскӧјјассӧ. Віԍталӧј граԋіцајас берԁса странајас, јујас, тыјас, морејас. Віԍталӧј портјас. Кущӧм паралԉеԉјас вылын кујлӧны меԁԍа пом чутјасыс США-лӧн војвылын ԁа лунвылын? Кӧні 60-ӧԁ параԉԉеԉ мунӧ Амерікаын ԁа кӧні СССР-ын? Мерајтӧј США рытывԍаԋ асыввылӧ ԁа војвывԍаԋ лунвылӧ.
| |
| − |
| |
| − | США сіа Јевропалӧн сулаланін ԁа ыҗԁа (сравԋітӧм).
| |
| − |
| |
| − | США — мірын меԁԍа ыҗыԁ госуԁарствојас піыԍ ӧԏі. Плӧшщаԃ ԍерԏіыс сіјӧ (колоԋіјајастӧгыс) јона ыҗыԁҗык став капітаԉіԍԏіческӧј госуԁарствојасыԍ Јевропаын, ӧтлаын најӧс бостӧмӧн, но наԍеԉеԋіје лыԁ ԍерԏі сіјӧ уступајтӧ налы кујім пӧв.
| |
| − | Суша вылын США-лӧн граԋіцаыс мунӧ лунвылын Мекԍікакӧԁ, а војвылын Ангԉіјскӧј влаԃеԋіјекӧԁ — Канаԁакӧԁ.
| |
| − | Тајӧ граԋіцајасыс мунӧны меԁԍасӧ шыԉыԁ, воԍса местајасӧԁ ԉібӧ јујасӧԁ ԁа тыјасӧԁ, сыпонԁа США-лы уԁобнӧ волыԍны орчча странајаскӧԁ.
| |
| − | Кујім бокԍаԋ США-ӧс кыщовтӧны кынмывлытӧм морејас уна уԁобнӧј гаваԋјасӧн. Најӧ асыввыв берегјас ԁорын сулалӧны Ԋју-Јорк, Філаԃеԉфіја ԁа Бостон; тані завоԃітчӧны му вылын меԁԍа ветлана морскӧј суԁохоԁнӧј тујјас. Најӧ јітӧны США-ӧс Јевропа странајаскӧԁ. Тајӧ тујыс артміс бӧрја немјасӧ морскӧј
| |
| − | суԁохоԁство паԍкалӧмла. Сеті ветлӧны меԁԍа гырыԍ ԁа меԁԍа ӧԁјӧ муныԍ суԁнојас.
| |
| − | Ԏіхӧј океан берегјас ԁорын США-ын, Сан-Франціско ԁа Лос-Анжелос портјасыԍ, завоԃітчӧны тујјас Аԅіјаса уна јӧза странајасӧ — Јапоԋіјаӧ ԁа Кітајӧ.
| |
| − | Морскӧј туј Панамскӧј канал пыр ӧтлаалӧ мӧԁа-мӧԁныскӧԁ Атланԏіческӧј ԁа Ԏіхӧј океан берегјассӧ США-лыԍ. Тајӧ каналыс США кіын.
| |
| − | Сравԋітам-кӧ мі географіческӧј положеԋіјесӧ США-лыԍ јевропејскӧј госуԁарствојаскӧԁ (карта, 195 ԉб., секі мі аԇԇам: 1) США петӧны кык океанӧ, 2) США сулалӧны лунвывлаԋын унҗык јевропејскӧј госуԁарствоԍыс. 49-ӧԁ параԉԉеԉ, кыті мунӧ војвыв граԋіцаыс США-лӧн, Јевропаын мунӧ Паріж ԁінӧԁ, лунвыв Гермаԋіјакӧԁ ԁа СССР-ын ԋеуна лунвывлаԋын Хар'ковыԍ. Лунвылын США воӧны 25-ӧԁ параԉԉеԉӧԇ, коԁі мунӧ Сахара ԁа Аравіја пыр.
| |
| − | США-лӧн екваторԍаԋ матын сулалӧм вӧсна сылы воӧ уна шоныԁ, а кык океан костын сулалӧм вӧсна локтӧ тырмымӧн ва (осаԁок), сещӧм плоскогорјејасыԍ ӧтԁор, коԁјасӧс рытывԍаԋ і асывсаԋ сајӧԁӧны Корԃіԉјерыјаслӧн хребетјас.
| |
| − | Контроԉнӧј јуаԍанјас:
| |
| − | 1. Кымын пӧв США уступајтӧны міјан Сојузлы плӧшщаԃ ԍерті ԁа кымын міԉԉон вылӧ наԍеԉеԋіје лыԁ ԍерԏі?
| |
| − | 2. Кӧні США-лӧн граԋіцаыс куԇа мунӧ јуті, кӧні тыјасӧԁ ԁа кӧні веԍкыԁа параԉлеԉ вывті?
| |
| − | 3. Мыјла Панамскӧј канал пыр морскӧј тујлӧн значеԋіјеыс США-лы зев ыҗыԁ?
| |
| − |
| |
| − | Пріроԁалӧн главнӧј чертајас.
| |
| − |
| |
| − | Карта вылыԍ (цветнӧј вылыс). Корԍӧј ԁа петкӧԁлӧј гӧрајас, ԁоԉінајас, плоскогорјејас, увтасјас, кыті мунӧ 37-ӧԁ параԉԉеԉ рытывԍан, асыввылӧ.
| |
| − | Став рытыввывсӧ США-ын боԍтӧны жуҗыԁ гӧра хребетјас — Корԃіԉјерыјас, коԁјас мунӧны Ԏіхӧј океан берег пӧлӧнӧԁ. Најӧ (хребетјасыс) торјалӧны ӧта-мӧԁԍыс ԉібӧ векніԃік ԁа пыԁын кујлыԍ ԁоԉінајасӧн, лібӧ паԍкыԁ ԁа җуҗыԁ плоскогорјејасӧн. Ԁолінајас пыщкыԍ меԁԍа ыҗыԁ — Каԉіфорԋіјскӧј ԁоліна, кыті візывтӧ Сакраменто ју. Тајӧ ԁолінаыс зев плоԁороԁнӧј, а тӧвјасыԍ сіјӧс сајӧԁӧма быԁ бокԍаԋ. Кԉіматыс сылӧн шоныԁ ԁа кос. Но Ԍіерра-Ԋеваԁалӧн јујасыс вајӧны сетчӧ уна ва. Рытыввыв бокыс Ԍіерра-Ԋеваԁалӧн ежԍӧма сук вӧрјасӧн ԁа вунԁаԍӧма җуҗыԁ ушщеԉјејасӧн, кыті леччӧны јујас. Тајӧ — му шар вылын меԁԍа міча (жівопіснӧј) местајас піыԍ ӧԏі.
| |
| − | Сені ем Іосемітскӧј ԁоліна, кујлӧ 1200 м суԁтаын. Ԁоліна бокјасас ӧшалӧны граԋіт скалајас ԁа кырӧԁјас 1400 м суԁтаӧԇ ју веԍтас; скалајасыс сулалӧны быԏԏӧ башнајас, замокјас; җуҗыԁ кырјасԍаԋ уԍӧны воԁопаԁјас; ӧԏі воԁопаԁ кујім щупӧԁӧн уԍӧ 750 м суԁтаԍаԋ. Сені-жӧ быԁмӧны зев җуҗыԁ ԍеквојіјас ԋегырыԍ вӧрјасӧн. Тајӧ ԁолінаыс — Націоналнӧј парк. Торја-ԋін міча сіјӧ тӧлын, кор вӧрјасыс тырӧны лымјӧн, а граԋіт скалајас воԁопаԁјас гӧгӧрын тупкыԍӧны јіӧн ԁа ԇірԁалӧны шонԁі воԇын.
| |
| − | Каліфорԋіјскӧј ԁолінаԍаԋ лунвывлаԋын, ԋеылын Лос-Анжелос карԍаԋ кујлӧ „Ԁоԉіна ԍмерԏі“ — меԁԍа жар места гожԍа каԁӧ мушар вылын. Сені јуԉ тӧлыԍԍа шӧр ԏемпература кајӧ 39°-ӧԅ Тајӧ ԁоԉінаыс 146 м-ӧн улынжык океан уровеԋыԍ ԁа торјалӧ сыыԍ жужыԁ гӧрајасӧн — Прібрежнӧј (Берегԁор) гӧрајасӧн ԁа Ԍіерра-Ԋеваԁаӧн. Гожԍа каԁӧ ԁолінаас пӧԉтӧны асыв-војвыв пассатјас, најӧ оз вајны ԋӧԏі зер туԍ; веԍігтӧ вуҗӧрын 56°-ӧԇ кајан жарјас коставлытӧм кос повоԃԃа ԁырјі віјӧны став быԁмӧгсӧ.
| |
| − | Плоскогорјејас пыщкыо меԁԍа ыжыԁыс — Ыҗыԁ Баԍԍејн (ԉібӧ Веԉікӧј плато); тајӧ — солончаковӧј пустыԋа. Сені ем Боԉшоје Соԉоноје ты.
| |
| − | Главнӧј цепыс Корԃілјерыјаслӧн — Скаԉістӧј гӧрајас — ва јукԍан ін (воԁораԅԃел), таԍаԋ візывтӧны јујас Ԏіхӧј океанӧ ԁа Атланԏіческӧј океанӧ, — Колумбіја ԁа Колораԁо — ӧтарлаԋ, Міссурі, Арканзас ԁа Міԍԍіԍіпілӧн мукӧԁ веԍкыԁвыв вожјасыс — мӧԁарлаԋ.
| |
| − |
| |
| − | [США асыввывлӧн течас. Корԍӧј сброс віԅсӧ.]
| |
| − |
| |
| − | Колумбіја ԁа Колораԁо коԁјӧмаӧԍ аслыныс зев пыԁӧԇ ԁоԉінајас, шуԍӧны каԋјонјасӧн. Колораԁо ју каԋјонлӧн җуҗԁаыс 1800 м, бокјасас кајӧны крут ԍԏенајас ԁа кырӧԁјас, — гӧрԁ, јеҗыԁ, турун-віж ԁа мукӧԁ рӧмаӧԍ, горнӧј пороԁајас ԍерԏі.
| |
| − | Тајӧ ԁоԉінасӧ јуыс коԁјӧма важ леԁԋікјас каԁӧ, кор ԇоԋ хребетјас скалістӧј гӧрајаслӧн вӧліны зев гырыԍ леԁԋікјас улын, ԁа кор Колораԁо јуыс нуліс јона унҗык ва ӧніја ԍерті.
| |
| − | Кӧнԍурӧ скаԉістӧј гӧрајас костын паныԁаԍлӧны вулкаԋіческӧј облаԍтјас, шуам, Іеллоустонскӧј націонаԉнӧј паркын, кӧн җуҗыԁ, лымја хребетјас костын ем пӧԍ клучјаса ԁа ԇоԋ ԍо гејԅера ԁоліна.
| |
| − | Скаԉістӧј гӧрајас озырӧԍ металлјасӧн: ыргӧнӧн, зарԋіӧн, езыԍӧн, ԍвіԋечӧн, ртуԏӧн ԁа мукӧԁӧн.
| |
| − | Асыввылын США-ын сулалӧны Аппалачскӧј гӧрајас; најӧ кысԍӧны 2 ԍурс км куԅа Атланԏіческӧј океан берег пӧлӧнӧԁ. Тајӧ важ гӧрајасыс вунԁаԍԍӧмаӧс пыԁын кујлыԍ ԁоԉінајасӧн ԁа потлаԍӧмаӧԍ глыбајасӧ. Главнӧј потасыс мунӧ асыввыв поԁув-
| |
| − | јас ԁорӧԁыс (ԍерпас, 197 ԉб.); сы пӧлӧн вӧлі коркӧ сброс, секі став берегԁор полосаыс пукԍіс. Ју ԁоԉінајас, шуам, Гуԁзонлӧн, Ԃелаваралӧн, пӧріны куԅ ԁа җуҗыԁ бухтајасӧ, сені і сулалӧны ӧні портјас: Ԋју-Јорк, Філаԃеԉфіја, Балԏімора ԁа мукӧԁ. Секі-жӧ, му корка пукԍігас, торјалі Ԃԉіннӧј ԁі, коԁі торјӧԁӧ океаныԍ Ԋју-Јорк гаваԋ.
