Пос

В. А. Ісаков КАРТУПЕԈ ВӦԂІТӦМ-ЈЫЛЫԌ. Комі ԋіга леԇан-ін. Сыктывԁін-кар. 1926 во. 2000 Кущӧм бур ԍетӧ картупеԉ креԍԏаԋінлы.

Важыԍаԋӧ вӧԃітӧны картупеԉ комі муын історіја міјан ԋінӧм оз віԍтав. Сӧмын тӧԁам, во 50-60 сајын картупеԉтӧ абу-на быԁ овмӧсын пуктылӧмаӧԍ. Роч муӧ картупеԉ вајӧмаӧԍ 150-во-сајын-кымын. Сӧмын војԁӧрсӧ разалӧма сіјо зев наԇӧԋікон. Меԁ јонасо мӧԁома разавны 1840 воԍаԋ-кымын, щыг војас-бӧрын. Секі абу-на кужӧмаӧԍ бура-вӧԃітны картупеԉтӧ — пуктыломаӧԍ вывті щӧкыԁа ԁа сы-вӧсна сіјӧ вӧлӧма зев еща, ічӧт урожајӧн. 1918 воԍаԋ 1922-ԁ воӧԇ комі муын уналаын воліны щыг војас. Војаӧԇ міјан быԁ во вӧлі вајӧны бӧкыԍ зев уна ԋаԋ. Војна-ԁырјі кӧрттујјасӧн ԁа паракоԁјасӧн ԋаԋ вајавны ез вермыны. Асшӧр ԋаԋ тырмымӧн ег вермӧ лӧԍӧԁны. Сы-вӧсна уналаын лоі ԍојны секі быԁторсӧ: іԇас, жуг, піпукырԍ ԁа мукӧԁтор. Тајӧ-щыг-војасӧ ԋекымынлаын каԅалісны: ԋаԋыԁ-кӧ оз тырмы, зев-бура поԅо вежны сіјос картупеԉӧн. Секі вӧ- ԉіԍԏі понԁісны пуктыны 20-30 пуԁовԋа картупеԉӧн овмӧс-вылӧ, ԁа урожај боԍтны 200-300 пуԁ. Ԃерт, сещӧм-інјасын коԉан-щыг војастӧ ез і тӧԁлыны. Ӧні віԇӧԁламӧ, сӧмын-ӧ щыг-војасӧ коӧ уна-картупеԉ пуктыны? Оз-о сіјӧ міјанлы кущӧмкӧ мукӧԁ бур-тор вермы ԍетны ԋаԋӧс вежӧм-кынԇі? Кӧні креԍԏана мӧԁӧмаӧԍ-ԋін воԃітны уна картупеԉ, аԁԇӧмаӧԍ — картупеԉ ԍетӧ со кущӧм бур-торјас: 1. Картупеԉ, ԋаԋ-ԍерԏі, сыыжԁа-жӧ му-вылыԍ, ԍетӧ пӧтӧссӧ кујім ԉібо ԋоԉ-пӧв унҗык; 2. Картупеԉ-бӧрын муыс ԋебԅӧ ԁа јог-турунтӧмӧԍԍӧ. Сы-вӧсна ԋаԋа-быԁтасјаслӧн, картупеԉ-бӧрын, сіјо-жӧ мувылас, урожајыс ыҗыԁҗык воӧ. 8. Картупеԉлӧн ԇік-артмытӧм војас овлывлӧ зев шоча. Оз-кӧ бурҗыка артмыны ԋаԋа-быԁтасјасыԁ, вермас бура быԁмыны картупеԉ; лоӧ-кӧ картупеԉыԁ, — щыгла он-ԋін кув. 4. Картупеԉ зев бур ԍојантор скӧтлы. Уна-кӧ картупеԉыԁ, поԅӧ верԁны сіјӧс мӧсјасыԁлы. Секі мӧсјасыԁ понԁасны бура лыԍтыны, унҗык јӧв ԁа выј ԍетны. Сеԍԍа картупеԉ-вылын поԅӧ віԇны порԍјасӧс. Лоӧны-кӧ овмӧсаԁ порԍјасыԁ щыг-воԍыԁ повны секі ԋінӧм. 5. Картупеԉыԍ поԅӧ вӧчны вузалӧм-вылӧ картупеԉ-пыԅ (кракмал), ԉібӧ вузавны аԍсӧ завоԁӧ, патока ԉібӧ ԍпірт вӧчӧм-вылӧ. 6. Картупеԉ-ԁінын уҗыс самеј прӧст-пӧраӧ: тулысын пуктан сіјӧс воԍа кӧԇӧм-бӧрын; весалан, муԁјан турун пуктытӧԇ; керан арын -вунԁӧм-бӧрын. Уна-картупеԉ-вӧԃітӧмлыԍ бурлунсӧ важӧн-ԋін тӧԁмалісны міјан суԍеԁјас — рытыввыв госуԁарствојасса креԍԏана. 1910 воын налӧн вӧлі пуктӧма картупеԉ быԁ ԍо ԃеԍаԏіна-вылӧ: Голлаԋԃіјаын 25,4 ԃеԍаԏ., урожај быԁ ԃеԍаԏ. 1185 пуԁ. Гермаԋіјаын 16,6 „ „ „ „ 900 „ Ангԉіјаын 11,2 „ „ „ „ 908 „ Австріјаын 10,3 „ „ " „ 683 „ Франтсіјаын 9,8 „ „ „ „ 600 „ Венгріјаын 5,2 „ „ „ „ 500 „ Јевр. Роԍԍіјаын 3,9 „ „ „ „ 423 „ Тајӧ табԉітсаыԍ со мі аԁԇам: картупеԉ-улӧ міјан вывті-на еща му леԇӧма, ԁај урожајыс јӧзын-ԍерԏі зев ічот. Стаԏіԍԏіка-ԍерԏі міјан Роԍԍіјаын картупеԉ воӧ быԁ морт-вылӧ 9-15 пуԁӧн, а Гермаԋіјаын 50 пуԁӧԇ. Сеԍԍа ӧні мі тӧԁам, Гермаԋіјаын, кымын ічӧт овмӧс, сымын унҗык му леԇӧма картупеԉ-улӧ. Ещаҗык-муа креԍԏаԋін сені җын-мусӧ вӧԃітӧ картупеԉ-улын. На-вылӧ-віԇӧԁӧмӧн ӧні і міјан мӧԁісны уна картупеԉ-вӧԃітӧм-берԁӧ кутчіԍны. Гермаԋіјаын-моз-жӧ тајӧ уҗ-берԁас меԁԍа јона кутчіԍӧны ещаҗык-муа креԍԏана, коԁјаслӧн асшӧр-ԋаԋыс оз тырмы вогӧгӧр-кежлӧ. Картупеԉ вӧԃітігӧн уҗаланлун мунӧ ԋоԉ-пӧв-кымын унҗык сыыжԁа-жӧ му ԋаԋа быԁтасӧн вӧԃітӧм-ԍерԏі. Профессор А. В. Чајанов гіжӧ *: Ԃеԍаԏіна-вылӧ уҗалан лун мунӧ мортлӧн: вӧвлӧн: картупеԉ-вӧԃітігон: 101 31 шабԁі „ 94,5 13,4. іԁ „ 26,2 7,2. Профессор ԁ. Н. Праԋішԋіков шуӧ: картупеԉ вӧԃітӧмнаԁ-пӧ кыԇ-быԏԏӧ кујім шеп быԁтам сені, кытӧн воԇын быԁміс ӧԏі. Петкӧԁлӧ тајӧс со кущӧм табԉітсаӧн: Руԇӧг. Картупеԉ. кымыныԍ унҗык. Урожај . . . 50 пуԁ 500 пуԁ. 10 косӧга-тор (сухое вещес.) 42,5 „ 125 „ 3 картупеԉ пыԅ . . 32,5 „ 100 „ 3 азота-тор .... 5,5 ,, 10 „ 2

• А. В. Чајанов профессор ԋігаын віԍталӧм-куԅа.

Тајӧ табԉітсаԍыс мі аԁԇам: картупеԉ вӧԃітігон сіјо-жӧ мувылыԍ пӧтӧсыԁ воӧ кујім-мынԁа унҗык ԋаԋ-ԍерԏіыԁ. Тані боԍтӧма ічӧт урожај картупеԉлыԍ. Мі, граԁ-вылын вӧԃітігӧн, боԍтам урожајтӧ картупеԉыԁлыԍ ԋоԉ тамынԁа-кымын. Арнаԁ, картупеԉтӧ керігӧн, кваԁрата сывыжԁа граԁвылыԍ-кӧ ӧкмас пуԁҗын-кымын картупеԉ, шуӧны: таво-пӧ картупеԉыс абу зев котыра, абу бура пӧлалӧма. А, еԍкӧ, сы-ыжԁа муторјыԍ-кӧ картупеԉыԁ воӧ пуԁҗын, ԃеԍаԏінаԍыԁ-ԋін воас сіјӧ 1200 пуԁ. Ԋаԋкӧԁ-кӧ воԇчаавны, тајӧ лоӧ 350-кымын пуԁ ԋаԋкӧԁ воԇча. Зев бур војасо граԁјӧн вӧԃітігӧн, бура вынԍӧԁӧмӧн, картупеԉ ӧԏі сыввылыԍ ԍурлывлӧ пуԁјӧн җынјӧнӧԇ. Понԁам-кӧ артавны ӧԏі пуԁјӧн сыв-вылыԍ, 2400 пуԁӧн ԃеԍаԏінаыԍ, сіјӧ лоӧ пӧшԏі 700 пуԁ ԋаԋкӧԁ воԇча. Тащӧм урожајыԁ ԋаԋ вӧԃітігӧн ԃеԍаԏінаԍыԁ, ԃерт, ԋекор міјан оз волы. Сы-вӧсна креԍԏаԋіныԁлы гожӧмнас оз-тај вӧлӧм ков корԍны уҗсӧ бокыԍ, а коло завоԃітны унҗык картупеԉ вӧԃітны. Секі, јӧзын ԋаԋ вылӧ уҗалӧм-пыԃԃі, ԍојанторјыԁ гортаԁ понԁас воны. Ӧні сеԍԍа віԇӧԁламӧ, кыԇі щӧктӧны велӧԁчӧм војтыр ԁа најӧ віԍталӧм-ԍерԏі картупеԉ-вӧԃітыԍјас уҗавны кар- тупеԉ-ԁінас. Тӧԁмаԍамӧ: кущӧм-ԍікас картупеԉјас емӧԍ; кущӧм сылы колӧ кԉімат, муԍіныс, вынԍӧԁан-торјасыс; кущӧм быԁтас-бӧрын сіјӧ колӧ пуктыны му-вылӧ, кыԇі колӧ мусӧ вӧԃітны — гӧрны ԁа агсавны; кущӧм картупеԉ боԍтны кӧјԁыс-вылӧ; зев-ӧ щӧкыԁа пуктыны сіјӧс ԁа мукӧԁ-тор. Тӧԁмаԍамӧ щӧщ кыԇі віԇны картупеԉ сіԍмӧмыԍ.

Картупеԉ ԍікасјас (сортјас).

Картупеԉ ем зев уна ԍікас. Міјан Комі муын, меԁԍасӧ вӧԃітӧны кык ԍікасӧс *. Ӧԏіыс гӧрԁов-рӧма кыша, пыщкӧсыс јеҗыԁ, мукӧԁыслӧн емӧԍ гӧрԁов кышјас, — шуӧны роч картупеԉӧн. Быԁмӧ зев гырыԍӧԇ, ԍојны чӧскыԁ, сӧмын зера војасын зев јона сіԍмо-а. Воо воԇ: Мікола-бӧрын-кӧ пуктан, Іԉԉалун-кежлӧ вевјалӧ-ԋін быԁмыны бура гырыԍӧԇ. Мӧԁ-ԍікасыс — јеҗыԁ картупеԉ, комі, кыԇі шуӧны. Воӧ ԍорӧнҗык горԁов картупеԉ-ԍерԏі, јона котыра сыыԍ. Быԁмӧ бура-гырыԍӧԇ, сӧмын абуҗык сещӧм чӧскыԁ-а, кущӧм мӧԁ ԍікасыс. Озҗык сіԍмы. Зев бур верԁны скӧтлы.

• ) Бурҗыка-кӧ понԁан віԁлавны, тајӧ кыкнан ԍікасԍыс поԅӧ јансӧԁны выԉ ԍікасјас. Мі лӧԍӧԁчам шуны сӧмын кык ԍікасӧн.

Міјанын картупеԉтӧ зев јона поԅӧ вӧԃітны. Воӧ сіјӧ кӧкјамысԁас — ӧкмысԁас лунӧн-кымын. Увтас-местајасын — ԋурԁорјасын ԁа шорԁорјасын картупеԉ кынмо. Сы-вӧсна сещомінаԁ оз ков сіјӧс вӧԃітны. Вывтас-местајас, лунвылӧ-бана мујас — меԁ-бур картупеԉ-вӧԃітан інјас. Картупеԉ меԁԍа бура воӧ міјанын зертӧмҗык ԁа шоныԁ-гожӧма војасын. Секі сіјо сіԍмӧмыԍ оз пов. Зера гожомјасын сіԍмӧ сіјӧ зев јона. 1922 ԁа 1923 војасын мукӧԁлаын еща і коԉлі сіјӧ мӧԁ во-кежас кӧјԁыс-вылас, сещӧма сіԍміс.

Кущӧм муԍін колӧ картупеԉлы.

Муԍіныс картупеԉлы колӧ рӧшкыԁҗык, меԁ бурҗыка верміс ветлыны сеті сынӧԁ (возԁук) ԁа кокԋіԁҗык сені вӧлі быԁмыны ԁа паԍкавны картупеԉлы. Рӧшкыԁ муыԁ чорыԁ му-ԁорԍыԁ шоныԁҗык, сы-вӧсна сені быԁ-ԍікас быԁтасјас ӧԁјӧнҗыка ԁа бурҗыка і быԁмӧны. Меԁԍа-бура картупеԉ быԁмӧ ԍој-сора лыа мувылын. Вывті лыаа му ԁа вывті ԍојӧԁ му сылы абу зев бур. Лыаа муԍыԁ выныс вывті ӧԁјӧ мыԍкыԍԍӧ, вошо, мыјԁа коԏ ен ԍуј сетчӧ, ԁај коԍмо тащӧм муыс зев ӧԁјӧ. Ԍојӧԁ муԍінаԁ, ԃерт, еԍкӧ, выныс унҗык ԁа ԉока сынӧԁ-ветлӧмысла ԁа кӧԇыԁысла сіјӧ сіԇі і вошӧ. Ԃерт, воԇвыв јона кујӧԁалӧмӧн ԁа іԅвескаалӧмӧн поԅӧ і ԍојӧԁ мутӧ бурмӧԁны. Секі картупеԉыԁ быԁмас і сені.

Кущӧм вын колӧ картупеԉлы быԁмыны.

Ԍојантор картупеԉлы колӧ, ԋаԋа-быԁтаслы-ԍерԏі, унҗык. Ԋаԋа-быԁтаслы колӧ, меԁ ԍојанторыс сылы вӧлі муԍінас ԉібӧ сывԁӧсын-ԋін, ԉібӧ кокԋіԁа вермӧ сывԁӧсӧ пӧрны (раствориться). Ԋаԋа-быԁтасјас гожӧм-быԁӧн боԍтӧны быԁмігас вынсӧ лун 40 — 45-кымын сӧмын, а картупеԉыԁ — 60 — 70 лун. Сы-вӧсна, мыј сылӧн вужјасыс јонҗыкӧԍ ԋаԋа быԁтасјас-ԍерԏіыԁ. Бур-урожај боԍтӧм-вылӧ картупеԉ-мутӧ колӧ јона кујӧԁавны. Міјанлы поԅӧ кујӧԁаԍны кык-ногӧн: петкӧԁны сіјӧс ԉібӧ арын, ԉібӧ тулысын, картупеԉ пуктігас. Меԁ-бур, еԍкӧ, арын кујӧԁаԍӧм, іԁ ԉібӧ ԍу іԁралӧм-бӧрын пыр-жӧ, меԁ тулысын, картупеԉ пуктіг-кежлӧ, кујӧԁыс вевјаліс-ԋін сіԍмыштны. Сещом-інјасын, кӧні арԍаԋ оз поԅ кујӧԁаԍны, ԃерт, лоӧ кујӧԁтӧ петкӧԁны і тӧвԍа тујӧн. Сӧмын секі кујӧԁтӧ колӧ віԇны гырыԍ, ԁоԃ кыка-кујіма, бура топӧԁӧм чукӧрјасын, меԁ ещаҗык сылӧн выныс тӧлалӧмнас ԁа ваӧн пожјалӧмнас вошӧ. Кујӧԁ-кынԇі, картупеԉлы ԍојантор-вылӧ зев бура лӧԍалӧ пӧјім. Пӧјімыԍ быԁтасјас меԁԍасӧ боԍтӧны кык ԍікас ԍојантор: каԉіј ԁа фосфор. Кујӧԁыԁ сӧмын җын-мынԁа ковмас, пуктан-кӧ пӧјімтӧ картупеԉ-улаԁ быԁ ԍо кваԁрата сыв-вылӧ пуԁ кујім-кымын. Мукӧԁлаын картупеԉ-улӧ пуктӧны ԋӧбӧм вынԍӧԁанторјас, іза-вынԍӧԁан-торјасӧн шуԍӧны. Најӧс ԋӧбны сулалӧ вывті-на ԁона, меԁԍа-ԋін міјанлы, ылыԍ вајомлаыс. Сы-восна ӧні міјанлы меԁԍасӧ лоӧ кутчіԍлыны пӧјімӧ. Граԁ-вылӧ ԉібӧ му-вылӧ пуктыԍігӧн быԁ картупеԉ-улӧ колӧ кіԍкавны кітыр пӧјім, сӧмын меԁ сіјӧ ӧткоԃаҗык лоас, вершӧк ԋоԉ паԍта картупеԉ-гӧгӧрыс. Ӧԏілаӧ-кӧ, ӧтчукӧрӧ картупеԉ-вылӧ кіԍтан пӧјімтӧ, вывті вынаысла пӧјімԍыԁ бур-пыԃԃі сӧмын ԉок лоас. 1921-ԁ воын Ајкатылаын картупеԉ-му кујӧԁалісны җын-мынԁа кујӧԁӧн, сеԍԍа сы-бӧрын кіԍкалісны пӧјімӧн, быԁ кваԁрата-сыв-вылӧ ӧԏі тувјӧн. Таԇі вынԍӧԁӧм-бӧрын картупеԉ воіс пуԁјӧн-кымын быԁ кваԁрата-сыв-вылыԍ.