| |
| − | Рытыввыв хребетјасыс Аппалачскӧј гӧрајаслӧн — ізшома плато (Кумберԉенԁскӧј); сені му пышкас кујлӧны кыз слӧјјасӧн антрацітјас ԁа коксујтчыԍ шомјас; ју ԁоԉінајасын пластјасыс тыԁалӧны (ԍерпас, 197 лб.), сыпонԁа сені кокԋі најӧс перјыны.
| |
| − | Ыҗыԁ места Аппалачскӧј гӧрајас ԁа Корԃіԉјерыјас костын боԍтӧ равԋіна; сіјӧ ԋеуна увтасмӧ шӧрлаԋыс ԁа лунвывлаԋ; сеті візывтӧ аслас уна вожјаскӧԁ Міԍԍіԍіпі ју. Ачыс Міԍԍіԍіпіыс завоԃітчӧ Канаԁскӧј маԍԍів вылын, Верхԋеје тыԍаԋ ԋеылын; куԅтаыс сылӧн 4 ԍурс км. Вожјасыс сылӧн леччӧны Корԃіԉјерыјасыԍ ԁа Аппалачскӧј гӧрајасыԍ. На пыщкын меԁкуԅыс — Міссурі. Тајӧ ыҗыԁ ваа јуыс завоԃітчӧ Корԃіԉјерыјасын, Іеллоустонскӧј паркын; лыԁԃыны-кӧ сіјӧ Міԍԍіԍіпі главнӧј јујыв пыԃԃі, секі куԅтаыс сылӧн (Міԍԍіԍіпілӧн) лоӧ 6500 км-ыԍ унҗык. Корԃіԉјерыјасԍаԋ візывтӧны јешщӧ кымынкӧ ыҗыԁ ваа јујас, а Аппалачскӧј гӧрајасыԍ ӧԏі ыҗыԁ ԁа меԁԍа уна ваа вож Міԍԍіԍіпілӧн — Огајо.
| |
| − | Міԍԍіԍіпі нуӧ вывті уна ва (19 ԍурс куб. м ԍекунԁаӧ), но паԍтаыс сылӧн сӧмын 1 км гӧгӧр, сыпонԁа сіјӧ зев җуҗыԁ ԁа зев візыв пӧшԏі ԃеԉтаӧԇыс. Тувсов ытвајас ԁырјі сіјӧ кајӧ 10 — 12 м-ӧԇ, петӧ берегјасԍыс ԁа боԍтӧ гӧгӧрԍыс равԋінасӧ; ва тујас сіјӧс кутӧм могыԍ уналаын вӧчӧма плоԏінајас, но і најӧ мукӧԁԁырјі оз вермыны віԇны Міԍԍіԍіпі ојԁӧмыԍ, і секі сіјӧ вӧчӧ вывті ыҗыԁ уронјас.
| |
| − | Міԍԍіԍіпі аслас вожјасыскӧԁ кутӧ зев ыҗыԁ тӧԁчанлун США суԁохоԁствоын (28 ԍурс км ва туј); кык вожсӧ сылыԍ — Іллінојс ԁа Огајо — ӧтлаалӧма каналјасӧн Веԉікӧј тыјаскӧԁ (карта, 199 ԉб.).
| |
| − | Веԉікӧј тыјас кујлӧны Канаԁскӧј шщіт ԁа Центраԉнӧј равԋіна костын. Җуҗыԁ пыԁӧсјассӧ налыԍ коԁјісны ԉеԁԋікјас, коԁјас волісны лунвылӧ Міссурі ԁа Огајо јујасӧԇ. Ваыс Верхԋеј тыын, Мічіганын, Гуронын ԁа Еріын сулалӧ пӧшԏі ӧԏі уровеԋын, а Онтаріоын 100 м-ӧн улынҗык, сыпонԁа на костын Ԋіагара ју вылын леччӧ меԁԍа ыҗыԁ воԁопаԁ мірын — Ԋіагарскӧј; сені ваыс кык вожӧн уԍӧ 49 м суԁта кырԍаԋ (ԍерпас, 211 лб.)
| |
| − | Тајӧ воԁопаԁыс вермӧ ԍетны 7 млн. вӧв вын; ӧԏі вітӧԁ јукӧнсӧ кымын сетыԍ ісползујтӧма-ԋін, веԍкӧԁӧма васӧ каналјасӧ ԁа тоннеԉјасӧ; сыпонԁа выныс воԁопаԁыслӧн чінӧ.
| |
| − | Суԁнојасӧн ветлӧм вылӧ вӧчӧма кык канал, шԉузјасӧн: ӧԏісӧ, жеԋіԃіксӧ, воԁопаԁӧс кыщовтӧмӧн, Еріыԍ Онтаріоӧ, а мӧԁсӧ, куԅсӧ, Еріјскӧј каналӧс, коԁі ӧтлалӧ Ері тысӧ Гуԁзон јукӧԁ.
| |
| − | Кԉіматыс США-лӧн јона лоӧ рытыв тӧвјас ԁа ціклонјас сајын, коԁјас мунӧны США пыр Ԏіхӧј океаныԍ Атланԏіческӧј океанӧ (ԁа воԇӧ Јевропаӧ). Рытыв-војвыв берегјасас пӧԉтӧны
| |
| − | васӧԁ тӧвјас, најӧ вајӧны уна осаԁокјас. Берегԁорса Корԃіԉјерыјасын, Каскаԁнӧј гӧрајас вылын, Ԍіерра-Ԋеваԁа вылын быԁмӧны зев бур лыска вӧрјас.
| |
| − | Лунвыв јукӧнас Ԏіхӧј океан берег вылын, кӧні сулалӧны Сан-Франціско ԁа Лос-Анжелос, тӧлыс овлӧ шоныԁҗык, а гожӧмыс косҗык; сені — Среԃіԅемнӧј море гӧгӧрса коԃ быԁмӧгјас, век веж пујас (кыԇі Ітаԉіјаын), но сӧмын увтас местајасын.
| |
| − |
| |
| − | [Ва тујјас Веԉікӧј тыјас облаԍтын. Корԍӧј Еріјскӧј канал ԁа Веԉікӧј тыјасӧс Міԍԍіԍіпі ју вожјаскӧԁ ӧтлаалыԍ кык канал; віԍталӧј тајӧ вожјасыслыԍ ԋімјассӧ. Петкӧԁлӧј Ԋіагарскӧј воԁопаԁсӧ кыщовтыԍ канал. Петкӧԁлӧј места, кӧні Еріјскӧј канал ԁа суԁохоԁнӧј Гуԁзон ју мунӧны сбросовӧј впаԁінајасӧԁ.]
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Ыҗыԁ Баԍԍејн ԁа Колораԁо плоскогорјејасӧ оз веԍкавны рытыв тӧвјас, сы вӧсна кԉіматыс сені кос, сені кујлӧны сола тыјаса солончаковӧј пустыԋајас.
| |
| − | Но пустыԋајасԍаԋыс асывлаԋын Скаԉістӧј гӧра бокјасын бара быԁмӧны вӧрјас, — тані җуҗыԁ гӧра вывјасас овлӧны зерјас, најӧс вајӧны татчӧ рытыв тӧвјас.
| |
| − | Корԃіԉјерыјасԍаԋ асывлаԋӧ зерјас вајӧны тӧвјас, коԁјас пӧԉтӧны Мекԍіканскӧј заԉівԍаԋ. Рытыв тӧвјас воӧны татчӧ ватӧг-ԋін ԁа гожԍа каԁӧ вајӧны кос повоԃԃајас, сы понԁа Корԃіԉје-
| |
| − | рыјас пӧлӧн кысԍӧны куԅ ԁа паԍкыԁ кос полосаӧн черноԅомнӧј ԍԏепјас — преріјајас.
| |
| − | Паԍкыԁ равԋіна вылын Корԃіԉјерыјас ԁа Аппалачскӧј гӧрајас костын гожӧмын сулалӧ жар повоԃԃа; рытыввылас, кӧні овлӧны кос рытыв тӧвјас (суховејјас), осаԁок уԍӧ ещаҗык, асыввылас ԍерԏі. Аппалачскӧј гӧра бокјасын кујлӧны міча веж туруна лугјас ԁа быԁмӧны сора вӧрјас. Веԉікӧј тыјас облаԍԏын ԁа асыв-војвыв берегјас пӧлӧн США-ын гожӧмыс ыркыԁҗык — тыјасԍаԋ ԁа Лабраԁорскӧј кӧԇыԁ візувԍаԋ ыркалӧм вӧсна; сені меԁԍа бура быԁмӧны лугвыв турунјас.
| |
| − |
| |
| − | [Вылі ԁа улі ԁавԉеԋіјеа облаԍтјас јанвар тӧлыԍын Војвыв Амерікаын. Віԍталӧј, мыјла асыввылас Војвыв Амерікаын кӧԇыԁҗык рытыввылас ԁорыԍ.]
| |
| − |
| |
| − | Мекԍіканскӧј заԉів ԁорын гожӧмыс овлӧ жар ԁа ӧтщӧщ зев зера. Тајӧ лоӧ со мыј понԁа: быԁ ціклон, коԁі вуҗӧ США-ӧԁ, аслас воԇ помас кыскӧ васӧԁа тропіческӧј сынӧԁсӧ лунвылыԍ.
| |
| − | Ціклоныслӧн бурещ воԇ јукӧнса (асыввывса) тӧвјасыс і пӧԉтӧны лунвывԍаԋ, Мекԍіканскӧј заԉівԍаԋ (карта, 186 ԉб.); најӧ нуӧны зев уна ва ру, кытыԍ артмӧны кымӧрјас ԁа осаԁокјас. Ціклон бӧр јукӧнас (рытыввыв јукӧнас) пӧԉтӧны војтӧвјас, косӧԍ ԁа кӧԇыԁӧԍ тӧлын, косӧԍ ԁа ыркыԁӧԍ гожӧмын.
| |
| − | США-ын тӧв овлӧ кӧԇыԁ, Каліфорԋіјаыԍ, Мекԍіканскӧј залів берегјасыԍ ԁа Флоріԁаыԍ ӧтԁор.
| |
| − | Торја ыҗыԁ морозјас овлӧны США војвылын, Веԉікӧј тыјас ԁа Скалістӧј гӧрајас костын, кӧні тӧвнас пӧшԏі пыр сулалӧ аԋԏіціклон, коԁі централно-аԅіатскӧј ціклон ԍама. Сыпонԁа асыв-војвылас Амерікаын частӧ овлӧны ыҗыԁ, кӧԇыԁ тӧвјас (карта, 200 лб.). Веԉікӧј тыјас кынмылӧны 5 тӧлыԍ кежлӧ, ԁа суԁнојасӧн ветлӧм сені омӧԉа мунӧ — ԉеԁоколјас отсӧгӧн сӧмын. Ԋју-Јоркын јанвар тӧлыԍ 11°-ӧн кӧԇыԁҗык Сан-Франціскоын ԍерԏі (Ԋју-Јоркын — 1°, а Сан-Франціскоын-+10°).
| |
| − | США-ын емӧԍ гырыԍ пріроԁнӧј озырлунјас. Сені емӧԍ плоԁороԁнӧј, мыјкӧмынԁа черноԅомнӧј муа паԍкыԁ местајас, кӧні овлӧны тырмымӧн зерјас шобԁі вӧԃітӧм вылӧ. Сені емӧԍ міча веж туруна паԍкыԁ ԍԏепјас, кӧні поԅӧ вӧԃітны ԍура гырыԍ скӧт; емӧԍ (страна центрын) гырыԍ плоԁороԁнӧј рајонјас, кӧні поԅо вӧԃітны кукуруза скӧт кӧрым вылӧ.
| |
| − | Рытыввылас США-ын емӧԍ кос рајонјас, іскусственнӧ орошајтӧмӧн најӧ зев лӧԍалӧны бур сорта фруктӧвӧј пујас вӧԃітӧм вылӧ. Асыв-лунвылын главнӧј фруктӧвӧј рајонӧн лоӧ Флоріԁа.
| |
| − |
| |
| − | США-лӧн віԇму овмӧс карта. Петкӧԁлӧј, кӧні вӧԃітӧны хлопок, кӧні кукуруза. Мыјла ріс вӧԃітӧны сӧмын лунвыв берегјас ԁорын США-ын?
| |
| − |
| |
| − | США-лӧн емӧԍ вывті озыр ізшомаінјас ԋе сӧмын Аппалачјасын, но і центраԉнӧј равԋінајасас, а сіԇ-жӧ зев гырыԍ ԋефԏ запасјас. Ԋефԏ кујлӧ горнӧј пороԁајас улын Аппалачскӧј гӧрајас ԁорын, Міԍԍіԍіпскӧј увтасын ԁа Каԉіфорԋіјаын (карта, 202 лб.).
| |
| − | Кӧрт руԁајас кујлӧны США-ын уналаын, а Верхԋеј ты ԁінын, Канаԁскӧј шщіт ԁорас, кујлӧны мірын меԁса озыр кӧрт руԁаа местајас. Рытыввылыс США-лӧн озыр рӧма металлјасӧн, торја-ԋін ыргӧнӧн.
| |
| − | Ылыс Рытыв.
| |
| − |
| |
| − | Ылыс Рытыв лоӧ Ԏіхӧј океан берегјас пӧлӧн, кӧні кыпӧԁчӧны гӧрајас — Прібрежнӧјјас, Каскаԁнӧјјас ԁа Ԍіерра-Ԋеваԁа, ԁа кӧні візувтӧны јујас — Колумбіја ԁа Сакраменто. Сені су-
| |
| − |
| |
| − | [Главнӧј полезнӧј іскопајемӧјјас США-ын. Петкӧԁлӧј ізшом ԁа кӧрт руԁа кујланінјас — меԁԍа гырыԍјассӧ. Кущӧм поԉезнӧј іскопајемӧјјас кујлӧны гӧрајасын США Рытыв вылын?]
| |
| − |
| |
| − | лалӧны штатјас: Вашінгтон, Орегон ԁа Каԉіфорԋіја. Најӧ кысԍӧны војвывԍаԋ лунвылӧ 2 ԍурс км куԅаыԍ унҗык, а сыпонԁа пріроԁаыс сені разнӧј.
| |
| − | Војвылын став гӧрајасыс — Прібрежнӧјјас і Каскаԁнӧјјас — ежԍӧмаӧԍ җуҗыԁ вӧрјасӧн, кӧні быԁмӧны амеріканскӧј гӧрԁ пожӧмјас ԁа зев гырыԍ кеԁрјас (мамонтовӧј пујаскӧԁ ӧԏі пӧрӧԁаыԍ). Быԁмӧны најӧ 100 м суԁтаӧԇ; тајӧ — меԁԍа сук стројевӧј вӧрјас став му вылын. Зев җужыԁ ԁа зев веԍкыԁ пујас сулалӧны мӧԁа-мӧԁ ԁінас матын, сыпонԁа тащӧм вӧраԁ пемыԁ ԁа ва, муыс вевтԏыԍӧма ԋіщјасӧн ԁа папороԏԋікјасӧн.
| |
| − | Тащӧм пујасыс быԁмылісны војԁӧр і Важ ԍветын — Јевропаын ԁа Аԅіјаын, но сені најӧ пӧгібԋітісны меԁбӧрја леԁԋік ԁырјі. Ӧніја каԁӧ тајӧ пујасыслы отсалӧ быԁмыны умереннӧј ԁа васӧԁ кԉімат: сені пырҗык овлӧны васӧԁ тӧвјас ԁа ціклонјас, коԁјас локтӧны океанԍаԋ маԏерік вылӧ.
| |
| − | Вӧр овмӧсын уҗалӧны уна јӧз Колумбіја ју баԍԍејнын. Вӧр пӧрӧԁӧм мунӧ тӧлын лымјӧн тыртӧм гӧра бокјасын мехаԋіческӧј вӧрпіԉітан станокјасӧн, коԁјас кокԋіа вунԁӧны 2-3 м куԅа ԃіаметра пујас. Зев гырыԍ пујас, ԇоԋнас ԉібӧ піԉітӧмӧн, леԇӧны гӧрајас вывԍаԋ вӧчӧм тујјас вывті гуԍеԋічнӧј тракторјасӧн ԁа сӧвтӧны кӧрттујса појезԁјас вылӧ. Тулысын, кор җуҗыԁ лымјыс сылӧ ԁа туӧны јујас, став ӧстаԉнӧј пӧрӧԁӧм вӧрсӧ кылӧԁӧны Колумбіја јувом ԁорӧ, кӧні стрӧітӧма гырыԍ вӧр піԉітан завоԁјас ԁа кытчӧ локтӧны пріԉів ԁырјі океанскӧј суԁнојас.
| |
| − | Прілів вынсӧ ісползујтӧны тајӧ завоԁјасас вӧрпілітан станокјас уҗӧԁӧм вылӧ: пріԉів ԁырјі море ваыс уԍкӧԁчӧ завоԁ берԁын вӧчӧм баԍԍејнӧ ԁа мунӧ завоԁскӧј еԉектростанціја турбінајас пыр; отлів ԁырјі ваыс мунӧ мӧԁарӧ ԁа бара бергӧԁлӧ турбінајассӧ.
| |
| − | Вӧр промышленноԍԏын ужалыԍ рабочӧјјаслы овны ԍӧкыԁ: гожӧмын најӧ колӧны ужтӧг, тӧлын олӧны лагерјасын, ԇескыԁ са ԉок сынӧԁа баракјасын; сені-жӧ пачјас веԍтын коԍмӧ налӧн лунтырӧн кӧтаԍӧм ва паԍкӧмныс. Ԍојасӧн вӧрлеԇыԍјас быԁ во калечітчӧны ԁа кулӧны пӧрӧԁан пујас улын, — уҗавны заставԉајтӧны најӧс терыба ԁа ԁојмӧмыԍ віччыԍтӧг.
| |
| − | Пујас пӧрӧԁны завоԃітігӧн, вӧрлеԇыԍјас меԁвојԁӧр кералӧны (сувјӧны) налыԍ увјассӧ; сымогыԍ најӧ кајӧны пу вылас, — кокјасас налӧн стаԉнӧј шпорјас, а мышку сајас гез. Кајӧны најӧ век вылӧҗык ԁа вылӧҗык, мыјвынԍыс ӧвтӧны черӧн, гӧгӧрыс качӧны чагјас; таԇі вӧрлеԇыԍјас кајӧны 70-80 м суԁтаӧԇ, сеԍԍа кералӧны пу јывсӧ (1/4 м кыза кымын); грыма-јіркакыліг уԍӧ пу јылыс муӧ, а пуыс јона зев лајкјалӧ... рабочӧј сы вылын ӧшалӧ, кутчыԍӧ кіјаснас, шпорјаснас. Сіјӧ зев кокԋіа вермас уԍны.
| |
| − | Зев ӧпаснӧј уҗ сіԇ-жӧ моторнӧј пілајас вылын ԁа поԁјомнӧј кабеԉјас берԁын. Став уҗсӧ вӧчӧны терыба — каманԁујтӧны капіталлӧн пріказщікјас; вӧр рајонјасса гаԅетјасын пыр печатајтӧны тащӧм јуӧрјас:
| |
| − | "X. Ц., 18 арӧса, вӧрлеԇыԍ, кулі места вылас "А“ лагерын "цеп орӧм понԁа“.
| |
| − | "У. I., 45 арӧса, кучкыԍіс пӧран пуыԍ чеччыштӧм увјӧн. Пыр-жӧ куліс.“
| |
| − | Сыпыԃԃі вӧр промышленноԍԏ нуӧԁыԍ компаԋіјејас боԍтӧны гырыԍ барышјас. Асланыс лагерјасын вӧрын најӧ вузалӧны рабочӧјјаслы став проԁуктајассӧ кык мынԁаӧн ԁонӧнҗык орчча карјасын ԍерԏі, а коԁкӧ-кӧ рабочӧјјас пыщкыԍ ӧткажітчас налыԍ ԋӧбаԍны, сещӧмјассӧ пырыԍтӧм пыр-жӧ вӧтласны уҗ вылыԍ.
| |
| − | Вӧр тыра океанскӧј суԁнојас мунӧны таԍаԋ ылі странајасӧ: Асыввыв Аԅіјаӧ, Австраԉіјаӧ, США Атланԏіческӧј берегјасӧ.
| |
| − | Колумбіја јувом ԁорын, а сіԇ-жӧ і мукӧԁ посԋіԁжык јувом ԁорјасын, коԁјас уԍӧны Ԏіхӧј океанӧ, олӧ уна чері лосоԍ пӧрӧԁајасыԍ. Тајӧ черіјасыс олӧны мореын, но куԉмігас тулысын најӧ пырӧны јујасӧ; секі најӧс і кыјӧны. Јувом ԁорјасын стрӧітӧма гырыԍ конԍервнӧј завоԁјас.
| |
| − | Чері овмӧс кыпӧԁӧм могыԍ амерікаԋецјас стрӧітісны чері вӧԃітан завоԁјас; сені чері пӧкјыԍ петӧм посԋіԃік черіјассӧ леԇӧны ју јывјасӧ. Быԁмыштӧм бӧрас черіјас леччӧны морејасӧ ԁа сені быԁмӧны гырыԍ черіјасӧ, коԁјас куԉміганыс пырӧны јујасӧ.
| |
| − | Лунвылынҗык, Каԉіфорԋіја штатын, кԉіматыс косҗык;
| |
| − | мамонтӧвӧј пујас сені паныԁаԍлӧны сӧмын ԋегырыԍ рошщіјасӧн, шуам, Іоԍемітскӧј націонаԉнӧј паркын (196 лб).
| |
| − | Каԉіфорԋіјскӧј ԁоԉіна, коԁі кујлӧ Каскаԁнӧј гӧрајас ԁа Ԍіерра-Ԋеваԁа костын, кысԍӧ 800 км куԅа, а паԍтаыс сылӧн 90 км. Тајӧ — фрукта пујаса, вінограԁԋікјаса ԁа вотӧс быԁмӧгјаса орјавлытӧм саԁ. Саԁјас сені сулалӧны правіԉнӧј кваԁратјасӧн; најӧс орошајтӧны гӧравыв јујасыс, коԁјас леччӧны Ԍіерра-Ԋеваԁа бокјасԍаԋ. Уна ва ԁа југыԁ шонԁі отсалӧны саԁјаслы ԍетны уна плоԁјас — перԍікјас, апеԉԍінјас, абрікосјас, мінԁаԉ ԁа с. в. Урожај боԍтігӧн саԁјасын уҗалӧны ԁас ԍурсјас-
| |
| − |
| |
| − | [Ԏіхӧі океан берегјас вылын кӧрттујјас. Лыԁԃӧј, кымын кӧрттуј США-ын ԁа Канаԁаын. Віԍталӧј главнӧј помаԍанінјассӧ (пунктјассӧ) налыс.]