Кущӧм быԁтас-бӧрын пуктӧны картупеԉ уна-переменаӧн му-вӧԃітігӧн.

Кујім переменаон му-вӧԃітігон картупеԉ меԁ-бур пуктыны іԁ-бӧрын, мӧԁ вонас. Ӧні мі став кујӧԁ петкӧԁам іԁ кӧԇа-улӧ. Первој воын, іԁ быԁмігӧн, кујӧԁ оз-на вевјав бура сіԍмыны. Гожӧмбыԁнаԁ, ар-кежаԁ, еԍкӧ, ԃерт, сіјӧ сіԍмыштас-ԋін-ԁа, іԁјыԁлы выныс зев еща-на ԍурӧ. Сылы-ӧԁ выныс колӧ меԁԍасӧ воԇԇа гожӧм-җынас-на, розјавтӧԇыс. Сы-бӧрын сіјӧ вермӧ бергӧԁчыны зев еща вынӧн. Мӧԁ-вонас-кӧ сіјӧ-жӧ му-вылӧ пуктан картупеԉтӧ, зев-на бур урожај вермас воны: унҗык кујӧԁ выныс картупеԉыԁлы і мунас. Таԇі-кӧ понԁан уҗавны, картупеԉ-бӧрын мӧԁ-воас бурҗык мувылӧ поԅӧ іԁ кӧԇны кујӧԁавтӧг, ԁај којмӧԁ воас-на вермас сені бур аԋкыщ воны, пӧјімӧн-кӧ ԋеуна вынԍӧԁыштан. Ԃерт, аԋкыщ-бӧрын ковмас-ԋін мутӧ јона вынԍӧԁны: коԉны сіјӧс пар-уло (коԍкӧм) ԁа кујӧԁавны. Сеԍԍа сы-бӧрын му-вӧԃітны поԅӧ со кущӧм-ногӧн: меԁ-воԇԇа во — коԍкӧм кујӧԁалӧмӧн, моԁ-во — ԍу (руԇӧг), којмӧԁ-во — картупеԉ, арын кујӧԁалӧмӧн, ԉібӧ поԅӧ і тулысын уԉ кујӧԁ петкӧԁӧм-бӧрын; ԋоԉӧԁ-во — іԁ, вітӧԁ-во — аԋкыщ. Кытӧні оз кутны аԋкыщ вӧԃітны, поԅӧ завоԃітны і ԋоԉ-переменаӧн му-уҗалігӧн картупеԉ пуктыны. Унҗык-муа овмӧсјасын, ԉібӧ кытӧн вермӧны ӧԁјӧ выԉ-му вӧчны, поԅӧ 6 — 7 — 8-переменаӧн му-вӧԃітӧмӧн картупеԉ пуктыны. Секі со-ԋін кыԇі лоӧ вӧчны; меԁ-воԇԇа-во — коԍкӧм, мӧԁ-во — ԍу, којмӧԁ-во — картупеԉ, ԋоԉӧԁ-во — іԁ, турун кӧԇӧмӧн, вітӧԁ ԁа квајтӧԁ војасын — турун, ԍіԅімӧԁын — шабԁі ԉібӧ зӧр, поԅӧ іԁ. Тајӧ лоӧ ԍіԅім-переменаӧн му-вӧԃітӧм. Кӧні велалӧмаӧԍ-ԋін уна-шабԁі вӧԃітны, поԅӧ шабԁі-бӧрын, кӧкјамысӧԁ воас, кӧԇны зӧр. Ӧні лоӧ-ԋін кӧкјамыс-переменаӧн му уҗалӧм. Таԇі, ԍіԅім-ԉібо кокјамыс-переменаӧн уҗалігӧн, мутӧ лоӧ вынԍӧԁны кыкыԍ: коԍкӧм-улӧ — кујӧԁӧн, сеԍԍа карту-

пеԉ-улӧ — кујӧԁӧн, ԉібӧ кујӧԁӧн ԁа пӧјімӧн щӧщ. Квајт-переменаӧн поԅӧ таԇі уҗавны: ӧԏі во — коԍкӧм, мӧԁ-во — ԍу, којмӧԁ-во — картупеԉ, ԋоԉӧԁ-во — іԁ, вітӧԁ-во — бобӧԋаԋ-турун (клевер), квајтӧԁ-во — шабԁі ԉібӧ зӧр. Ԋекымынлаын картупеԉ пуктӧны коԍкӧм-вылӧ. Бур војасын — куԅ ԁа шоныԁҗык гожӧмјасӧн — ԃерт, коркӧ гежӧԃіԋіка — ԁас-во-пыщкын ӧтчыԁ — гашкӧ і бура воас картупеԉыԁ ԍу кӧԇтӧԇыԁ. Но унҗыкыԍсӧ міјанын, Комі-муын, таԇі уҗалігӧн ԍу ԋі картупеԉ бурҗык урожај оз вајлыны. Меԁԍа-бур ԍутӧ коԍкӧм-вылаԁ кӧԇны Іԉԉалун-гӧгӧр, а сек-кежлӧ-ӧԁ картупеԉыԁ зев-на гежӧԁа буратӧ быԁмылӧ. Понԁан-кӧ віԁчыԍны картупеԉлыԍ бура-воӧм, ԍутӧ лоӧ кӧԇны ԍорӧн. Ԃерт, еща-муалы зев жаԉ коԍкӧмтӧ тыртӧмӧн коԉны, ԁа-ӧԁ сетчӧ поԅӧ скӧтлы-верԁӧм-вылӧ кӧԇны віка ԉібӧ аԋкыщ зӧр сорӧн. Тајӧ быԁтасјасыс зев уна бур вајасны ԍу-кӧԇтӧԇыԁ-на јешщӧ.

Кыԇі му колӧ вӧԃітны картупеԉ-улӧ.

Картупеԉ артмӧ бура ԋебыԁ му-вылын. Ԋебԅӧԁӧм-вылӧ мутӧ колӧ гӧрны арԍаԋ. Меԁ бурҗыка муыԁ ԋебԅас ԁа вынԍалас, сіјӧс колӧ гӧрны пыр-жӧ, картупеԉӧԇ быԁмантортӧ (предшествующее растение) му-вывԍыԁ іԁралӧм-бӧрын. Меԁ-воԇԇаԍыс гӧрӧны ԉапкыԁа ԁа сіԇі, агсавтӧг (піԋовттӧг) і коԉӧны. Мӧԁыԍсӧ гӧрӧны ԍорӧн, арын, ԇік-ԋін лым-уԍӧм-воԇвылас; гӧрӧны җуҗыԁа, вершӧк 3 1/2 — 4 суԁта ԁа сеԍԍа бара-жӧ сіԇі коԉоны, агсавтог. Сіԇі сіјӧ муыс кујлӧ тӧвбыԁ. Кујӧԁалӧны-кӧ картупеԉ-улӧ арԍаԋ, секі гӧрӧны кујӧԁ ԍујігӧн ӧтчыԁ сӧмын, вершӧк кык ԉібӧ кык ԁа җын суԁта, меԁ вермас кујӧԁыс бурҗыка сіԍмыны. Воан тулыснас сеԍԍа, му коԍмыштӧм-бӧрас, сіјӧс агсалӧны. Арԍа зерјасӧн гӧрыштӧм му-пластјас кӧтаԍӧны, тӧлын најӧ кынмалӧны, зев јона рӧшкалӧны. Он-кӧ тулыснаԁ вывті ԍормы агсавнытӧ, секі агсалӧм-бӧраԁ муыԁ зев јона ԋебԅас. Ԃерт, кымын җуҗыԁа гӧран мутӧ, сымын бур. Сӧмын воԇ-кӧ абу җуҗыԁа гӧрлывлӧма, ӧтпырјӧн ыҗыԁа гӧрӧм-җуҗԁӧԁӧмыԍ колӧ віԁчыԍны, меԁ муԍінмыс оз вынтоммы уна выԉ-мусӧ лептӧмнас. Арԍа-гӧрӧмӧн-кӧ понԁан җуҗԁӧԁны вершӧк којмӧԁ-јукӧнӧн-кымын, зев оз-на ков повны вынтӧмԍӧмыԍ. Бур, еԍкӧ, вӧлі іԁ ԉібӧ ԍу кӧԇӧм воԇвылын кӧ бӧрӧзԁа пыԁӧссӧ рӧшкӧԁыштан бӧрӧзԁа-җуҗԁӧԁан гӧрјӧн — почво-углубіԏеԉӧн. Секі тајӧ-быԁтас-боԍтӧм-бӧрас поԅӧ вӧлі повтӧм-пырыԍҗык җуҗԁӧԁны гӧрӧмтӧ. Емӧԍ сещӧм муԍінјас, кӧні бӧрӧзԁа пыԁӧсыс вывті вынтӧм, Ԉібӧ каржа. Гӧрігаԁ-кӧ ӧтпырјӧн ыҗыԁа җуҗԁӧԁан сещӧм муԍінсӧ уна-во-кежлӧ сіјӧ вермас торкԍывны. Сещӧм ԉок-інјасаԁ колӧ војԁӧр бӧрӧзԁа-җуҗԁӧԁан гӧрјӧн бӧрӧзԁа пыԁӧссӧ рӧшкӧԁыштны, сеԍԍа сы-бӧрын-ԋін вӧԉіԍԏі, во-мыԍԏі-кымын, гӧрны җуҗыԁҗыка, соԁтыны важ-ԍерԏіыс којмӧԁ ԉібӧ ԋоԉоԁ јукӧн вершӧк пыԁаӧ.