| |
| − |
| |
| − | ӧн рабочӧјјас; најӧ боԍтӧны фруктјас, течӧны најӧс јашщікјасӧ, Асыввыв штатјасӧ ԁа конԍервнӧј завоԁјасӧ нуӧм вылӧ. Сыыԍ ӧтԁор, зев уна фруктјас костӧны шонԁі воԇын. Тӧвԍа војјасӧ овлӧны кынмавлӧмјас, но накӧԁ бура вермаԍӧны: пујас костас ӧзтӧны ԋефԏ грелкајас.
| |
| − | Му пыщкыс Каԉіфорԋіјалӧн озыр вӧлі зарԋіӧн, но зарԋі россыпјасыс ӧні гӧԉмісны јона перјӧмла. Сыпыԃԃі рытыввыв берегјасас Каԉіфорԋіја штатын, Корԃіԉјерыјас поԁулын, аԇԇӧма зев озыр ԋефԏаінјас, сені ӧԁјӧ кыптіс ԋефԏаннӧј вышкајаслӧн ԇоԋ вӧр. Регыԁӧн быԁміс сіԇ-жӧ Лос-Анжелос кар (Лос-Анԁжеԉес).
| |
| − | Перјӧм ԋефԏыс ԋефԏепровоԁјас куԅа мунӧ ԋефԏеперегоннӧј завоԁјасӧ ԁа морскӧј гаваԋјасӧ, кӧні сіјӧс качајтӧны наԉівнӧј суԁнојас (танкерјас) тр'умӧ. Тајӧ суԁнојасыс нуӧны сіјӧс Ԋју-Јоркӧ Філаԃеԉфіјаӧ, Лонԁонӧ, Гамбургӧ, Ԋеапоԉӧ, ԁа с. в. воԇӧ переработајтӧм вылӧ.
| |
| − | Лос-Анжелос — меԁԍа ыҗыԁ кар Ылыс Рытывлӧн. Лос-Анжелос гӧгӧрын сулалӧны апеԉԍін, ԉімон ԁа паԉма саԁјас. Ваыс тајӧ саԁјасас, а сіԇ-жӧ і карас, локтӧ меԁԍа куԅ воԁопровоԁӧԁ мірын (350 км.) Ԍіерра-Ԋеваԁа бокјасԍаԋ (гӧравыв тыыԍ). Кар берԁас матын сулалӧ Гоԉԉівуԁ — мірӧвӧј кіноцентр, гырыԍ кінофабрікајасӧн. Сені ԋеыҗыԁ местаын ӧтлааԍӧны быԁԍама ланԁшафтјас: море, вӧрјаса, немӧвӧјја лымја ԁа ушщеԉјејаса гӧрајас (Ԍіерра-Ԋеваԁа), пустыԋа, міча оаԅісјас ԁа с. в. Поԁтропіческӧј кԉімат вӧсна кіносјомкајас вогӧгӧр мунӧны.
| |
| − | Рабочӧј кварталіас тајӧ карас ԋајтӧԍ, сені абу ԋекущӧм быԁмӧг, ва оз тырмы: некымын барак вылӧ воӧ ӧті кран. Електріческӧј бі ӧзјӧ сені сӧмын 9 часӧԇ рытнас (ԋефԏаннӧј компаԋіјејаскӧԁ вӧчӧм ԁоговор ԍерԏі), а сы бӧрын рабочӧјјаслы лоӧ ӧзтыны караԍіна лампајас. Мірӧвӧј кріԅіс понԁа уна ԁас ԍурс рабочӧјӧс вӧтлӧма уҗ вылыԍ, вӧтлӧма паԏерајасыԍ семјајасныскӧԁ.
| |
| − | Сан-Франціско — важнӧј порт заԉів берԁын, кытчӧ уԍӧ Сакраменто ју. Почтово-пассажірскӧј туј јітӧ Сан-Франціскоӧс став гырыԍ портјаскӧԁ мірын.
| |
| − | Сіетԉ — ӧԁјӧ быԁмыԍ том порт, фіорԁ берег вылын, Ванкувер ԁі сајын. Сы пыр мунӧ волыԍӧм Јапоԋіјакӧԁ ԁа Кітајкӧԁ. Морскӧј туј Сіетԉԍаԋ Јапоԋіјаӧԇ јона җеԋыԁҗык, Сан-Франціскоԍаԋ ԍерԏі (віԇ. глобус).
| |
| − | Ԋол ԏіхоокеанскӧј туј ӧтлаалӧ Сіетԉӧс,Сан-Франціскоӧс ԁа Лос-Анжелосӧс Атланԏіческӧј океан берегјаскӧԁ (карта, 204 ԉб.). Експрессјас, коԁјас петӧны Асыввылыԍ, воӧны Ылыс Рытывӧ 2 1/2 суткі мыԍԏі.
| |
| − |
| |
| − | Скаԉістӧј гӧрајасын ԁа Ыжыԁ Баԍԍејнын штатјас.
| |
| − |
| |
| − | Карта вылыԍ. Петкӧԁлӧј скаԉістӧј гӧрајас ԁа плоскогорјејас: Ыҗыԁ Баԍԍејн ԁа Колораԁо. Уна-ӧ сені уԍӧны осаԁокјас?
| |
| − |
| |
| − | Гӧравыв штатјас боԍтӧны зев ыҗыԁ плӧшщаԃ — пӧшԏі којмӧԁ јукӧнсӧ США-лыԍ, но наԍеԉеԋіјеыс сені шоч — 2 мортыԍ еща 1 кв. км вылӧ. Лымјӧн тырӧм гӧра хребетјас, куш скалајас, солончаковӧј пустыԋајас ԁа шочіԋік туруна ԍԏепјас боԍтӧны сені зев уна места. Ԋаԋ мујас паныԁаԍлӧны шоча. Му пыщкас ва чӧжӧм могыԍ сені мујассӧ гӧрӧны ԁа ԋебԅӧԁӧны піԋајасӧн тулысԍаԋ ԍор арӧԇ ԁа кӧԇӧны сӧмын мӧԁ воас шобԁі ԉібӧ іԁ. Мукӧԁлаын вӧчӧмаӧԍ гӧрајас вывԍаԋ леччыԍ јујас вылын пруԁјас.
| |
| − | Арізона штатын, ԋеыжыԁ ју вылын, коԁі візывтӧ пыԁі ԁоԉінаын, вӧчӧма 84 м суԁта плоԏіна; сыпонԁа сені артміс ыжыԁ пруԁ, кыԍаԋ нуӧԁӧма каналјас зев бур фруктӧвӧј саԁјасӧ, коԁјас кысԍӧны 1000 кв. км вылын. Уна места скаԉістӧј гӧрајас облаԍԏын боԍтӧны пӧскӧԏінајас, кӧні јірԍӧны ыж стаԁајас. Гожӧмын пастухјас верԅӧма вӧлӧн, овчарка-понјаскӧԁ вӧтлӧны стаԁајассӧ гӧрајасӧ, кӧні, гӧра бокјасас ԁа ԁоԉінајасын, вежӧԁӧны лугјас; арын најӧ бӧр локтӧны фермајасӧ ԁа віԇӧны ыжјассӧ іԁ ԁа шобԁі іԇапоԁ вылын, а сіԇ-жӧ ԉуцернаӧн кӧԇӧм мујас вылын. Тајӧ турунсӧ кос местајасын США-ын кӧԇӧны шобԁі ԁа іԁ бӧрын ԁа віԇӧны сы вылын (турун кӧԇа вылас) ыжјассӧ 5-6 воӧԇ; сы бӧрын мусӧ бара гӧрӧны.
| |
| − | Став гӧравыв штатјасыс страԁајтӧны атмосфернӧј осаԁокјас јона вежлаԍӧмыԍ; тащӧм вежлаԍӧмыс мунӧ, кыԇі прімеԏітӧмаӧԍ, ԋеԉамын воӧн. Ӧні сен коԍмӧм мунӧ: грунтӧвӧј вајас коԍмӧ-
| |
| − | ны, тыјас јамӧны ԁа коԍмӧны, леԁԋікјас гӧрајас вылын јона чінӧны. Сувтӧԁӧны вопрос віԇму уҗалыԍ наԍеԉеԋіјеӧс мӧԁ местаӧ вуҗӧԁӧм јылыԍ. Меԁԍа кос ԁа куш местајассӧ Ыҗыԁ Баԍԍејнын торјӧԁӧма торја лагерјасӧ (реԅерваціјајасӧ) інԃејецјаслы. Олӧны сені інԃејецјас зев гӧԉа, меԁаԍӧны батракјасӧ орчча крупнӧј скӧтвіԇыԍјас орԁӧ, корӧны мілӧԍԏіна кӧрттуј станціјајасын.
| |
| − | Но главнӧј уҗыс гӧравыв штатјас овмӧсын — металлјас перјӧм: ыргӧн, ԍвіԋеч, цінк, езыԍ ԁа зарԋі. Ыргӧн перјан руԁ-
| |
| − |
| |
| − | Преріјајаса плато. Ковбојјас куталӧны арын том скӧтӧс Асыввыв штатјасӧ нуӧм вылӧ.
| |
| − |
| |
| − | ԋікјасын уҗалӧны 100 ԍурсјасӧн горԋакјас. Руԁасӧ сені-жӧ кіԍтӧны завоԁјасын. Гӧравыв штатјас ԍетӧны җын ыргӧнԍыс унҗык, мыјԁа перјыԍӧ США-ын.
| |
| − | Месіԍа ыжыԁ карыс — Ԁенвер — сулалӧ Скаԉістӧј гӧрајас асыввыв ԁорын, ізшом перјан шахтајасԍаԋ матын.
| |
| − | Іеллоустонскӧј націонаԉнӧј парк, коԁі сулалӧ Іеллоустон ју јыв ԁорын (Міссурілӧн веԍкыԁ вож), віԇӧны сещӧмӧн, кущӧм сіјӧ вӧлі векыԍаԋ. Плӧшщаԃыс сылӧн 8671 кв. км, веркӧсыс гӧрајаса, хребетјас кајӧны 3 1/2 ԍурс м суԁтаӧԇ. Гӧра бокјасас ԁа ԁолінајасын быԁмӧны зев бур лыска вӧрјас; сені олӧны пушнӧј ԅверјас, шуам, ручјас, ошјас, ԁа вӧрса пӧткајас; туруна платојас вылын јірԍӧны јӧрајас ԁа бізонјас. Тајӧ став жівотнӧјјасыс ӧні ԋӧԏі оз повны мортыԍ, а бізонјас лоіны пӧшті ԁомашԋеј жівотнӧјјас коԃӧԍ, быԏԏӧ мӧсјас (локтӧны јӧз ԁінӧ ԍојанла). Но турістјасӧс татчӧ кыскӧны пӧԍ істочԋікјас (тані 3600 кымын) ԁа гејԅерјас. Гејԅерјас піыԍ ӧԏі — Веԉіканша — којыштӧ 100 м вылнаӧ фонтан. Сеԍԍа мічаӧԍ Іеллоустона јулӧн каԋјонјасыс, коԁјаслӧн емӧԍ 300 м-ыԍ җуҗыԁҗык кыркӧщјас.
| |
| − |
| |
| − | Преріјајаса Плато.
| |
| − |
| |
| − | Карта вылыԍ. Віԍталӧј јујас, коԁјас візывтӧны Скаԉістӧј гӧрајасԍаԋ асыввылӧ. Петкӧԁлӧј преріјајаса Плато. Кущӧм сені овлӧ гожӧмыс? Кущӧм воча муныԍ тӧвјас сені вермӧны паныԁаԍны? Уна-ӧ сені уԍӧ осаԁок?