Кущӧм картупеԉ боԍтны кӧјԁыс вылӧ ԁа зев-ӧ щокыԁа сіјӧс пуктыны.

Картупеԉ колӧ зіԉны пуктыны быԁсаӧн. Вунԁалӧм картупеԉтӧ поԅӧ пуктыны сӧмын нужԁаыԍ, абутӧм-ԁырјі. Емӧԍ картупеԉ-пуктыԍјас і куш нырјаснас (ростками), кор вывті-ԋін еща картупеԉ-кӧјԁысыс. Міјанын, Комі-муын, колӧ пуктыны картупеԉтӧ быԁсаӧн. Абу- кӧ шӧркоԃԃема картупеԉ, поԅӧ боԍтны і посԋіԃікӧс. Сӧмын, ԃерт, кымын гырыԍӧс пуктан, сымын унҗык вермас воны і урожајыԁ. Гырыԍ кӧјԁысӧн пуктыԍігӧн вывті уна картупеԉ мунӧ. Шаԏіловса опытнеј стантсіјаын віԁлӧг-вылӧ пуктылӧмаӧԍ гырыԍ і посԋі картупеԉ, шоча і гежӧԁа. Аԁԇӧмаӧԍ: гырыԍҗык картупеԉ-пӧ вајӧ ыҗыԁҗыкӧс-жӧ, еԍкӧ, і урожајсӧ-ԁа, сӧмын пуктыԍігас зев-уна картупеԉ мунӧ. Посԋіԃік картупеԉјас ещаҗык урожај вајӧны, сӧмын кӧјԁысыс-вылӧ ещаҗык-жӧ сещӧмыс мунӧ. Віԁлӧг-вылӧ сені пуктылӧмаӧԍ со кыԇі (картупеԉԍаԋ картупеԉӧԇ колассӧ вӧчлӧмаӧԍ 12 вершӧк): Картупеԉ-кӧјԁыслӧн ԍӧкта. Пуктӧма 2400 кваԁр. сыва му-вылӧ. (Ԃеԍаԏіна-вылӧ). Воӧма урожајыс. Картупеԉ-лыԁ ӧԏі позјын. Гырыԍ — 164 грам. 384 пуԁ. 1985 пуԁ. 15 Шӧркоԃԃем 33 грам. 185 . 1413 „ 10 Посԋі — 49 г. 115 . 1240 „ 9 Тајӧ віԁлӧгыс петкӧԁлӧ, мыј гырыԍ картупеԉыԁ ӧтыжԁа местаыԍ унҗык ԍето урожајсӧ: ԃеԍаԏіна-вылӧ воӧма (1985 — 384) 1601 пуԁ. Посԋі картупеԉыԍ-сӧмын (1240 — 115) 1125 пуԁ., 476 пуԁӧн ещаҗык. Сіјӧ-жӧ Шаԏіловса опытнеј стантсіјаын тӧԁмалӧмаӧԍ, посԋі картупеԉтӧ-кӧ-пӧ пуктан щӧкыԁҗыка, урожајыс ыҗыԁҗык воӧ. Віԁлӧг-вылӧ пуктылӧмаӧԍ 49 гр. ԍӧкта картупеԉјас со кыԇі: Коласыс пуктӧм картупеԉ костјасын. Пуктӧма 2400 кв. сыв-вылӧ (ԃеԍаԏінаӧ). Воӧма урожај. Пуктӧм- ԍерԏі унҗык. 12х6 верш. 229 пуԁ. 1989 пуԁ. 8,6 12х8 ~ 153 ~ 1845 ~ 12 12х12 ~ 115 ~ 1240 ~ 10 Меԁԍа бур, тыԁалӧ, шӧркоԃԃем картупеԉ пуктыны ԁа меԁ віԅыԍ віԅӧ вӧлі 12 вершӧка кост, картупеԉыԍ картупеԉӧԇ віԅјасас 8 вершӧка кост. Секі быԁ пуԁовԋа картупеԉ кӧјԁыс вајас 12 пуԁовԋа картупеԉ. 1922-ԁ воын Ајкатылаын віԁлӧг-вылӧ пуктылісны зев посԋі картупеԉ. Кӧјԁыс-вылас вӧлі боԍтӧма 14 картупеԉӧн кујім-пӧлӧсӧс. Меԁ-посԋі 14 картупеԉыслӧн ԍӧктаыс вӧлі 64 грамм (15 зӧлӧԏԋік), 4,6 грамм ӧԏі картупеԉлӧн; гырыԍҗык 14 картупеԉлӧн ԍӧктаыс 119 грамм, ӧԏі картупеԉлӧн 8,5 грамм; меԁ- гырыԍыслӧн — 326 грамм, ӧԏі картупеԉлӧн 23,3 грамм. Кујімнан-пӧлӧс картупеԉсӧ вӧлі пуктӧма граԁ-вылӧ вомӧна віԅјасӧ, быԁ віԅӧ 7 картупеԉӧн. Віԅыԍ віԅӧԇ коласјасыс вӧліны аршын-паԍтаӧԍ, картупеԉыԍ-картупеԉӧԇ віԅјасыс — 4 вершӧкаӧԍ. Кыкнан віԅас 14 картупеԉ-улӧ бӧрӧзԁасӧ лыԃԃӧмӧн муні 5 кваԁрата аршын му. Пуктӧма вӧлі лыа муԍінӧ 13-ԁ лунӧ јуԋ тӧлыԍын. Пуктӧм-бӧрын кыкыԍ муԁјӧма. Урожај воіс со кущӧмі: Ԍӧкта ӧԏі картупеԉлӧн. Унаӧ ставсӧ пуктӧма 5 кваԁрата аршын-ыжԁа му-вылӧ. Ыҗыԁ-ӧ воіс урожај. Уна-ӧ воӧ ԃеԍаԏіна-вылӧ. Уна-ӧ воӧма быԁ картупеԉыԍ (сам). 4,6 грам. 64 грамм (15 зӧлӧтԋік). 8772 грам (21,5 тув) 2322 пуԁ. 137 8,5 грам. 119 грамм (27 3/4 гр.) 6528 гр. (16 тув) 1728 ~ 54 23,3 гр. 326 гр. (76 3/4 зол.) 8568 гр. (20 тув). 2268 ~ 26 Тајӧ віԁлӧгыс петкӧԁлӧ міјанлы, мыј бур војасӧ, шоныԁҗык гожӧмјасӧ, граԁ-вылӧ пуктӧмӧн ԁа бура кујӧԁалӧмӧн поԅӧ зев бур урожај боԍтны і посԋі картупеԉ кӧјԁысыԍ. Ԃерт, быԁ во кӧјԁыс-вылӧ коԉны куш посԋі картупеԉ оз поԅ. Велӧԁчӧм јӧз віԍталӧны, воыԍ-воӧ-кӧ понԁан бӧрјыны кӧјԁыс-вылӧ посԋіԁ картупеԉ, верман посԋӧԁны став картупеԉто. Сіԇ-кӧ-тај посԋі картупеԉтӧ быԁ-во-пуктӧмнаԁ верман і ворсԍыны. Тајӧс картупеԉ-вӧԃітыԍјаслы колӧ тӧԁны бура. Мукӧԁ војасын став картупеԉыс быԁмӧ гырыԍа, шӧркоԃԃемыс веԍіг кӧјԁысыԁ-вылӧ оз овлы. Секі, меԁым гырыԍ картупеԉыԁ вывті уна оз мун пуктыԍігаԁ, поԅӧ сылыԍ кӧјԁыс-вылӧ боԍтны сӧмын вунԁалӧм јывсӧ. Понԁам-кӧ мі віԁлавны картупеԉ, аԁԇам — сылӧн ԍінјасыс абу быԁлаын ӧткоԃ щӧкыԁӧԍ: ӧтарла-ԁорас щӧкыԁҗыкӧԍ, мӧԁарас шочҗыкӧԍ. Вунԁыны колӧ щӧкыԁҗык ԍінмаінсӧ, вомӧнӧн, којмӧԁ ԉібӧ ԋоԉӧԁ јукӧнсӧ-кымын быԁса картупеԉыслыԍ. Ыҗыԁҗык торсӧ боԍтӧны ԍојан-вылӧ, ічӧтҗыксӧ — кытӧн щӧкыԁҗык ԍінјасыс — кӧјԁыс-вылӧ. Меԁ вунԁанінԍаԋыс картупеԉыԁ оз мӧԁ сіԍмыны, коло сіјӧс вунԁӧм-бӧрас пыр-жӧ щукӧԁлыны (тувкԋітлыны) пӧјімӧ, сеԍԍа коԍтыштны, корԍӧԁыштны. Сы-бӧрын воԉіԍԏі тајо вунԁӧм-торјассӧ поԅӧ пуктыны кущӧмкӧ ыҗыԁҗык ԁозјо, віԇны сені тулысӧԇ. Та-ногӧн мі вермам бергӧԁчыны&җык кӧјԁысӧн, а урожајыс воас сещӧм-жӧ бур. Кӧјԁыс-вылӧ, інӧ, кущӧм картупеԉ бурҗык боԍтны? Меԁԍа бур, тыԁалӧ, ԁа меԁԍа наԃејнӧ кӧјԁыс-вылӧ боԍтны шӧркоԃԃема картупеԉ, пуктыны сіјӧс віԅыԍ віԅӧ 12 — 16 вершӧка коласӧн, картупеԉыԍ картупеԉӧԇ віԅјасас — 8 — 12 вершӧка коласӧн. Гырыԍҗык картупеԉ-кӧ лоӧ бӧԍтӧма кӧјԁыс-вылӧ, колӧ-ԋін пуктыны сіјӧс шочҗыка, віԅ коласјассӧ коԉны аршынӧԇ. Лоӧ-кӧ пуктыны зев поԍԋі картупеԉ, секі коло щокыԁҗыка-ԋін пуктыны сіјос: віԅыԍ віԅӧ 12 вершӧка коласӧн, картупеԉыԍ картупеԉӧԇ 6 — 8 вершӧка коласӧн.