| |
| − |
| |
| − | Асыввылын Скаԉістӧј гӧрајас крута помаԍӧны преріјајаса Платолаԋ. Тајӧ плоскогорјеыс мунӧ 2500 км куԅа лунвывԍаԋ војвылӧ ԁа 400 — 500 км гӧгӧр рытывԍаԋ асыввылӧ. Кызвын
| |
| − |
| |
| − | [Помешщік (США лунвылын) боетӧ (пріԋімајтӧ) хлопок, коԁӧс вајіс сылы аренԁатор-ԋегр.]
| |
| − |
| |
| − | местасӧ сені боԍтӧны ԍԏепвыв пӧскӧԏінајас, кӧні јірԍӧ уна міԉԉон ԁуш скӧт: ыжјас, ԍура гырыԍ скӧт, вӧвјас. Скӧт быԁмӧ вӧԉа вылын, пӧскӧԏінајасын; стаԁајассӧ вӧтлӧны местаыԍ местаӧ пастухјас — ковбојјас; најӧ быԁлун мунӧны верԅӧмӧн ԍо кілометрӧԇ; тулысын најӧ пасјӧны (кԉејмітӧны) том кукаԋјасӧс, а арын бӧрјӧны бурҗык жівотнӧјјассӧ асыввылӧ мӧԁӧԁны. Куԅ појезԁјас нуӧны сетчӧ скӧтӧс кукурузаӧн щӧгӧԁӧм вылӧ.
| |
| − | Кріԅіс понԁа скӧтвіԇӧм ӧні чінӧ. Амеріканскӧј правіԏеԉство ԋӧбӧ фермерјаслыԍ ԁонтӧм-ԁоныԍ міԉԉон ԁушјасӧн скӧтсӧ; сіјӧ мунӧ му вынԍӧԁан тукјас вӧчӧм вылӧ. Щыгјалыԍ уҗтӧм јӧзлы јај оз ԍетны.
| |
| − | Асывлаԁорас преріјајасын, кӧні овлӧны зерјас Мекԍіканскӧј заԉівԍаԋ локтыԍ тӧвјас ԁырјі, пӧскӧԏінајас вежԍӧны мујасӧн, кӧні кӧԇӧны шобԁі, зӧр (војвылын) ԁа кукуруза (лунвылын). Тані — черноԅом, но урожајјаслы вреԃітӧны кос повоԃԃајас, коԁјас овлӧны војтӧвјас ԁырјі і торја-ԋін рытывтӧвјас ԁырјі.
| |
| − | Лунвыв штатјас.
| |
| − |
| |
| − | Карта вылыԍ. Петкӧԁлӧј Міԍԍіԍіпілыԍ візувтӧмсӧ Огајјо уԍанінԍаԋ улынҗык ԁа віԍталӧј кык веԍкыԁвыв вож Міԍԍіԍіпілыԍ. Уна-ӧ осаԁок уԍӧ Лунвыв штатјасын? Кущӧм поԉезнӧј іскопајемӧјјас кујлӧны тајӧ штатјасас?
| |
| − |
| |
| − | Лунвыв штатјас кысԍӧны преріјајасԍаԋ ԁа Мекԍікакӧԁ граԋіцаԍаԋ рытыввылын Атлаԋԏіческӧј океан берегјасӧԇ асыввылын ԁа боԍтӧны щӧщ, Флоріԁа полуостров.
| |
| − | Зев гырыԍ местајас Міԍԍіԍіпскӧј увтасын боԍтӧны хлопок плантаціјајас, кӧні уҗалӧны міԉԉонјасӧн ԋегрјас. Шоныԁ кԉімат (200-ыԍ унҗык шоныԁ лун, умереннӧј зерјаса гожӧм) отсалӧ хлопок воӧмлы, а кос ар зев лӧԍалӧ хлопок боԍтӧмлы. Сеԋԏабр тӧлыԍын хлопок коробочкајас потлаԍӧны ԁа став мујасыс лоӧны јеҗыԁӧԍ хлопокԍыс. Тані боԍтӧны пӧшԏі 3/5 јукӧнсӧ став мірӧвӧј хлопок урожајԍыс.
| |
| − | Хлопок быԁмӧ ԉібӧ гырыԍ помешщікјас плантаціјајас вылын, ԉібӧ посԋіԃік участокјас вылын, коԁјасӧс аренԁујтӧны фермерјас, меԁԍасӧ негрјас, сіјӧ-жӧ гырыԍ помешщікјаслыԍ. ԋегрјас — важ рабјаслӧн потомокјас — олӧны корыԍјас олӧмӧн, ԋекущӧм правајастӧг; вынԍыс вывті уҗалӧны најӧ помешщікјаслы аренԁа мынтӧм вылӧ, хлопок ԋӧбыԍјаслы уҗјӧзјас мынтӧм вылӧ ԁа правіԏеԉстволы налогјас мынтӧм вылӧ.
| |
| − | Мекԍіканскӧј заԉів ԁорын хлопок оз вӧԃітны: сені сылы вывті ва, сеԍԍа вреԃітӧ ԁолгоноԍік, коԁі вуҗіс Мекԍікаыԍ ԁа паԍкаліс шоныԁ берегԁор полосаас. Увтас берегјас вылын Мекԍіканскӧј заԉів ԁорын кысԍӧны сахарнӧј троԍԏԋік ԁа ріс плантаціјајас, кӧні став уҗсӧ вӧчӧны машінајасӧн.
| |
| − | Туј вӧчан машіна лептӧ му гӧгӧрыс вал, уна амыԍа тракторнӧј плуг ԁа ԃіскӧвӧј піԋајас гӧрӧны ԁа піԋовтӧны мусӧ, а тракторнӧј раԁӧвӧј ԍејалкајас кӧԇӧны ріс. Газомоторнӧј насосјас качајтӧны му вылӧ ва ԁа віԇӧны сылыԍ уровеԋсӧ гожӧмбыԁ. Воӧм ԁа ваыԍ коԍтӧм мујас вылын уҗалӧны комбајнјас, најӧ коԉӧны ас бӧрԍаыс ріс тыра мешӧкјас. Ӧԏі рабочӧј уҗалӧ гожӧмбыԁӧн шӧрвыјӧ 40 га ріс, — јапонскӧј кресԏанін — 1 га. Но олӧмыс амеріканскӧј ԋегрлӧн абу бурҗык јапонскӧј креԍԏаԋін ԁорыԍ: кыкнаныс уҗалӧны помешшік вылӧ. Ԋегр вылӧ, ԍӧкыԁ уҗыԍ ӧтԁор, воԁӧ јешщӧ націонаԉнӧј гԋот.
| |
| − | Флоріԁаын паԍкыԁа вӧԃітӧны фрукта пујас: апеԉԍін, ԉімон, јаблӧк, перԍік ԁа с. в. Качество ԍерԏіыс тајӧ фруктјасыс јона уступајтӧны каліфорԋіјаса фруктјаслы, но кіԍмӧны воԇҗык; најӧс зев јона петкӧԁӧны промышԉеннӧј рајонјасӧ США-ын.
| |
| − | Віԇму овмӧскӧԁ ӧтщӧщ Лунвыв штатјасын паԍкалӧма і промышԉенноԍԏ. Му пыщкас кујлӧны ԋефԏ поԉејас (мујас); сені мунӧ меԁԍа ыҗыԁ уҗ США-ын (выјӧԇтӧ став мірас) ԋефԏ ԁа газ перјӧм куԅа. Ԋефԏсӧ, му пыщкас нуӧԁӧм трубајасӧԁ, качајтӧны морскӧј портјасӧ, а сіԇ-жӧ Чікагоӧ ԁа Ԋју-Јоркӧ.
| |
| − | Нефԏепровоԁјаслӧн куԅтаыс США-ын 90 ԍурс км; цісԏернајасӧн ԋефԏ кыскалӧм сені лыԁԃӧны ԁонаӧн ԁа важмӧм ногӧн. Натураԉнӧј газ сіԇ-жӧ мунӧ трубајасӧԁ, сіјӧ шонтӧ ԁа југԁӧԁӧ уна амеріканскӧј карјас.
| |
| − | Газ сотӧны фабрікајасын газӧвӧј моторјасын ԁа парӧвӧј коԏол ломтанјасын (топкајасын), а кӧԅајкајас плітајас вылын сіјӧн пуӧны ӧбӧԁ. Кыԇі ломтыԍан газ (гор'учӧј), сіјӧ бурҗык ізшомыԍ перјан југԁӧԁан (ԍвеԏіԉнӧј) газыԍ.
| |
| − | Аппалачскӧј гӧрајас ԁінын лунвыв поԁувјас ԁорас, Бірмінгам кар рајонын, јона паԍкалӧма металлургіја. Тані ізшом, кӧрт руԁа ԁа іԅвеԍԏԋак кујлӧны орччӧн.
| |
| − | Ӧԁјӧ паԍкалӧ Лунвыв штатјасын сіԇ-жӧ ԏекԍԏіԉнӧј промышԉенноԍԏ. Војԁӧр став хлопоксӧ лунвывԍыс нулісны асыв-војвылӧ ԉібӧ петкӧԁлісны заграԋіцаӧ; ӧні лунвылын стрӧітӧма уна ԏекԍԏіԉнӧј фабріка, ԁа зев гырыԍӧс; тані ем уна хлопок ԁа уна ԁонтӧм ԁа праватӧм рабочӧј. Главнӧј портыс Лунвыв штатјаслӧн — Новыј Орԉеан, Міԍԍіԍіпі ԃеԉтаын; татыԍ, а сіԇ-жӧ і Мекԍіканскӧј залив ԁорса мукӧԁ портјасыԍ петкӧԁӧны хлопок, ԋефԏ, шобԁі, коԁјасӧс вајӧны војвылыԍ Міԍԍіԍіпі куԇа ԉібӧ кӧрттујјас вывті.
| |
| − |
| |
| − | Центраԉнӧј штатјас.
| |
| − |
| |
| − | Карта вылыԍ. Віԍталӧј јујас, коԁјас візувтӧны Центраԉнӧј штатјасӧԁ. Уна-ӧ сені уԍӧ осаԁок? Кущом быԁмӧгјас сені вӧԁітӧны?
| |
| − |
| |
| − | Сені, кӧні ӧтлааԍӧны Міԍԍіԍіпі, Огајјо ԁа Міссурі јујас, сулалӧны Центраԉнӧј штатјас — главнӧј ԋаԋвӧԃітан ԁа скӧтвіԇан рајон США-лӧн.
| |
| − | Лунвыв јукӧнас сені зев гырыԍ местајасӧ (пространствојасӧ) кӧԇӧны кукуруза; сіјӧ век ԍетӧ бур урожај (кык мынԁаӧн унҗык шобԁі ԁорыԍ) — ԍені плоԁороԁнӧј (мыјкӧмынԁа черноԅомнӧј) му, куԅ, жар ԁа зерјаса гожӧм. * Кукурузаӧн верԁӧны Центраԉнӧј штатјасын уна міԉԉон ԍурс гырыԍ скӧт ԁа порԍ. Скӧтсӧ вајӧны сетчӧ рытыввылыԍ, преріјајасыԍ, сеԍԍа кымынкӧ тӧлыԍ верԁӧны (щӧгӧԁӧны) сені; сыбӧрын сіјӧ мунӧ бојԋајасӧ (начканінӧ). Рытыв-војвылын кујлӧ јарӧвӧј шобԁі вӧԃітан облаԍԏ.
| |
| − | Помтӧм-ԁортӧм шобԁі мујас кысԍӧны ԍо кілометрјасӧн. Мујас костын сулалӧны бура гырыԍ фермајас. Быԁ фермер віԇӧ кымынкӧ ԁас батрак; быԁ фермерлӧн ем уна плугјас, кӧԇан машінајас, вунԁан машінајас, моторнӧј ԉібӧ парӧвӧј молоԏілкајас (вартан машінајас), уна фермерлӧн емӧԍ веԍіг тракторјас ԁа комбајнјас. Чукӧртӧм ԋаԋсӧ (ԅерно) пырыԍтӧм-пыр-жӧ нуӧны наԋвіԇан склаԁјасӧ — еԉеваторјасӧ, коԁјас сулалӧны кык-кујімӧԇ быԁ кӧрттуј станціја ԁорын. — Најӧс стрӧітӧны капіталіԍԏческӧј компаніјејас.
| |
| − | Тајӧ компаԋіјејасыс ԋӧбӧны фермерјаслыԍ ԋаԋсӧ ічӧт ԁонјасӧн, а вузалӧны гырыԍ ԁонјасӧн. Ӧні, кріԇіс понԁа, компаԋіјејас гырыԍ ԁонјас кутӧм могыԍ частӧ бырӧԁӧны ԋӧбӧм ԋаԋсӧ, — кіԍкалӧны караԍінӧн ԁа ломтӧны паровозјас топкајасын.
| |
| − | Мірӧвӧј кріԅіс понԁа шобԁі кӧԇајас ӧні чінӧны, фермерјас рӧзӧрітчӧны; фермајассӧ налыԍ машінајаснас і скӧтнас вузалӧны уҗјӧзјасыԍ. Мукӧԁ фермерјасыс аԍныс вузалӧны тракторјассӧ ԁа машінајассӧ ԁа завоԃітӧны уҗавны мујас вылас важ ногӧн — прӧстӧј плугјасӧн ԁа вӧвјасӧн.
| |
| − |
| |
| − | * Тыԁалӧ, тані і ем чужан муыс (рӧԁінаыс) кукурузалӧн; бӧрынҗык сіјӧс петкӧԁісны Амерікаыԍ мукӧԁ ԍвет јукӧнјасӧ.
| |
| − | Ԋаԋӧн ԁа скӧтӧн вузаԍӧм ԍерԏі, пыԅ ԁа конԍервјас вӧчӧм ԍерԏі важнӧј карјасӧн лоӧны Ԍен-Луі ԁа Канзас — первојыс Міԍԍіԍіпі вылын, мӧԁыс — Міссурі вылын.
| |
| − | Но меԁԍа ыҗыԁ карыс тані — Чікаго, ыҗԁа ԍерԏіыс США-ын мӧԁ кар. Сіјӧ сулалӧ Мічіган ты лунвыв берегын ԁа канал вылын, коԁі ӧтлаалӧ тајӧ тысӧ Міԍԍіԍіпі вожкӧԁ — Іԉԉінојскӧԁ. Чікагоӧ локтӧ 40 кӧрттујыԍ унҗык. Тајӧ меԁԍа ыҗыԁ центр мірын јај ԁа пыԅ заптӧмын, а сіԇ-жӧ зев ыҗыԁ центр чугун ԁа стаԉ кіԍтӧмын ԁа машінајас вӧчӧмын.
| |
| − | Быԁлун појезԁјас, ԍура гырыԍ скӧтӧн ԁа порԍјасӧн, локтӧны тајӧ карас; скӧтыс мунӧ бојԋајасӧ (скӧт начканінјасӧ), коԁјас сулалӧны уна кваԁратнӧј кілометр вылын. Скӧтсӧ начкӧны машінајасӧн; тушајассӧ леԇӧны конвејјерјас пыр ԁа ӧԁјӧ кералӧны. Мыјкӧмынԁа јајыс мунӧ холоԃіԉԋікјасӧ (кынтӧм вылӧ), а мыјкӧмынԁаыс конԍервјас вӧчӧм вылӧ. Вірԍыс ԁа лыјасԍыс вӧчӧны му вынԍӧԁанјас, салаыс мунӧ мајтӧг вӧчӧм вылӧ, а кучікыс — кучік вӧчан завоԁјасӧ Чікагоӧ.
| |
| − | Кріԅіс понԁа јај промышԉенноԍԏ Чікагоын јона улӧԇ леԇчіс, сы вӧсна, мыј США-ын 17 мԉн. морт уҗтӧм јӧзыс оз вермыны јајтӧ ԋӧбны ԍемјајасныслы. Чіні јај петкӧԁӧм і мукӧԁ странајасӧ, кӧні сіԇжӧ уна уҗтӧм јӧзыс.
| |
| − | Заптӧм јајсӧ холоԃіԉԋік-парохоԁјасӧн нуӧны Чікагоыԍ тыјас вывті Ԋју-Јоркӧԇ. Сіјӧ тујӧԁ-жӧ мунӧ ԋаԋ. Тӧлын, кор тыјас кынмӧны 4 тӧлыԍ кежлӧ, ԁвіжеԋіје (ветлӧм) мунӧ кӧрттујјас вывті.
| |
| − | Ԇік војвылас Центраԉнӧј штатјасын, Верхԋеј ты берег вылын, сулалӧ порт Ԁулут. Сеԍаԋ матын, Канаԁскӧј шщіт крістаԉԉіческӧј маԍԍів вылын, ԇік му веркӧсас кујлӧны вывті уна кӧрт руԁајас.
| |
| − | Руԁасӧ перјӧны гӧра бокјасын екскаваторјасӧн: аммонал ԉібӧ кіԅӧр кіслороԁ взрывјасӧн ԁрӧбітӧны руԁасӧ: екскаваторјас сӧвтӧны сіјӧс кӧрттуј вагонјасӧ; вагонјасыс леччӧны реԉсјас куԅа увлаԋ Верхԋеј тылаԋӧ; сені поԁјомнӧј машінајасӧн руԁасӧ груԅітӧны вагонјасыԍ стаԉнӧј баржајасӧ, коԁјас мунӧны Веԉікӧј тыјасӧԁ Пітсбургӧ.
| |
| − | Ԁулутыԍ петкӧԁӧны сымынԁа руԁа, мыј петкӧԁӧм груз лыԁ серԏіыс (вес ԍерԏіыс) сіјӧ панјӧ веԍіг Ԋју-Јоркӧс.
| |
| − |
| |
| − | Промышԉеннӧј асыв-војвыв.
| |
| − |
| |
| − | Карта вылыԍ. Петкӧԁлӧј Гуԁзон ју, Еріјскӧј канал ԁа Ԋіагарскӧј воԁопаԁ. Петкӧԁлӧј Огајјо ԁа Пітсбург кар. Кущӧм полезнӧј іскопајемӧјјас кујлӧны рытыввыв бокјасас Аппалачскӧј гӧрајасын?
| |
| − |
| |
| − | Лунвывлаԋын Ері тыԍаԋ кујлӧны ізшом перјан шахтајас; најӧ ԍетӧны 1/6 јукӧнсӧ став перјӧм мірӧвӧј ізшомыԍ.
| |
| − | Тајӧ шахтајас гӧгӧрыс быԁмісны уна карјас, на пыщкыԍ меԁԍа ыҗыԁыс — Пітсбург.
| |
| − | Тані сулалӧны ԍојасӧн металлургіческӧј ԁа машіностроіԏеԉнӧј завоԁјас. Быԁлаын орјавлытӧг мунӧны кӧрттујјас ԃа автомобілнӧј тујјас. Тајӧ странаыс „Ԍӧԁ Ан-
| |
| − | гліја“ коԃ-жӧ, і наԍеԉеԋіјеыс тані сещӧм-жӧ щӧкыԁ: 100 мортыԍ уна 1 кв. км вылӧ. Ӧні мірӧвӧј кріԅісла, тані щынаԍӧны сӧмын ԋекымын трубајас, і шахтајас уҗалӧны сӧмын 2 — 3 лун вежоннас. Прӧста ԁовјалӧны Пітсбург уԉічајас куԅа щыгла омӧԉтчӧм уҗтӧм јӧз. Быԁлаын кујлӧны ізшом чукӧрјас. Тӧлын, кор тані овлӧны гырыԍ морозјас, уҗтӧм јӧзлӧн абу ломтасыс; рабочӧјјаслӧн ԋајт ԁа ԇескыԁ паԏерајасныс тырӧмаӧԍ віԍыԍјасӧн.
| |
| − |
| |
| − | [Ԋіагарскӧј воԁопасі (аероплан вывԍаԋ віԇӧԁӧмӧн). Воԇвылас канаԁскӧј јукӧныс сылӧн (поԁков коԃ), сеԍԍа Коԅіј ԁі ԁа амеріканскӧј јукӧныс. Ылын тыԁалӧ канал, коԁӧс нуӧԁӧма Ԋіагара јуԍаԋ електростанціјаӧԇ, — сіјӧ тыԁалӧ посԍыс улынҗык. Віԍталӧј, кущӧм воԁопаԁ Афрікаын вермӧ вежмаԍны (соперԋічајтны) Ԋіагарскӧј воԁопаԁкӧԁ?]
| |
| − |
| |
| − | Гурон ԁа Ері тыјас костын, перешејек вылас, сулалӧ ыҗыԁ промышленнӧј кар — Ԃетројт зев гырыԍ автомобілнӧј завоԁјасӧн (Форԁлӧн ԁа мукӧԁ фірмајаслӧн).
| |
| − | Тајӧ завоԁјасас автомобіԉјассӧ вӧчӧны меԁԍа выԉ станокјасӧн; быԁ јукӧн автомобіԉыслӧн — чӧрс (оԍ), кӧԉӧса ԁа мукӧԁ — мунӧ ӧԏі рабочӧјԍаԋ мӧԁ рабочӧј ԁінӧ конвејјерӧн ԁа быԁ рабочӧјлы колӧ помавны асԍыс уҗсӧ сы вылӧ пуктӧм мінут лібӧ веԍігтӧ ԍекунԁ лыԁӧн.
| |
| − | Форԁ завоԁјасын рабочӧјјас оз вермыны ужавны 2-3 воыԍ ԁырҗык конвејјер ԁорын; вывті напр'ажоннӧј уҗла најӧ петӧны ебӧсԍыс, віԍмӧны ԁа пӧрӧны інваԉіԁјасӧ нем кежаныс.*
| |
| − |
| |
| − | * СССР-ын выԉ завоԁјасын конвејјерјас емӧԍ жӧ, но уҗалан луныс міјан јона жеԋыԁҗык, США-ын ԍерԏі; быԁ во конвејјер берԁса рабочӧјјаслы ԍетԍӧ куԅ шојччӧг (отпуск) ԁа пуԏовкајас шојччан ԁомјасӧ ԁа санаторіјјасӧ. Таыԍ ӧтԁор, рабочӧјјасӧс оз сувтӧԁны век кежлӧ сӧмын ӧԏі пӧлӧс механіческӧј уҗ берԁӧ. Каԁыԍ каԁӧ сіјӧс вежӧны. Сы понԁа сӧветскӧј конвејјерјас вылын уҗыс оз вынтӧммӧԁ ужалыԍјасӧс.
| |
| − | 1929-ӧԁ воӧ куш сӧмын Форԁлӧн ԇавоԁјасыс леԇлісны 6 ԍурс автомобіԉӧн лун, но ӧні налӧн ужыс јона чіні, кызвын рабочӧјыс ԁа служашщӧјыс коԉіны ужтӧг.
| |
| − | Промышԉенноԍԏ паԍкалӧмлы тані отсалісны ізшом, ԋефԏ, натураԉнӧј газ ԁа кӧрт руԁајас; морскӧј бухтајас Атланԏіческӧ; берегјас ԁорын ԁа Јевропакӧԁ кокԋіа волыԍӧм (уԁобнӧј тујјас) сіԇжӧ отсалісны промышԉенноԍԏлы паԍкавны. Правԁа, кӧрт руԁајас ӧні тані пӧшԏі быріны-ԋін, но најӧс вајӧны Ԁулутыԍ, Верхԋеј тыԍаԋ, ԁонтӧм ва тујӧн. Ері тыԍаԋ Огајјо јуӧԇ, кӧні сулалӧ Пітсбург, коԁјӧма канал.