Картупеԉ нырԍӧԁӧм-јылыԍ.

Меԁ пуктӧм-бӧраԁ картупеԉыԁ ӧԁјӧнҗык петас, пуктытӧԇыс колӧ сіјӧс нырԍӧԁны. Сӧмын оз ков ԍетны нырыслы куԅа быԁмыны. Куԅа-кӧ најӧ быԁмасны, пуктігас вермасны чеглаԍны. Секі бур-пыԃԃі унҗык ԉок лоӧ. Меԁым нырԍӧԁны картупеԉтӧ, колӧ петкӧԁны сіјӧс вежон кык-кымын-војԁӧр-пуктытӧԇыс шоныԁ ԁа југыԁ керкаӧ, зев вӧсԋіԃіка разӧԁны сіјӧс җоҗӧ. Меԁ-бур лоӧ, еԍкӧ, разӧԁан-кӧ картупеԉтӧ җоҗаԁ ԉібӧ ԉапкыԃік јашшікјасӧ ӧԏі суԁтаӧн. Кызҗыка разӧԁӧмӧн улыс картупеԉјасыслӧн петасны куԅ ԁа вӧсԋі нырјас, ԁа пуктігас і орјаԍасны, чегјаԍасны. Еща-картупеԉ вӧԃітігӧн нырԍӧԁны поԅӧ ԉапкыԃіԋік ԁозјасын, меԁ мӧԁыԍ, пуктыԍігаԁ, сіјо ԁозјаснас поԅо волі і мувылӧ нуны. Бура-нырԍӧԁӧм картупеԉлӧн бур ԁа шоныԁ повоԃԃаӧ корјасыс вермасны петны лун ԁас, ԁасвіт-мыԍԏі пуктӧм-бӧрас. Нырԍӧԁтӧмыԁлӧн кор-петтӧԇыԁ мукӧԁ-ԁырјі коԉӧ вежон ԋоԉӧԇ-кымын ԉібӧ јешщӧ унҗык.

Кущӧм-ногӧн ԁа зев-ӧ пыԁӧ колӧ пуктыны картупеԉ.

Картупеԉ міјанын пуктӧны: 1) плугон ԉібӧ гӧрӧн гӧрыштӧм пластбокӧ, 2) зырјӧн ԉібӧ кіӧн коԁјыштӧм гуӧ. Кӧні уна-картупеԉ вӧԃітӧны, сені меԁԍасӧ пуктӧны плугӧн ԉібӧ гӧрӧн гӧрыштӧм-улӧ. Еща-картупеԉ вӧԃітігӧн пуктӧны зырјӧн коԁјыштӧм гуӧ. Меԁԍа бур урожај картупеԉлӧн воӧ секі, кор сылӧн быԁмігас гӧгӧрыс ем тырмымӧн ԋебыԁ му. Колӧ, еԍкӧ, вӧлі, меԁ картупеԉ улын ԋебыԁ муыс ез вӧв кујім вершӧкыԍ ещаҗык, ԁа сымԁа-жӧ вылыслаԁорас. Сӧмын ӧԏі-вӧла плугнаԁ ԉібо гӧрнаԁ гӧрӧмӧн мі тамынԁа ԋебыԁ мутӧ ԋекыԇ огӧ вермӧ перјыны. Секі міјанлы лоӧ вӧчны со кыԇі: плугӧн гӧрігӧн картупеԉнымӧс ԍујавны пластбокас җын-суԁаас-кымын, — мӧԁыԍ гӧрыштӧмӧн тајӧ-пуктӧм-картупеԉ міјан лоӧ вершӧкӧн җынјӧн пыԁаын. Муԁјігӧн картупеԉ-вылӧ мі нӧшта-ва соԁтам вершӧк кык суԁта му. Секі став ԋебыԁ муыс лоӧ віт вершӧк суԁта. Лыа мујас-вылӧ картупеԉ бурҗык пуктыны пыԁӧҗык, а ԍој му-вылӧ — вылӧҗык. Ԋекор оз ков пуктыны најӧс бӧрӧзԁа пыԁӧсӧ. Сіԇ-кӧ пуктан, картупеԉ-улаԁ ԋебыԁ муыс ԋӧԏі оз ло. Му-вылын вӧԃітігӧн вывті вылӧ картупеԉ пуктӧмыԁ абу-жӧ зев бур; мутӧ агсалігаԁ пуктӧм картупеԉыԁ вермас перјыԍԍыны. Сіԇкӧ, уна-картупеԉ-вӧԃітігӧн, меԁԍа бур пуктыны сіјӧс вершӧкӧн җынјӧн пыԁтаӧ-кымын. Ԍојсора лыа-граԁ-вылӧ пуктӧмӧн, кор агсалӧм-пыԃԃіыс картупеԉ коласјассӧ кӧсјӧны рӧшкӧԁны кокалӧ- мӧн, ԃерт, поԅтӧ пуктыны і вершӧкҗын ԉібӧ вершӧк пыԁтаӧ сӧмын. Плуг ԉібӧ гӧр-улӧ пуктыԍігӧн картупеԉтӧ оз быԁ гӧрыштӧм-бӧрын пуктыны. Сіԇі пуктӧмӧн сіјӧ вывті щӧкыԁ лоӧ, он вермы мӧԁыԍ муԁјыны (окучівајтны) вӧла муԁјанӧн. Меԁԍа бур картупеԉ пуктыны кыкыԍ гӧрыштӧм-бӧрын којмӧԁас, со кыԇі: ӧтчыԁ гӧрыштам, пуктам пласт-бокас картупеԉ; мӧԁыԍ гӧрыштам — тыртам пуктӧм картупеԉтӧ; сеԍԍа нӧшта-на гӧрыштам ӧтчыԁ картупеԉ пуктытӧг. Таԇі со мі кыкыԍ-ԋін гӧрыштім воԇԇа картупеԉ віԅ-бӧраԁ. Ӧні гӧрыштам кӧјмоԁыԍ ԁа вӧԉіԍԏі тајӧ віԅас і пуктам картупеԉтӧ. Сеԍԍа бара кыкыԍ прӧста гӧрыштам, с. в. Зырјӧн коԁјыштӧм-улӧ картупеԉ пуктӧны со кыԇі: ӧԏі уҗалыԍ кӧртзырјӧн віԅӧн-віԅӧн коԁјышталӧ вершӧкӧн-җынјӧн-кымын суԁта посԋіԃік гујас. Мӧԁ уҗалыԍ картупеԉтыра-ԁозјӧн сувтӧ сылы паныԁӧн ԁа быԁ коԁјыштӧмӧ пуктӧ картупеԉ. Мӧԁ гусӧ коԁјыштігӧн мусӧ шыбытӧны воԇԇа гу-вылас — пуктӧм картупеԉсӧ тыртӧны. Меԁ віԅјасыс веԍкыԁӧԍҗык лоӧны, колӧ ԋужӧԁны вӧсԋіԃік гез, ԉібо воԇвыв віԅјассӧ пасјавны. Таԇі картупеԉтӧ пуктӧны меԁԍасӧ граԁ-вылӧ пуктыԍігӧн. Картупеԉ-пук- тӧм-уҗыс мунӧ зев ӧԁјӧ: лунтырӧн кык морт вермасны пуктыны пуԁ комын-кымын картупеԉ, ԉібо јешщо унҗык-на.

Картупеԉ-пуктан-каԁ-јылыԍ.

Картупеԉ кӧԇыԁ муын быԁмыны оз вермы. Сы-вӧсна сіјӧс пуктыны воԇ оз ков. Вывті-кӧ воԇ пуктан, быԁмӧм-пыԃԃі картупеԉыԁ вермас сіԍмыны. Меԁԍа бур картупеԉ-пуктан-каԁ, кор муыԁ вевјалас-ԋін бура-коԃ шонавны ԁа коԍмыштны. Міјанын картупеԉ пуктыны завоԃітӧны іԁ-кӧԇа-бӧрын. Косҗык-інјасо ԁа лыа мујас-вылӧ пуктыԍігӧн тајӧ каԁыс меԁ лаԁа. Ԍој муԍін-вылӧ * колӧ пуктыԍны ԍорӧнҗык. Вывті јона ԍормӧԁчыны картупеԉ пуктанӧн оз-жӧ поԅ. Ԍорман-кӧ, ԁа шоныԁ, куԅ-тувсов лунјассӧ ԅевајтан, бӧрԏі арын бергӧԁны најӧс он-ԋін вермы. Мукӧԁ војасӧ-ӧԁ кӧнјасӧкӧ Іԉԉалун-гӧгӧр картупеԉыԁ кынмывлӧ-ԋін. Воԇ пуктӧм картупеԉјасыԁ сек-кежлӧ јонӧԍ-ԋін, јонҗыка вевјалӧмаӧԍ быԁмыны. Ԍор пуктӧмјастӧ кӧԇыԁыԁ быԁмӧмԍыс торкӧ.

• Муԍін — почва.

Пуктӧм-картупеԉ ԁӧԅӧрітӧм-јылыԍ.

Картупеԉ пуктӧм-бӧрын картупеԉ-корјас ԁыр оз петны, мукӧԁ-ԁырјі вежон ԋоԉӧԇ-кымын. Сек-кості муыԁ тупкыԍӧ быԁԍама-пӧлӧс јог-турунӧн. Коԉан-кӧ тајо јог-турунјассо мувылаԁ, ԃерт, ыҗыԁ урожај картупеԉыԁлыԍ ԋінӧм і віԁчыԍны. Сы-вӧсна — став јог-турунсӧ мувывԍыԁ колӧ бырӧԁны. Сеԍԍа, куԅа олігӧн гӧрӧм-бӧраԁ, картупеԉ-муыԁ вермас чорԅыны, мувылысыс топавны, кышԍавны. А топыԁ кыш-пырыс картупеԉ-корјыԁ зев ԍӧкыԁа петӧ. Колӧ тајӧ кышсӧ жуглавны, ԋебԅӧԁны. Јог-турун весавны ԁа мувылыс ԋебԅӧԁны меԁ-бура поԅӧ агсалӧмӧн (піԋовтӧмӧн). Картупеԉ-му колӧ агсавны, кор кымынкӧ картупеԉкорјас мытчыԍасны. Меԁ-бура агсалӧ кӧрт-піԋјаса агас „ԅіг-заг“. Агсавны колӧ јог-турун бырӧԁтӧԇ. Агсалігӧн кымынкӧ картупеԉ-кӧ ԋещыштԍасны — меԁ, бӧр коло ԍујны најӧс муас. Піԋовтӧм-бӧрас картупеԉыԁ тӧԁчымӧн мӧԁас быԁмыны. Мӧԁ уҗ картупеԉ агсалӧм-бӧрын лоӧ муԁјӧм. Меԁ-воԇԇаыԍ муԁјӧны, кор картупеԉкорјасыс быԁмасны-ԋін вер- шӧк 4-суԁта-кымын. Муԁјӧны ԉапкыԃіка. Меԁ-кокԋі, ԃерт, муԁјыны вӧла-муԁјанӧн (окучԋікӧн). Картупеԉкорјас муԁјыԍігон-кӧ тырышталасны муӧн, најӧс колӧ сыыԍ бӧр весавны, меԁым сы-вӧсна оз ԋӧжмаммы картупеԉ-быԁмӧм. Лун ԁасӧн, ԁасвітӧн-кымын муԁјӧм-бӧрын картупеԉкорјас вевјаласны-ԋін быԁмыны бура куԅа. Ӧні колӧ муԁјыны мӧԁыԍ, пыԁӧҗык-ԋін воԇԇа-ԍерԏіыс. Муԁјігӧн муӧн-тыртӧм корјассӧ муԁјыԍӧм-бӧрас бара-жӧ весавны муԍыс, меԁым најӧ вӧԉа-вылынӧԍ вӧліны. Коԉӧм јог-турунјассӧ картупеԉ костјасԍыс, кытчӧ муԁјаныԁ оз ԍібав, колӧ ԋещкыны кіӧн. Мӧԁыԍ муԁјӧм-бӧрын картупеԉ јогӧн-тырӧмыԍ оз-ԋін ков повны; гырыԍ корјаснас сіјӧ став мусӧ секі мӧԁас вевԏԏыны. Граԁвылын картупеԉ-вӧԃітігӧн унҗыкыԍсӧ бергӧԁчӧны вӧла-муԁјантӧг. Секі піԋовтӧм-пыԃԃі картупеԉкорјас мытчыԍігӧн віԅ коласјассӧ рӧшкӧԁӧны коканӧн. Муԁјӧны сеԍԍа кыкыԍ-жӧ, коканӧн, сіјӧ-жо каԁӧ, кыԇі і му-вылын картупеԉ вӧԃітігӧн. Кущӧм бур ԍетӧ картупеԉ-муԁјӧм? Сулалӧ-ӧ тајӧ уҗсӧ уҗавны? Меԁым тајӧ тӧԁмавны, Ајкатылаын 1922 воын вӧлі пуктӧма віԁлӧг. Быԁса му шӧріалісны. Кыкнан јукӧнас пуктісны ӧԏі лунӧ, ӧтмоз ԁа ӧтмынԁа картупеԉ. Ӧԏі муҗынсӧ кыкыԍ муԁјісны, мӧԁсӧ ез, коԉісны ԋӧԏі муԁјытӧг. Арын картупеԉ-керігӧн, картупеԉсӧ веԍітісны. Урожајыс, быԁ 100-кваԁрата сыв-вылӧ, воіс со кущӧмі: муԁјӧмаіныԍ 92 пуԁ. муԁјытӧміныԍ 52 пуԁ. Татыԍ со мі аԁԇам, мыј-ыжԁа бур картупеԉ муԁјӧмыԍ: ӧтыжԁа мувылыԍ муԁјӧмӧн вӧԃітӧмыԍ картупеԉ-урожај воӧ кык-мынԁа унҗык. Ԃерт, сіјӧ сіԇі і колӧ лоны: муԁјігаԁ-ӧԁ муыс рӧшкалӧ, а рӧшкыԁҗык муыԁ шоныԁҗык, ԁај картупеԉлы овны сені вӧԉаҗык. Сеԍԍа муԁјігӧн јог-турунјас, картупеԉлы ԉок-вӧчыԍјас бырӧны. Секі став выныс муыԁлӧн кутас мунны картупеԉ быԁмӧм-выло, ԋекоԁ оз понԁы сіјӧс сајӧԁны, вевԏԏыны. Міјанын унҗыклаас-на муԁјӧм-јывԍыԁ веԍіг оз і ԁумыштлыны. Картупеԉ граԁјасто ԉібо мујастӧ конјасынкӧ, еԍко, і весавлӧны јогнас тырӧмыԍ-ԁа, мыј сыыԍ? Ыҗыԁ бурыс сетыԍ ԇік ԋемтор: муыс важ-коԃыс-жӧ чорыԁ коԉӧ ԁај јог-туруныс вевјалас муԍыс уна вын боԍтны. Уна картупеԉ-кӧ колӧ, јона колӧ тӧжԁыԍны і муԁјӧм-понԁа.

Картупеԉ керӧм-јылыԍ.

Мувылӧ пуктӧм картупеԉ керны оз ков зев термаԍны, ԋеыҗыԁ кынмалӧмјас налы оз мешајтны. Меԁ-бур картупеԉ-керан-каԁ кор картупеԉкорјас кеԉԁӧԁны ԁа коԍмыны-ԋін понԁасны. Секі став выныс корјасыԍ мунас картупеԉас. Быԁӧн-ӧԁ тӧԁӧны, мыј бӧрја вежонјасас картупеԉыԁ меԁԍа ӧԁјӧ быԁмӧ. Веж-корја-ԁырјіыс-кӧ картупеԉтӧ керан, уна вын секі веԍ вошӧ. Міјан быԁлаын-на картупеԉтӧ кероны кӧртзырјӧн коԁјӧмӧн. Ԃерт, еԍкӧ, бур таԇі уҗалӧмыԁ, ԁа вывтіҗык ԋӧжјӧ мунӧ сіјо воԇӧсӧ. Уна-картупеԉ вӧԃітгӧн меԁԍасӧ боԍтӧны сіјӧс плугӧн гӧрӧмӧн. Меԁ гӧрігас картупеԉјасыс оз вунԁаԍԍыны, плугыԍ пуртсӧ боԍтӧны ԁа гӧрӧны пурттӧгыс. Гӧрыштӧм-бӧрын тыԁовтчӧм картупеԉјассӧ ӧктӧны ԁа шыблалӧны гӧрӧмаінас, меԁ гӧріг-костіыс сені коԍмасны. Сеԍԍа коԍмӧм-картупеԉсӧ мувывԍыс-нуӧм-мыԍԏі мусӧ агсалӧны, меԁ коԉӧм картупеԉјасыс бара тыԁовтчасны. Ӧктӧм коԉас-картупеԉјассӧ бара коԍтыштӧны. Ӧтчыԁ гӧрӧмӧн ԁа агсалӧмӧн став картупеԉыԁ оз-на ԍур. Лоӧ-на мӧԁыԍ гӧрны ԁај бара-на агсавны. Бур повоԃԃаӧ-кӧ картупеԉтӧ керан, ԋекущӧм коԍтӧм сеԍԍа гортын оз ков, мувывԍыԁ веԍкыԁа поԅӧ гуӧ пуктыны. Зера повоԃԃаӧ-кӧ лоӧ керӧмыԁ, ԃерт, секі ковмас коԍтыны гортын, овтӧм керкајасын, ԉібӧ амбарјасын, посјывјасын-ԉі. Картупеԉтӧ бӧрјыны колӧ керігас. Меԁ воԇ колӧ ӧктыны гырыԍ, бур картупеԉјас, сы-бӧрын — шӧркоԃԃемсӧ, сеԍԍа — посԋісӧ. Вунԁаԍԍӧм ԁа сіԍмӧм ԉібӧ сіԍмыны завоԃітом картупеԉ коло чукӧртны торјӧн, меԁым бур картупеԉкӧԁ гуӧ щӧщ оз ԍурны. Сіԍ картупеԉјасыԁ-кӧ веԍкаласны щӧщ ӧԏі гуӧ бур картупеԉкӧԁ, віԍмӧԁасны најӧс: став картупеԉыԁ сіԍмас. Кӧјԁыс-вылӧ картупеԉтӧ колӧ торјӧԁны картупеԉ-керігӧн-жӧ, шӧркоԃԃем картупеԉ, сеԍԍа торјӧн і гуавны најӧс. Сіԍмыны мӧԁӧм ԁа вунԁаԍӧӧм картупеԉ колӧ зіԉны меԁ-војԁӧр бырӧԁны: ԍојны ԉібӧ скӧтлы верԁны.