| |
| − | Віԇму овмӧс тајӧ рајонас мунӧ англіјаса віԇму овмӧс вылӧ: тані сіԇжӧ фермерјас кӧԇӧны кӧрым турунјас, граԁвыв пуктасјас (овошшіјас) ԁа віԇӧны јӧла скӧт; улԉӧв, ԍлівкі, выј мунӧ карјасӧ.
| |
| − |
| |
| − | Ԋју-Јорк.
| |
| − |
| |
| − | Ԋју-Јорк — меԁԍа ыҗыԁ кар США-ын ԁа ыҗԁа ԍерԏіыс меԁвоԇԇа кар став мірын. Гырыԍ преԁмеԍԏјејаскӧԁ щӧщ сені лыԁԃыԍԍӧ 10 мԉн. морт гӧгӧр. Сіјӧ сулалӧ кынмывлытӧм бухтаын ԁа зев җуҗыԁ Гуԁзон јувом ԁорын. Суԁохоԁнӧј каналјас, кытчӧ лыбӧны ԋегырыԍ морскӧј суԁнојас, ӧтлаалӧны Гуԁзон ју Ері тыкӧԁ ԁа Лавренԏіја јукӧԁ.
| |
| − | Вывті уна шобԁі, јај грузјас воӧны Ԋју-Јоркӧ кӧрттујјас вывті ԁа Гуԁзон ју куԅа, а Ԋју-Јоркын најӧ груԅітчӧны океанскӧј суԁнојас вылӧ. Сы пыр мунӧ җын грузыс, кыԇі США-ӧ пыртаныс, сіԇ-жӧ і петкӧԁаныс.
| |
| − | Ԋју-Јоркын емӧԍ капітаԉіԍԏіческӧј трестјаслӧн правԉеԋіјејас; на кіын США-са кызвын фабрікаыс, завоԁыс, руԁԋікыс ԁа кӧрттујыс.
| |
| − | Ԋју-Јорк план вылыԍ. Петкӧԁлӧј Гуԁзон ју ԁа Ԋју-Јоркскӧј бухталыԍ јукӧн. Корԍӧј Мангаттан ԁі ԁа мерајтӧј сылыԍ куԅтасӧ. Петкӧԁлӧј Брукԉін — Ԋју-Јорклыԍ јукӧн, коԁі сулалӧ Ԁԉінныј ԁі вылын.
| |
| − | Главнӧј јукӧныс карыслӧн сулалӧ Мангаттан ԁі вылын; сені ԁі пӧлӧныс мунӧны зев куԅ (20 км-ӧдз) ԁа веԍкыԁ улічајас - "авеԋу“; мукӧԁ улічајас, жеԋыԁҗыкӧԍ — ,стріт“ (ԍоыԍ уна) мунӧны вомӧныс. Мангаттан ԁі вылын места тырмытӧмла стрӧітӧма ԋебоскр'об-ԁомјасӧс, цементыԍ ԁа стаԉыԍ. Меԁԍа жужыԁыс на пыщкыс, стрӧітӧма ԋеважӧн, суԁтанас (408 м) җужыԁжык-на Ејфелевӧј башԋаыԍ (зев җужыԁ зԁаԋіје Јевропаын) *.
| |
| − | Ԋебоскр'објасас меԍԏітчӧмаӧԍ конторајас ԁа банкјас. Јӧзыс кајӧны-леччӧны сені ԉібӧ ліфтјас вылын, лібӧ мехаԋіческӧј посјасӧԁ, коԁјас аԍныс мунӧны (јӧзыс тоԉкӧ сувтӧны пос щупӧԁјас вылӧ, а поскыс ачыс нуӧ најӧс вывлаԋ лібӧ увлаԋ, кытчӧ колӧ).
| |
| − | Улічајас вылын Ԋју-Јоркын зев јона ветлӧны (ԁвіженіје зев ыжыԁ), торја-нін асылын, кор зев уна јӧз локтӧ Ԋју-Јорк гӧгӧрԍыс (преԁмеԍԏјејасыԍ). Автомобілјас, автобусјас, му вевԁорса кӧрттујјас (мунӧны уԉічајас веԍтті вылын) ԁа мупыщса кӧрттујјас (мунӧны Гуԁзон увті) овлӧны јӧзӧн ԇік тыр.
| |
| − |
| |
| − | * Тајӧ ԋебоскр'обыслӧн 102 суԁта. Вевт вывԍаԋыс віԇӧԁігӧн 92 суԁтаа мӧԁ ԋебоскр'об кажітчӧ лапкыԁӧн-ԋін, а 40 суԁтаа ԁомјас кажітчӧны ԋегырыс кӧрӧбјасӧн. Уна јӧз кајлӧны тајӧ ԁом вылас Ԋју-Јоркӧн сеԍаԋ ԉубујтчӧм могыԍ.
| |
| − | Уна уԉічајас Ԋју-Јоркын кык суԁтаӧԍ: ӧԏі уԉічаыс уліас, а мӧԁыс мӧԁ суԁта веԍтын; таыс ӧтԁор, уԉічајасыс сені частӧ пырӧны му улас (меԁым ез ковмы вуҗны вомӧна уԉічајассӧ).
| |
| − | Ӧшалан (сутуга канатјас вылын) посјас ӧтлаалӧны Мангаттан ԁі мукӧԁ рајонјаскӧԁ Ԋју-Јоркын.
| |
| − | Ԋју-Јорк гӧгӧрын чукӧрмӧмаӧԍ зев уна фабрікајас.
| |
| − | Ԋју-Јоркын олӧны быԁԍама націонаԉноԍта јӧз. Сені ітаԉјаԋецјас олӧны Рімын ԁорыԍ унжык, ірланԃецјас —
| |
| − | Ԁубԉінын ԁорыԍ уна, разнӧј странајасыԍ локтӧм зев уна јеврејјас ԁа с. в.
| |
| − | Тајӧ емігрантјасыс олӧны меԁԍасӧ Ԋју-Јорк ԁоргӧгӧрјасын (окраінајасын); најӧ ԇескӧԁчӧны посԋіԃік ԋајт керкајасын каменнӧј ԁа пу кекајасын. Емігрантјаслы ԁа рабочӧјјаслы Ԋју-Јоркын овны ԍӧкыԁ вывті ыҗыԁ ԁонјасла. Торја-ԋін ԍӧкыԁ овны ӧні, кор којмӧԁ јукӧн олыԍыс тајӧ гігант-карас коԉі уҗтӧг, а буржуазнӧј госуԁарствоԍаԋ налы пӧшԏі ԋекущӧм отсӧг абу.
| |
| − |
| |
| − | Овмӧслӧн главнӧј чертајас; поԉіԏіческӧј строј.
| |
| − |
| |
| − | Промышԉенноԍԏ, віԇму овмӧс ԁа волыԍан тујјас паԍкалӧм ԍерԏі США панјӧны став мукӧԁ капітаԉіԍԏіческӧј странајассӧ.
| |
| − | Фабрікајасын ԁа завоԁјасын США-ын уҗалӧ зев уна мехаԋіческӧј ԁвігаԏеԉ (парӧвӧј, еԉектріческӧј ԁа мукӧԁ). Быԁԍама машінајас вӧчӧны США-ын сымынԁа, мыјԁа вӧчӧны став мукӧԁ капітаԉіԍԏіческӧј странајасас, ӧтлаын најӧс боԍтӧмӧн.
| |
| − | Iз шом ԁа ԋефԏ перјӧм ԍерԏі США боԍтӧны первој места. США сотӧны 1/3 јукӧнсӧ мірас перјан став ізшомыԍ ԁа 2/3
| |
| − |
| |
| − | Ԋју-Јорк. Петкӧԁлӧј ԁокјас, фортјас ԁа мајакјас. Петкӧԁлӧј проекԏірујтан ԁокјаслыԍ віԅсӧ.
| |
| − | јукӧнсӧ мірас перјан став ԋефԏыԍ. Тајӧ ломтасјассӧ сотӧны страна пыщкас парӧвӧј коԏолјас топкајасын, моторјасын ԁа ԁомна-пачјасын, таыԍ ӧтԁор, зев уна петкӧԁӧны заграԋіцаӧ.
| |
| − | Ԍӧԁ металлјас кіԍтӧм ԍерԏі (чугун, стаԉ, кӧрт) США сіԇ-жӧ сулалӧны первој местаын: 1929-ӧԁ воӧ сені ԍӧԁ металлјассӧ кіԍтісны сымынԁа, мыјԁа став мукӧԁ капітаԉіԍԏіческӧј странајасас, ӧтлаын најӧс боԍтӧмӧн, а ыргӧн — јешщӧ уна (став мірӧвӧј ԁобычаԍыс 60 прӧчент).
| |
| − | Уҗ проізвоԃіԏеԉноԍԏыс США-ын зев вылын: ӧԏі амеріканскӧј угԉекоп (ізшом перјыԍ) ӧԏі ԍменаӧн перјӧ ԋоԉ мынԁаӧн унҗык шом, ангԉіјскӧј углекоп ԍерԏі, ԁа кујім мынԁаӧн унҗык германскӧј угԉекопыԍ.
| |
| − | Но таԇі сравԋівајтігас колӧ, ԃерт, помԋітны, мыј ізшом пластјасыс США-ын кызҗыкӧԍ ԁа матынҗыкӧԍ му веркӧслаԋас, Јевропаын ԍерԏі.
| |
| − | Став гырыԍ фабрікајасас ԁа завоԁјасас США-ын ужалӧны автоматјас, најӧ вӧчӧны быԁԍама преԁметјас; быԁ автомат Амерікаын вӧчӧ сымынԁа, мынԁа вӧчӧны Јевропаын кымынкӧ ԁас рабочӧј. Став гырыԍ фабрікајас ԁа завоԁјас берԁын сені емӧԍ лабораторіјајас, кӧні уҗалӧны ԍојасӧн і ԁаже ԍурсјасӧн інжеԋерјас ԁа ԏехԋікјас, најӧ тӧԁмалӧны (прӧвер‘ајтӧны) маԏеріалјаслыԍ качествосӧ, уҗлыԍ точноԍт, разрабатывајтӧны проізвоԁствоса выԉ способјас, бурмӧԁӧны ковструкціјајас машінајаслыԍ ԁа с. в.
| |
| − | Уна быԁԍама вӧчас США-ын леԇӧны станԁартјас ԍерті — кымынкӧ боԍтӧм обраԅец ԍерԏі. Станԁартјас емӧԍ сені ԋе сӧмын машіна јукӧнјаслы (ԃетаԉјаслы), но сіԇ-жӧ коԍԏумјаслы, кӧмкотјаслы, ԋаԋ сортјаслы, булкіјаслы, ԍојанјаслы ресторанјасын ԁа с. в.
| |
| − | Віԇму овмӧс США-ын ԍетӧ зев уна ԍојан прӧԁуктјас; тащӧм прӧԁуктајассӧ вывті уна петкӧԁӧны сетыԍ Јевропаӧ (шобԁі, кукуруза, јај). Аслас хлопокӧн США снабжајтӧны ԋе сӧмын асԍыныс ԏекԍԏіԉнӧј фабрікајассӧ, но сіԇ-жӧ ангԉіјскӧј, германскӧј, ітаԉјанскӧј ԁа јапонскӧј ԏекԍԏіԉнӧј фабрікајас. США вылӧ воӧ 3/5 јукӧныс став боԍтӧм мірӧвӧј хлопокыԍ.
| |
| − | Кӧрттујјас США-ын стрӧітӧма 420 ԍурс км — ӧтлаын боԍтӧм став јевропејскӧј странајасын ԁорыԍ унҗык. Мошщнӧј паровозјас кыскӧны бӧрԍыныс куԅ појезԁјас ыҗыԁ груза вагонјасӧн; амеріканскӧј експрессјас ветлӧны ӧԁјӧҗык јевропејскӧј експрессјас ԁорыԍ (ӧткымын асыввыв тујјас вылын часнас 120 км-ыԍ унҗык).
| |
| − | Автомобіԉјас США-ын ӧні 24 міԉԉон — быԁ 5-6 амерікаԋец вылӧ воӧ шӧрвыјӧ ӧԏі автомобіԉ. Но тајӧ машінајасыс кызвыныс пассажірскӧјјас, ԁај сеԍԍа ічӧт вынаӧԍ. Зев бур автомобіԉнӧј тујјас нуӧԁӧма став страна паԍталаыс; најӧ конкурірујтӧны кӧрттујјаскӧԁ.
| |
| − | Главнӧј автомобіԉнӧј тујјассӧ вӧчӧма асфаԉтӧн, ԁа сещӧм паԍкыԁӧԍ, автомобіԉјас мунӧны на вывті кык орччӧн лібӧ веԍігтӧ ԋоԉ орччӧн; зев уна автобусјас (кыксуԁтаӧԍ) ветлӧны стӧч лӧԍӧԁӧм распісаԋіје ԍерԏі; автобусӧн ветлӧм сувтӧ кык мынԁаӧн ԁонтӧгҗык кӧрттуј вывті ветлӧм ԁорыԍ. Став авто-
| |
| − | мобілнӧј тујјассӧ віԇӧны зев бура, быԁ ічӧԏік гурантор пырыԍтӧм-пыр-жӧ тыртӧны.
| |
| − | Јујас ԁа тыјас вылын США-ын ветлӧны зев уна парохоԁјас, моторнӧј суԁнојас ԁа баржајас. Ты вывса флот зев ыҗыԁ, сіјӧ кыскалӧ вывті уна груз.
| |
| − | Морскӧј торговӧј флот США-лӧн уступајтӧ сӧмын ангԉіјскӧј флотлы.
| |
| − | Став вывті ыҗыԁ озырлуныс странаыслӧн — міԉԉіоԋер котыр кіын; најӧ веԍкӧԁлӧны капітаԉіԍԏіческӧј промышԉеннӧј трестјасӧн — стаԉнӧј, ԋефԏаннӧј, меԁнӧј ԁа с. в. трестјасӧн. Уна ԍо міԉԉон ԁа міԉԉарԁ ԁолларјас ас кіаныс кутӧмӧн најӧ олӧны роскошын ԁа пычкӧны рабочӧјјаслыԍ кыԇ мыј вермӧны унҗык уҗ аслыныс пӧԉза вылӧ. Уҗалан лун — 9-10 час. Рабочӧјјаслӧн уҗыс Амерікаын јона ԍӧкыԁҗык (напр'ажоннӧјҗык) Јевропаын ԍерԏі. Ар 45-ӧн рабочӧј воштӧ-ԋін асԍыс ԇоԋвіԇалунсӧ ԁа пӧрыԍмӧ.
| |
| − | Мірӧвӧј кріԅіс зев ԍӧкыԁа інміс США промышԉенноԍԏлы: ԍурсјасӧн сувтісны фабрікјас ԁа завоԁјас, уліча вылӧ шыбытӧма міԉԉонјасӧн рабочӧјјасӧс. 1934-ӧԁ воӧ лыԁԃыԍԍӧ вӧлі 17 мԉн. уҗтӧм морт. США-ын лоі сещӧм уҗтӧмалӧм, кущӧмӧс ез-на аԇԇывны мукӧԁ странајасын. Самӧј Ԋју-Јорк шӧрас паԏерајасыԍ вӧтлӧм уҗтӧм јӧз олӧны пон оланінкоԃ важ јашщікјасын. Щыгӧԍ, җынвыјӧ паԍтӧмӧԍ, најӧ корԍӧны помӧј гуранјасыԍ ԍојыштан тор. Бӧрја кык-кујім вонас гӧгӧрвоыԍҗык амеріканскӧј рабочӧјјас костын чорԅӧ ревоԉуціоннӧј ԁвіжеԋіје. Мунӧны гырыԍ забастовкајас ԁа пӧліціјакӧԁ ԁа војскакӧԁ коԍјас.
| |
| − | Віԇму овмӧс сіԇ-жӧ жебмӧ: кӧԇа плӧшщаԃ ԁа скӧт ԁуш лыԁ чініны; уна фермерјас рӧзӧрітчісны ԁа еновтісны овмӧснысӧ. Буржуазнӧј правіԏеԉство нуӧԁӧ мерајас, меԁым јешщӧ јонҗыка чінтыны кӧԇајассӧ; кӧԇајас чінтӧмыԍ сіјӧ ԍетӧ веԍіг преміјајас фермерјаслы. А капітаԉіԍԏіческӧј трестјас сотӧны ԋаԋсӧ, шуам, кукуруза, паровозјасын (меԁым кыпӧԁны ԁонјас ԅерно ԁа пыԅ вылӧ).
| |
| − | Куԉтура паԍкалӧм ԍерԏі США торјалӧны (мукӧԁ странајас ԍерԏі) контрастјасӧн. Шуам, ԋекымын школајасын, коԁјасӧс лӧԍӧԁӧмаӧԍ амеріканскӧј міԉԉіоԋерјас, обстановкаыс роскошнӧј, најӧ зев озырӧԍ быԁԍама пособіјејасӧн. Мӧԁарӧ, массӧвӧј школајасыс гӧԉӧԍ; уна сещӧм школаас ӧԏі комнатаын велӧԁчӧны кујім класс; најӧс велӧԁӧ ӧԏі наставԋіча.
| |
| − | Госуԁарственнӧј строј ԍерԏі США — респубԉіка, кытчӧ пырӧ 48 штат ԁа ӧԏі округ (Колумбіја).
| |
| − | Госуԁарство јурын сулалӧ преԅіԃент; сіјӧс бӧрјӧны ԋоԉ во кежлӧ. Бӧрјыԍԍӧ і парламент-конгресс, татчӧ пырӧны ԍенат ԁа ԃепутатјаслӧн палата. Быԁ штат бӧрјӧ аслыс губернаторӧс; быԁ штатлӧн аслас законоԁаԏеԉство. Століцаыс ԇоԋнас госуԁарствоыслӧн Вашінгтон, Колумбіја округын, — сулалӧ ыҗыԁ вӧр пыщкын Аппалачскӧј гӧрајас поԁув ԁорын. Сені — "Белыј ԁом“, кӧні олӧ преԅіԃентыс.
| |
| − | Конгрессын емӧԍ преԁставіԏелјас кык буржуазнӧј парԏіјалӧн: респубԉіканскӧј парԏіјалӧн ԁа ԃемокраԏіческӧј парԏіјалӧн; кыкнан парԏіјаыс ӧткоԃа ԁорјӧны інԏересјассӧ гырыԍ капітаԉістјаслыԍ, коԁјас емӧԍ настојашщӧј кӧԅајевајас странаын.
| |
| − |
| |
| − | США-лӧн влаԃеԋіјејас.
| |
| − |
| |
| − | США кіын — Аԉаска, Фіԉіппінскӧј ԁіјас ԁа Гаваі.
| |
| − | Аԉаска — јона паԍкыԁ страна. Лунвылас сені кыпӧԁчӧны немӧвӧјја лымјӧн вевтԏыԍӧм гӧрајас; сеԍаԋ веԍкыԁа океанӧ леччӧны зев гырыԍ ԉеԁԋікјас (ыҗԁа ԍерԏіыс најӧ уступајтӧны сӧмын Антаркԏіԁа ԁа Гренланԃіја ԉеԁԋікјаслы). Војвывлаԋын, гӧрајасԍаԋыс кујлӧ холмістӧј тунԁра; сеті візывтӧ ыҗыԁ ју Јукон.
| |
| − | 1867-оԁ воӧԇ Аԉаска вӧлі Роԍԍіја кіын, но Роԍԍіја вузаліс сіјӧс США-лы. 1896-ӧԁ воӧ Аԉаскаын аԇԇӧма вӧлі зарԋі, і сетчӧ ԍурсјасӧн уԍкӧԁчісны зарԋі корԍыԍјас; најӧс ез повԅӧԁны ԍӧкыԁ тујјас, лымја гӧрајас вомӧн, тунԁрајасӧԁ, но бӧрынҗык, кор зарԋіыс сетыԍ бырны кутіс ԁа зарԋі корԍӧмыс лӧԋаліс, Аԉаска бӧр пӧрі куш (пустыннӧј) странаӧ. Сені олӧ сӧмын 60 ԍурс морт, на пыщкыԍ җынјыс — інԃејецјас ԁа ескімосјас.
| |
| − | Аԉаска озыр не сӧмын зарԋіӧн, но сіԇ-жӧ ыргӧнӧн ԁа ізшомӧн, но перјынысӧ најӧс немӧвӧјја кын муыԍ ԁа кӧԇыԁ кԉіматын јона ԍӧкыԁ (Јукон ју кынмылӧ 8 тӧлыԍ кежлӧ). Главнӧј ужыс олысјаслӧн сені — кӧр віԇӧм ԁа чері кыјӧм — лосоԍјасӧс. Аԉаска берег ԁорјасын лосоԍыс сещӧм-жӧ уна, кыԇі Камчатка берег ԁорјасын.
| |
| − | Паԍкыԁ Аԉаска ԁорыс США-јаслы ыҗыԁжык тӧԁчанлун кутӧ налӧн ічӧԏік влаԃеԋіјеыс — Панамскӧј канал зона. Тајӧ каналыс уна пӧв җеԋԁӧԁіс морскӧј тујсӧ США асыввыв берегјасԍаԋ рытыввыв берегјасӧ, а сіԇ-жӧ Ԋју-Јоркԍаԋ Лунвыв Амеріка странајасӧ — Перуӧ ԁа Чіԉіӧ.
| |
| − | Перешејекыс тані зев чорыԁ крістаԉԉіческӧј горнӧј пороԁајасыԍ ԁа сы вӧсна татчӧ вӧчӧма шԉузјас (тајӧн сіјӧ торјалӧ Суецкӧј каналыԍ). Атлантіческӧј океаныԍ локтыԍ парохоԁјас кајӧны кујім шлузӧԁ 16 м суԁтаӧԇ ԁа пырӧны іскусствсннӧј тыӧ — Гатун пруԁӧ, сеԍԍа мунӧны канал куԇа Панам карӧԇ, кӧні бара кујім шԉуз пыр леччӧны Ԏіхӧј океанӧ.
| |
| − | Атланԏіческӧј океанын США боԍтісны ас кіаныс кызвын ԁіјассӧ Вест-Інԃіјалыԍ (мыјкӧмынԁа боԍтіс Ангԉіја); тајӧ ԁіјасыс — ԉібӧ колоԋіјајас США-лӧн, ԉібӧ олӧны најӧ „покровіԏеԉство“ улын, шуам, Куба ԁі, кӧні паԍкыԁа вӧԃітӧны сахарнӧј троԍԏԋік.
| |
| − | США поԁчіԋітісны аслыныс Афрікаын ічӧԏік респубԉіка — Ԉіберіја.
| |
| − | Асланыс колоԋіјајас ыҗԁа ԍерԏі США јона уступајтӧны Англіјалы ԁа Франціјалы, но амеріканскӧј капітаԉістјаслӧн ем зев ыҗыԁ вԉіјаԋіје став странајасас Шӧр ԁа Лунвыв Амерікаын.
| |