Кыԇі віԇны картупеԉ тӧлын.

Картупеԉ тӧлын віԇӧны меԁԍасӧ гујасын. Картупеԉ-гу коԁјӧны кос-інӧ, аршын кујім-кымын суԁтаӧ, ԉібӧ јешщӧ җуҗыԁҗыка. Ва-воӧмыԍ сетчӧ повны ԋемтор. Куԅта-паԍтасӧ вӧчӧны картупеԉ-ԍерԏіыс. Гуӧ леԇӧны щупӧм сруб, ԉібӧ пӧвјас бокјасас сувтӧԁалӧны ԁа вевԏԏоны јіркон. Ӧԏі пеԉӧсӧ коԉӧны кваԁрата аршын-кымын-ыжԁа воԍсаін, ӧԇӧс-пыԃԃі. Со і став лӧԍӧԁӧмыс картупеԉ-гуыԁлӧн. Тащӧм гуын поԅӧ віԇны пуԁ ветымын-кымын картупеԉ. Јона уна-кӧ сіјӧс вӧԃітан, ԃерт, тащӧм гуыԁ оз-ԋін тырмымӧн ло, лоӧ ԉібӧ выԉ гујас вӧчны, ԉібӧ важјассӧ ыҗԁӧԁны. Кос, бур ԁа вывтас інјасыԁ міјан унҗыклаас керкајас-ԁораԁ абуӧԍ. Меԁ картупеԉтӧ оз ков новлӧԁлыны кытчӧ-кӧ ылӧ гуӧ, картупеԉ віԇанінтӧ поԅӧ вӧчны мӧԁ-ногӧн, горт-берԁаԁ-жӧ матӧ, гу коԁјытӧг, вылӧ. Бӧрјыны горт-гӧгӧрԍыԁ косіԋік места, щупӧмӧн лептыны сетчӧ 3 — 4 вершӧка керјасыԍ 8 — 9-кымын аршын куԅа, ԋоԉ аршын паԍтаа ԁа кык аршын суԁтаа кык-пӧвса сруб. Сруб коласас рӧшкыԁаіԋік ԍујавны ԋіщ ԉібӧ пыш іԉі шабԁі ԍув. Та-бӧрын сеԍԍа срубсӧ ԍігӧртӧмӧн вевԏԏыны пӧвјасӧн, сеԍԍа сы-вылӧ іԇасӧн, поԅӧ і пыш ԉібӧ шабԁі ԍувјӧн. Сы-вылӧ јешщӧ мӧԁыԍ вевԏыԍԍӧ ԏӧсӧн, меԁ зер-ва оз сіԍты јірксӧ. Ӧтар помас тащӧм-картупеԉ-віԇан-інӧ вӧчӧны ӧԇӧс, кыкпӧвсаӧс-жӧ. Сеԍԍа пыщкӧсас куԅала ӧтар мӧԁарас вӧчӧны јӧртӧԁјас. Шӧрӧԁыс коԉӧны туј. Ԃерт, кыкпӧвса ԍтенаа картупеԉ-віԇанін-вылаԁ ковмас кык мынԁа-жӧ і керјыԁ. Сӧмын картупеԉыԁ тащӧм-інаԁ, інӧ, оз кынмы. Ӧԏіпӧвса ԍтенаа віԇан-інаԁ гуавтӧгыԁ міјан кӧԇыԁ-тӧвјаснаԁ картупеԉтӧ ԋекыԇ он вермы кынмӧмԍыԁ віԇнытӧ. Бурҗык ԁа мічаҗык керјас ковмасны сӧмын ортсі ԍтен-вылас. Пыщкӧсас, мӧԁ-пӧвс-вылас, поԅӧ боԍтны і восԋіԁҗык вӧр. Тащӧм картупеԉ-віԇанін вӧчӧны сені, кытӧні гу оз поԅ коԁјыны ва воӧм-вӧсна. Меԁым мезԁыԍны новлыны картупеԉ ылӧ гуӧ, бурҗык, ԃерт, ԋоԉ-віт пӧԃеԋщіна віԇны, лӧԍӧԁны бур картупеԉ-віԇанін горт-ԁорӧ. Мукӧԁлаын, ԉок картупеԉ-віԇанінјас-вӧсна, быԁ во зев уна картупеԉ щыкӧԁӧны: кор кынтӧмӧн, а кор і сіԍтӧмӧн. Бура-вӧчӧм картупеԉ-віԇанінԍыԁ, ԁа абу-кӧ сіјӧ зев ылын гортԍаԋыԁ, быԁ лун поԅӧ віԁлыны картупеԉтӧ. Мӧԁас-кӧ сіјӧ сіԍмыны, пыр-жӧ колӧ сіԍсӧ бӧрјыны ԁа скӧтлы верԁны, ԉібӧ торјӧԁны ԁа кынтыны, меԁ ԁугԁас сіԍмӧмԍыс. Ӧні мі быԁӧн-ԋін тӧԁам, мыј картупеԉ сіԍмӧ шоныԁ ԁа руа віԇан-інын. Кӧԇыԁ ԁа кос гуын сіԍмӧмыԍ сіјӧ ԁугԁӧ. Меԁ-бур кӧԇыԁа-шоныԁаыс колӧ сылы 2 ԉібӧ 8 граԁус шоныԁ Реомјур граԁуԍԋік-ԍерԏі. Кӧԇыԁҗык-кӧ таыԍ лоӧ, картупеԉыԁ вермас кынмыны, шоныԁҗык-кӧ — сіԍмыны, ԉібӧ нырԍалӧ. Картупеԉ-віԇанінјас оз ков пӧԁлавны кӧԇыԁ повоԃԃа сувттӧԇ. Зер-ва пырӧмыԍ сӧмын колӧ віԇны-а. Воԇ-кӧ пӧԁлалан, сетчӧ чукӧрмас уна ру ԁа шоныԁ вывті лоӧ, — картупеԉыԁ ӧԁјӧ кутас сіԍмыны.

Картупеԉ-сіԍмӧԁан-віԍӧм-јылыԍ.

1922 ԁа 1923 војасӧ міјанын быԁлаын зев јона картупеԉ сіԍміс. Меԁԍа јона сіԍміс 1922 воӧ. Секі мукӧԁлаын тулыс-кежӧ веԍіг кӧјԁыс-вылӧ сіјӧ ез коԉ. Картупеԉ-сіԍмӧмыс меԁԍа-јона овлывлӧ зера гӧжӧмјасын. Та-јылыԍ поԅӧ віԍтавны воԇвыв. Сіԇі, 1922 вӧӧ јуԉ тӧлыԍын-на јешщӧ, „Југыԁ туј"-ԋіма гаԅетын вӧлі гіжӧма рочӧн стаԏԏа „Віԇӧ сіԍмӧмыԍ картупеԉнытӧ". Уна креԍԏана тајӧ-стаԏԏасӧ лыԃԃӧм-бӧрын вӧлі шуӧны: „вывті-жӧ-пӧ воԇ віԍталанныԁ картупеԉ сіԍмӧм-јывԍыԁ. Мыјӧн-нӧ-пӧ тӧԁан, мыј лоас". Сеԍԍа арын картупеԉсӧ керігас і аԁԇісны, мыј картупеԉ сіԍмом-јывԍыԁ віԍталыԍјасыԁ вӧлӧмаӧԍ правӧԍ. Кыԇі-нӧ, еԍкӧ, најӧ картупеԉ сіԍмӧм-јывԍыԁ воԇвывсӧ тӧԁісны. Тӧԁны тајӧс абу зев ԍӧкыԁ. Велӧԁчӧм јӧз картупеԉ-сіԍмӧԁан віԍӧмсӧ важӧн-ԋін тӧԁмалӧмаӧԍ. Најӧ віԍталӧм-ԍерԏі картупеԉ сіԍтыԍјасыс зев посԋіԃік щакјас. Зера гожӧмын Іԉԉалун-гӧгӧр-на јешщӧ картупеԉкорјас-вылын тыԁовтчас ԍӧԁов чутјас. Луныԍ-лунӧ најӧ понԁасны гырԍавны ԁа јонҗыка ԍӧԁӧԁны. Сеԍԍа вуҗӧны мукӧԁ картупеԉкорјас-вылӧ ԁа сіԇ-жӧ паԍкалӧны. Лун ԁас — ԁасвіт-мыԍԏі чутјас тыԁовтчӧм-бӧрас став картупеԉкорјыс ԍӧԁаԍас ԁа сіԍмас. Віԇӧԁлан-кӧ мікроскоп-пыр тащӧм ԍӧԁаԍԋы понԁӧм картупеԉкорсӧ, аԁԇан, мыј картупеԉкор-пыщкӧсӧԁыс быԏԏӧ суԋіс нуӧԁӧма, чукӧрмӧмаӧԍ щакјасыԁ. Кор-улыслаԁорас најӧ мытчыԍӧмаӧԍ ԁа гылӧԁӧны зев посԋіԃік кӧјԁысјас (спорајас). Тајӧ кӧјԁысјасыс зер-ваӧн вуҗӧны мукӧԁ картупеԉкорјас-вылӧ ԉібӧ муыԍ мытчыԍӧм картупеԉ-вылӧ ԁа сені бара мӧԁӧны овмӧԁчыны, быԁмыны вӧсԋіԃік-суԋіс-коԃ щакјасӧ. Бурҗыка-кӧ картупеԉтӧ муԁјӧма, спорајас, ԃерт, картупеԉ-вылӧ оз вермыны веԍкавны. Сы-вӧсна бура-муԁјӧм картупеԉыԁ озҗык-жӧ і тӧвнаԁ сіԍмы гуаԁ віԇігӧн. Картупеԉ-сіԍман-воӧ картупеԉ-керігас-на аԁԇан сылыԍ сіԍмӧмсӧ. Картупеԉ сіԍмӧм завоԃітчӧ ортсыԍаԋыс. Меԁ-воԇ картупеԉ-вылын тыԁовтчасны ԍӧԁов-рӧма посԋіԃік ԋебԅӧм гуранјас, быԏԏӧ чуԋӧн ԉічкыштӧмјас. Сеԍԍа тајӧ ԋебԅӧмінјасыс мӧԁасны ыҗԁыны, паԍкавны. Бӧрынҗык став картупеԉыс пӧрӧ ԁукԍӧм-кіԅер-рок-коԃ торјӧ. Картупеԉтӧ керігӧн зев бура колӧ бӧрјыны став сіԍмӧм ԁа сіԍмыны завоԃітӧм картупеԉтӧ. Веԍкаласны-кӧ најӧ ӧԏі гуӧ ԇоԋвіԇа картупеԉјасыԁкӧԁ, ставсӧ сіԍтасны. Мі тӧԁам мыј картупеԉ зев јона сіԍмӧ шоныԁінын ԁа руаінын. Картупеԉ гуалӧм-бӧрын-кӧ пыр-жӧ тупкам, пӧԁлалам картупеԉ віԇаніннымӧс, секі сіԍман-воӧ воԇҗык поԅӧ шуны, мыј тулыс-кежлӧ ԇоԋвіԇа картупеԉ оз зев уна коԉ. Картупеԉ гуалӧм-бӧрын картупеԉ-гујас колӧ віԇны воԍсӧн. Сӧмын зер-ва пырӧмыԍ колӧ вевԏԏыштны. Кор сеԍԍа кӧԇԁӧԁыштны понԁас 3 — 2 граԁус лоӧ коԇыԁыс, секі-ԋін гутӧ колӧ вевԏԏыны бурҗыка. Картупеԉ-сіԍман-војасӧ картупеԉтӧ гуалігаԁ колӧ вӧсԋіԃіа појімон кіԍкыштны. Боԍтны сіјӧс быԁ пуԁовԋа картупеԉ-вылӧ тув 3 — 4. Пӧјімӧн кіԍкалӧм віԇӧ ԇоԋвіԇа картупеԉјас-вылӧ віԍӧм вуҗӧмыԍ. Картупеԉ-сіԍмана-војасӧ колӧ картупеԉтӧ бӧрјыны і тӧлын. Сещӧм војасас картупеԉ-віԇанінаԁ колӧ коԉны куш-ін, меԁым тӧлын бӧрјігӧн поԅӧ пуктыны сетчӧ ԇоԋвіԇа картупеԉ. Картупеԉ сіԍмӧԁан віԍӧмыԁ-ӧԁ вуҗан віԍӧм. Сы-вӧсна сіԍмӧм картупеԉтӧ колӧ гуԍыԁ ӧԏітӧг іԁравны. Картупеԉ-віԇанінын-кӧ тӧлын кӧԇыԁа-шоныԁасӧ кутан віԇны кыкԍаԋ ԁа ԋоԉ граԁусӧԇ-кымын шоныԁ, секі картупеԉыԁ ԁугԁас сіԍмыны. Картупеԉ-віԇанінтӧ колӧ тӧвбыԁ віԁлавны, меԁ вывті шоныԁ ԋі вывті кӧԇыԁ сені ез вӧв. Вывті-кӧ шоныԁ кутас лоны гуын картупеԉ віԇігӧн, колӧ пыр-жӧ гу-вомсӧ ічӧԏіка воԍтыштлыны, вылын-кӧ віԇаніныԁ, — шоныԁ-петан трубасӧ воԍтывны. Кӧԇԁӧԁас-кӧ јона, картупеԉ-віԇанінԍыԁ шоныԁ-петанінјасӧ пыр-жӧ колӧ бурҗыка пӧԁлавны. Тулысын кӧјԁыс-вылӧ колӧ бӧрјыны меԁ-бур, меԁ-сӧстӧм ԁа меԁ-міча картупеԉ. Ԍӧԁов-вылысајассӧ колӧ торјӧԁны ԍојан-вылӧ. Картупеԉ-сіԍман-војас петкӧԁлісны міјанлы, мыј картупеԉ јонҗыка сіԍмӧ ӧԏікӧ — ԍој муԍінӧ пуктӧмӧн, мӧԁкӧ — щӧкыԁа пуктӧмӧн, којмӧԁкӧ — муԁјытӧг еновтӧмӧн ԉібӧ омӧԉа муԁјӧмӧн. Гӧрԁ картупеԉ јеҗыԁ-ԁорыԍ јонҗыка сіԍмӧ. Ԍорӧн пуктӧм картупеԉ озҗык сіԍмы, 1922 воын Ајкатылаын вӧлі пуктӧма ӧткоԃ картупеԉ кыклаӧ; оԏілаас мај тӧлыԍԍа 25 лунӧ, мӧԁас јуԋ тӧлыԍԍа 19 лунӧ. Керігас воԇԇа пуктӧмыслӧн став картупеԉкорјыс волі-ԋін сіԍмӧма ԁа ԍӧԁаԍӧма. Сӧмын ӧтка-ӧтка веж-корја картупеԉ позјас коԉӧмаӧԍ. Тајӧ веж-корја картупеԉ &поԅјасыс вӧлӧмаӧԍ јеҗыԁ кар- тупеԉыԍ. Гӧрԁ картупеԉлӧн став корјыс сіԍмӧма. Картупеԉыс ачыс муас понԁӧма-жӧ-ԋін сіԍмыны. Ԍор пуктӧм картупеԉлӧн сіјӧ-жӧ каԁас пӧшԏі став корјыс-на вӧлі ԇоԋӧн ԁа вежӧн коԉӧма. Ԃерт, ԍор пуктӧм картупеԉ вӧлі посԋіҗыка быԁмӧма, ԁа сіԍ картупеԉыс тані ԋӧԏі ез вӧв. Ԍор пуктӧм картупеԉ меԁ-бур кӧјԁыс-вылӧ. Ԇоԋвіԇа картупеԉкӧ& пуктан, ԇоԋвіԇаос і урожајтӧ боԍтан. Колӧ сӧмын віԇны, меԁ картупеԉ-вылаԁ бокыԍаԋ мукӧԁ картупеԉԍаԋ, ԉібӧ муԍаԋ, віԍӧм ез вуҗ. Мі ӧні тӧԁам-ԋін, мыј картупеԉ-віԍӧм паԍкалӧ меԁԍасӧ арын, картупеԉкорјас-вывԍаԋ. Сетыԍ зер-ваӧн воӧ муыԍ-мытчыԍӧм картупеԉјас-выло. Бура-ко муԁјӧма картупеԉтӧ, бура вевԏԏӧма сіјӧс муӧн, картупеԉ-віԍӧм сылы оз кӧлаԍ: пыԁо муӧ пырны картупеԉ-віԍӧмлӧн спорјасыс оз вермыны. Сеԍԍа муын олігӧн најӧ ӧԁјӧ кулӧны. Меԁ картупеԉ-віԍмӧԁан спорајас ез кӧлаԍны ԇоԋвіԇа картупеԉлы, вежон-кымын воԇҗык картупеԉ кертӧԇыԁ колӧ сіԍмӧм картупеԉкорсӧ іԁравны бокӧ ԁа, верман-кӧ, сотны сіјос. Таԇі вӧчӧмӧн му-вылӧ-коԉӧм картупеԉ-віԍмӧԁан спорајас вошӧны — кулӧны. Ӧні мі тӧԁмалім мыј-вӧсна сіԍмӧ картупеԉ, кыԇі ԁа корҗык сылӧн сіԍмӧмыс паԍкалӧ меԁԍасӧ. Тајӧ тӧԁмалӧм-бӧраԁ, ԃерт, понԁам кужны і картупеԉ-сіԍмӧмкӧԁ вермаԍны. Картупеԉ ӧз& сіԍмы: 1) кор кӧјԁыс-вылӧ боԍтам јеҗыԁ-ԍікаса ԇоԋвіԇа картупеԉ; 2) пуктам сіјӧс лыа муԍінмаінӧ, гежӧԁҗыка, ԍорӧнҗык; 3) бурҗыка кыкыԍ муԁјам (окучівајтам); 4) гожӧмбыԁ мусӧ јогӧԍԍӧмыԍ віԇам. Сіԇ-кӧ, быԁ креԍԏаԋінлы колӧ тӧԁны: тајӧ гіжӧԁ-ԍерԏі-кӧ картупеԉ кутан воԃітны, картупеԉ-сіԍмӧмыԍ повны ԋем-тор. Картупеԉ-јылыԍ гіжӧма рочкылӧн тащӧм ԋігајас: