Пос

С. А. ЈЕРШОВ. Кӧјԁысјас-јылыԍ ԁа кӧԇӧм-јылыԍ Коміӧн лӧԍӧԁіс Ԍ. Ԍ. Тропімов. КОМІ ԊІГА ЛЕԆАН-ІН Сыктывԁінкар — 1928. 2030. Кущӧм кӧјԁысӧн міјан ӧнӧԇ кӧԇӧны.

Пӧшԏі быԁлаын му-уҗалыԍјасыԁ (креԍԏанаыԁ) асланыс мујас-вылыԍ боԍтӧны омӧԉік урожај: поԍԋі туԍаӧс, турун-јог-кӧјԁыс-сора, унҗыкыԍсӧ омӧԉа-чужана. Віԁласӧм-ԍерԏі, Вӧлӧгԁаса губерԋаын креԍԏана ԍу (руԇӧг) - пыщкын быԁ-ԍо-тувјын (пунтын) овлӧ ӧԏіԍаԋ комын-тувјӧԇ быԁԍама-пӧлӧс јогыс, быԁ ԍо-тув зӧр-пыщкын кык-тувԍаԋ кыԅ-кӧкјамыс тувјӧԇ, іԁ-пыщкын јогыс нӧшта-ԋін уна. Влаԃімірскеј губерԋаын-пӧ креԍԏана ԍу-пыщкаԁ зев-жӧ уна јогыс, уна ужпіԋ, ԁај ԍуыс омӧԉа чужӧ. Мукӧԁ губерԋајасын сіԇі-жӧ: шуам, Разанскеј, Туԉскеј, Орловскеј губерԋајасын посԋіԃік-креԍԏана-овмӧсаԁ зӧрыԁ посԋі, кокԋі туԍа, јогӧԍ; војнаӧԇ базар-вылын ԍещӧм зӧрыслӧн ԁоныс сулаліс 1 — 2 урӧн кіло ԁонтӧмҗык бур, гырыԍ-овмӧсԍа& зӧр-ԍерԏі. Сещӧм кӧјԁыссӧ, ԍојан-вылӧ веԍіг омӧԉа тујӧ, і кӧԇӧны сеԍԍа унҗыкыԍсӧ мујас-вылаԁ. Ставӧн быԏԏӧкӧ нароԍнӧ шеныштчӧны јӧз-костса пӧслӧвічаыԍ: „мыј кӧԇан, сіјӧ і вунԁан“, ԉібӧ: „омӧԉ кӧјԁысыԍ ен віԁчыԍ бур-јывмӧс“. Ԋекоԁ оз тӧжԁыԍ бурмӧԁны кӧјԁыссӧ, воыԍ-воӧ кӧԇӧны омӧԉік, јог-сора кӧјԁысӧн. Ԃерт-ӧԁ сеԍԍа жебыԋік кӧјԁысԍыԁ жебыԋік і урожајыԁ воӧ. Каԁ-ԋін креԍԏаналы бурҗыка віԇӧԁлыны кӧјԁыснысӧ бурмӧԁӧм-вылӧ, вӧчнысӧ тајӧ абу ԍӧкыԁ. Кущӧм кӧјԁыс поԅӧ шуны бур кӧјԁысӧн? Кӧјԁысыԁ меԁ вӧлі чужана. Туԍыԁ-кӧ (очыԁ) му-пыщкаԁ оз чуж, ԃерт, сіјӧ кӧԇа-вылӧ оз туј, веԍ шыблалӧм лоӧ му-вылаԁ, ԋекущӧм урожај оз во. Чужтӧмлуныԁ кӧјԁысыԁлӧн овлӧ уна-помкаыԍ. Воԇ вунԁӧм ԋаԋ, ԉібӧ воӧм-бӧрас вунԁӧм, ԁа вунԁӧм-бӧрас-кӧ сіјӧ ԁыр сулалас му-вылын, зера повоԃԃа-понԁа, — туԍыԁ лоӧ-ԋін омӧԉа чужана. Овлӧны војас, кор міча, кос повоԃԃа-бӧрын бура воӧм ԋаԋ вунԁігӧн зерлаԍӧ; ԋаԋыԁ ԁыр-кежлӧ коԉӧ му-вылаԁ іԁравтӧг, туԍыс веԍіг чужны понԁас, — сещӧм војасаԁ кӧјԁысыԁлӧн ічӧт-жӧ лоӧ чужанлуныс. Кӧјԁысыԁ воштӧ чужанлунсӧ нӧшта рынышын вывті ыҗыԁ жарӧн ԋаԋтӧ шупӧԁӧмла-і. Јӧртӧԁӧ кіԍтӧм туԍ вермас-жӧ воштыны чужанлунсӧ; туԍсӧ-кӧ кіԍтӧма бура коԍтытӧг, сіјӧ шоналӧ, шӧрыс ԁа пыԁӧсыс јонҗыка, сы-понԁа воштӧ чужанлунсӧ. Меԁ еԍкӧн таԇікӧн ез ло, јӧртӧԁаԁ колӧ кіԍтны бура-коԍтӧм туԍ, ваыс меԁым ез вӧв 10-12 прӧчентыԍ унҗык. Овлывлӧ і сіԇі: косӧн пуктӧм туԍыс вермас амбарас-ԋін щыкԍыны, веԍкалӧ-кӧ сетчӧ уԉ-сынӧԁ. Тулысын-кӧ повоԃԃа вежлаԍӧ — кор шоныԁ, кор вывті кӧԇыԁ, — кӧјԁыс-вылаԁ секі пукԍӧ лысва-коԃ-ва. Сещӧм васӧԁыс-кӧ кӧјԁыс-вылаԁ ԁыр пукалас, кӧјԁысыԁ кутас аслыс ԍамӧн овны, вежлаԍны, сеԍԍа вермас бакшаԍны ԁај сіԍмыны. Колӧ со кыԇі вӧчны: бура коԍмытӧԇ кӧјԁыстӧ јӧртӧԁаԁ оз ков іԁравны, — војԁӧр колӧ бурҗыка тӧлӧԁны, віны кос-сынӧԁа-інын. Бура коԍтӧм-тӧлӧԁӧм-мыԍԏі кӧјԁыстӧ колӧ віԇны гӧгӧрбок тупкӧса-інын, меԁым тӧв-ԋі, ва-ԋі сетчӧ ԋекущӧма ез ԍіԇ. Сіԇ-ԉі, таԇ-ԉі, быԁ креԍԏаԋінлӧн вермас лоны омӧԉа-чужана кӧјԁысыԁ. 1902-ӧԁ воԍа урожај віԁлалӧм-ԍерԏі, Влаԃімірскеј губерԋаын креԍԏана ԍу-піыԍ шӧрвыјӧн быԁ 100 туԍ-вылӧ петавлӧма сӧмын 87 туԍ, мӧԁ-ногӧн-кӧ шуны, ԍуыслӧн чужанлуныс вӧлӧма 87 прӧчент. Мукӧԁ ујезԁјасас сіјӧ-жӧ губерԋаын чужанлуныс туԍыслӧн вӧлӧма нӧшта-на улын: Покровскеј ујезԁын вӧлӧма сӧмын 77 прӧчент. Ԋекымын ујезԁын Влаԃімірскеј губерԋаын-жӧ сіјӧ воас чужанлуныс ԍуыслӧн вӧлӧма сомын 14 прӧчент, быԁ 100 туԍыԍ чужыԍыс вӧлӧма сӧмын 14. Вӧлӧгԁаса губерԋаын 1908 воԍа урожајыԍ чужанлуныс ԍулӧн вӧлӧма 17 прӧчентԍаԋ 100 прӧчентӧԇ. Зӧрлӧн сіјӧ воԍа урожајыԍ-жӧ чужанлуныс вӧлӧма 18-саԋ 99 прӧчентӧԇ. Кӧјԁысыԁлӧн чужанлуныс абу-на бурҗык і ӧніја-каԁын. Череповетскеј губерԋаын, Череповетскеј ујезԁын 1923 воын чужанлуныс бобӧԋаԋлӧн (кԉеверлӧн) вӧлӧма шӧрвыјӧн 67 прӧчент, ӧткымын кԉевер-кӧјԁыс-чукӧрын вӧлӧма сӧмын 32 прӧчент. Сіјӧ воын жӧ Перымскеј губерԋаын бобӧԋаԋлӧн-жӧ шӧрвыја-чужанлуныс вӧлӧма 67 прӧчент, ԍурлывлӧмаӧԍ і 21 прӧчента чужанлуна кӧјԁысјас. Лунвывса губерԋајасын ԋаԋ вунԁіг-течігӧн пӧшԏі оз овлыны зерјас, сы-вӧсна сетчӧс кӧјԁысјас ыҗыԁҗык чужанлунаӧԍ војвыв губерԋајас-ԍерԏі; кор-ԍурӧ і сені веԍігтӧ, шуам, 1910 воӧ, кор ԋаԋсӧ іԁралігӧн (вунԁіг-течігӧн) уналаын мунісны зерјас, кӧјԁысјасыԁ кӧн-ԍурӧ лоіны омӧԉа чужанаӧԍ. Вороԋежскеј губерԋаын 1923 воын шӧрвыја чужанлуныс ԍулӧн вӧлі сӧмын 65 прӧчент, ԋекымын-інјасын уԍліс 9 1/2 прӧчентӧԇ. Меԁ еԍкӧ кӧԇӧмыс веԍшӧрӧ ез ло, быԁ кӧԅаінлы колӧ воԇвыв віԁлыны кӧјԁысыслыԍ чужан-лунсӧ. Уҗыс тајӧ зев кокԋіԁ. Колӧ лыԃԃыны 100 туԍ ԁорвыв, гырыԍ-ԋі посԋі бӧрјӧԁлытӧг, нырԍӧм, жугалӧм туԍјас оз ков боԍтны, најӧ лыԃԃыԍӧны јог-тујӧ. Сеԍԍа боԍтны ԍој гырԋіч, ԉібӧ латка (пӧкрушка), кіԍтны сетчӧ ԋебыԃік му (лыа-ԉі), кӧтӧԁны ваӧн, меԁ муыс кӧтаԍас пыԁӧсӧԇыс, сеԍԍа шочіԋіка пуктавны сетчӧ лыԁа-кӧјԁыстӧ. Вылысԍаԋыс кӧјԁыссӧ колӧ тыртны муӧн-жӧ, ԋеуна кӧтӧԁыштны. Сы-бӧрын гырԋічсӧ (латкасӧ) пуктыны шоныԁ-інӧ, меԁым ез-жӧ вӧв жар-а. Мусӧ кӧлӧ кіԍкавлыны, меԁым сіјӧ пыр вӧлі ԋеуна васӧԁ. 10 лун-мыԍԏі віԁлыны, кымын туԍ 100-піԍыс чужӧма, лыԃԃыны најӧс, сеԍԍа тӧԁны поԅас, кущӧм чужанлуныс кӧјԁысыԁлӧн. 100 туԍ-піыԍ-кӧ чужас 93 туԍыс, кӧјԁысыԁлӧн чужанлуныс лоӧ 93 прӧчент. Чужтыны кӧјԁыстӧ поԅӧ і мӧԁ-ногӧн. Боԍтны щајнеј бԉуԁ ԉібӧ тӧрелка, пыԁӧсас воԉсавны гын, рузумтор-ԉі, разӧԁны сетчӧ лыԁӧн 100 туԍ, вылыԍаԋыс вевԏԏыны вӧсԋіԃік ԁӧраӧн, сеԍԍа ставсӧ кӧтӧԁыштны ваӧн, меԁым гыныс-і, ԁӧраыс-і лоасны васӧԁӧԍ, сеԍԍа пуктыны шоныԁ-інӧ. 10 лун-мыԍԏі тӧԁмавны, кымын туԍ чужӧма. Таԇі чужтыԍігаԁ колӧ віԇӧԁны, меԁым гыныԁ вӧлі пыр васӧԁ, каԁыԍ-каԁӧ кӧтӧԁны. Поԅӧ вӧчны нӧшта і етаԇ: ԋеԉӧԁ-вітӧԁ лунԍаԋ лептыштлыны вылысса ԁӧрасӧ, віԁлавлыны кӧјԁыссӧ. Коԁ туԍ ыҗыԁ лоӧма-ԋін, поԉԁӧма, петассӧ ԍетӧма, сіјӧс шыбытны: меԁым оз вун, кымын туԍ чужӧма, гіжавны шыбытігас-жӧ. Чужӧм кӧјԁысӧн колӧ лыԃԃыны сӧмын, коԁлӧн петалӧма вужԍыс-ӧтԁор заыс щӧщ. Гын-вылын, рузум-вылын кӧјԁыс чужтігӧн колӧ віԇӧԁны, меԁым туԍыс ез бакшаԍ. Чужтыԍігӧн бакшаԍыԍ кӧјԁыс кӧԇны оз ков — сіјӧ бур урожај оз ԍет. Меԁ еԍкӧ ӧшыбка ез ло, колӧ шуны, мукӧԁ-ԁырјі бакшаԍӧмаԁ ԋе туԍыс мыжа, бак-вӧчыԍ щакыс вермас вуҗны туԍ-вылас. Чужтыԍнытӧ сіԇ-кӧ колӧ боԍтны сӧстӧм гын, рузумтор-ԉі. Кӧјԁыстӧ чужтыны бурҗык кык-пӧв: војԁӧр амбарӧ пуктігӧн, мӧԁыԍ — кӧԇӧм-воԇын. Бур кӧјԁысын чужанлуныԍ-ӧтԁор колӧ лоны нӧшта бур быԁманвын. Быԁманвынӧн шуԍӧ кӧјԁыслӧн ԍамыс регыԁӧн ԍетны щӧща петас. Тајӧ-тӧԁмавԍӧ воԇԇа ԋоԉ-лунја петас-ԍерԏі: чужтыны пуктӧм 100 туԍ-піыԍ-кӧ воԇԇа ԋоԉ луннас петас, шуам, 8 туԍ, секі кӧјԁыслыԍ быԁманвынсӧ лыԃԃӧны 80 прӧчентӧн. Бур-быԁманвына кӧјԁысыԁ чужӧ, — боԍтчӧ ӧтщӧща, омӧԉ-кӧ кӧјԁыслӧн быԁманвыныс, петасыс оз ԁруг боԍтчы, бур урожај вітчыԍны секі оз поԅ. Воԇын вӧлі шуӧма, чужтыԍӧмыԁ, міԍа, мунӧ, 10 лун. Тащӧм строкыс лӧԍалӧ со кущӧм кӧјԁысјаслы: ԍу, зӧр, іԁ, шобԁі, віка, аԋкыщ, ԉупін, гречука, шабԁі, ԏімопејевка (шепа-турун), бобӧ-ԋаԋ, капуста. Мукӧԁ-пӧлӧс кӧјԁыслыԍ-кӧ тӧԁмавны чужанлунсӧ, колӧ чужтыны ԁырҗык; ԍвекла колӧ чужтыны кык вежон, морков, ԉісоквост (рочӧн), уна мукӧԁ турун-і, чужтыны колӧ 21 лунӧԇ. Бур кӧјԁысјаслӧн чужанлуныс колӧ лоны тащӧм: шабԁі кӧјԁыслӧн шӧркоԃԃем чужанлун — 92 % ԍу ~ ~ ~ — 90 ~ іԁ ~ ~ ~ — 92 ~ зӧр ~ ~ ~ — 90 ~ кукуруза ~ ~ ~ — 76 ~ проса ~ ~ ~ — 92 ~ гӧрԁ бобӧԋаԋ „ „ — 80 % швеԁскеј бобӧԋаԋ „ „ — 75 „ јеҗыԁ бобӧԋаԋ „ . — 78 . ԉутсерн „ „ . — 80 „ тулысја віка „ в — 90 „ ӧԅіма віка „ . ,, — 82 „ аԋкыщ „ . „ — 93 „ чечевітса . „ „ — 95 , шабԁі „ „ „ — 90 „ пыш . „ , — 87 „ гречука „ . „ — 85 „ поԁсолнук „ „ п — 93 в морков „ . „ - 60 , капуста „ „ „ — 82 „ ԏімопејевка „ „ — 85 , мјатԉіка „ „ „ — 65 „ лугвывса мјатԉіка „ „ — 40 „ „ ԉісохвостка „ „ — 40 „ Тајӧ пасјӧԁ-ԍерԏіыс-кӧ кӧјԁысыԁлӧн чужанлуныс улынҗык, сещӧм кӧјԁыстӧ колӧ-ԋін лыԃԃыны омӧԉінчі кӧјԁысӧн. Міјан Комі облаԍтын кӧјԁысјас бура тӧԁмавлӧм ез-на вӧвлы. Сӧмын 1921 воԍа проԁналог ԁа воԇӧс-кӧјԁыс-бергӧԁӧм-ԋаԋјас вӧлі тӧԁмалӧма лабораторіјаын Сыктывԁінкарын. Вӧчӧма вӧлі 209 віԁлӧг (проба), — на-піын: іԁ — 83 віԁлӧг, зӧр — 58, ԍу — 55, шабԁі — 10, пыш — 3 віԁлӧг. Тајӧ віԁлӧгјаснас тӧԁмалісны 655 220 кілограм (40.000 пуԁ) туԍ — став облаԍт-паԍта кӧԇԍан-кӧјԁысԍыс 11 — 15 прӧчент-гӧгӧр. Тӧԁмалӧм-ԍерԏіыс міјан облаԍтын кӧјԁысјаслӧн шӧркоԃԃем чужанлуныс вӧлӧма со кущӧм: іԁ кӧјԁыслӧн — 89 прӧчент. зӧр „ — 84 „ шабԁі „ — 79 „ пыш „ — 70 „ ԍу „ — 92 „ сӧмын ԍу-кӧјԁыслӧн чужанлуныс бурӧщ, мукӧԁыслӧн шӧркоԃԃемԍаԍыԁ јона улын. Кӧјԁысыԁ меԁ вӧлі сӧстӧм. Чужанлуныԍ-ӧтԁор колӧ віԇӧԁны, абу-ӧ кӧјԁыс-піаԁ кущӧмкӧ јог. Креԍԏанаыԁлӧн кӧјԁыс-піас овлывлӧ лӧптыс-і, јог-турун кӧјԁысыс-і. Воԇын віԍтавлӧма-ԋін вӧлі, Вӧлӧгԁаса губерԋаын 1908 воԍа урожај ԍу-піын быԁ 40,9 кілограмын вӧлі 1, — 5,3 кілограмӧԇ јогыс. Мӧскуаса губерԋаын, Волокаламскеј ујезԁын ӧтчыԁ вӧлі чукӧртӧма кӧјԁыс-віԁлӧг став магаԅејаоыс. Віԁлалӧм-мыԍԏіыс лыԃԃісны, мыј-понԁа сені јог-турун кӧјԁысыс, сеԍԍа арталісны, уна-ӧ сіјӧ ујезԁувса-креԍԏанаыс кӧԇӧны асланыс мујас-вылӧ јог-турун-кӧјԁыссӧ ԍу ԁа зӧр кӧԇігӧн. Ԃівӧ-коԃӧс каԅалісны. Вӧлӧмкӧ, ӧԅім мујас-вылаԁ ԍу-кӧјԁыскӧԁ щӧщ быԁ во кӧԇԍыԍӧ 204,7 ԍурс кілограмм (12 1/2 сурс пуԁ) јог-турун, зӧр мујас-вылӧ — 354 сурс кілограм (21 ԍурс пуԁ), шабԁі мујас-вылӧ — 32,7 ԍурс кіло (2 сурс пуԁ) јог. Быԁво кӧԇӧны вӧлӧм 573 ԍурс кілограмыԍ (35 ԍурс пуԁјыԍ) унҗык јог-турун кӧјԁыс, быԁ ԃеԍаԏіна му-вылӧ воӧ вӧлӧм 31 тувјӧн. Влаԃімірскеј губерԋаын, Ӧԉӧксанԁровскеј ујезԁын быԁ тув ԍуын 1902 воԍа урожајыԍ вӧлӧма 20.020 туԍ ԍу ԁа 6388 быԁԍама јог-турурун кӧјԁыс. Со-кущӧм јога-кӧјԁысјасӧн і кӧԇԍӧны мујасыԁ. Влаԃімірскеј губерԋаса Ӧԉсксанԁровскеј ујезԁувса креԍԏаԋін кӧԇӧ, шуам 10 ԃеԍаԏін-вылӧ 100 пуԁ ԍу. Сіԇкӧ сіјӧ кӧԇас 8 міԉԉон-гӧгӧр ԍу-туԍ ԁа 2 1/2 міԉԉон-гӧгӧр јог-турун-кӧјԁыс. Сіјӧ јог-кӧјԁысыс мупыщкас оз вош, најӧ кутасны быԁмыны. Шуам, на-піыԍ петавлас сӧмын 2 міԉԉоныс, сек-на-ӧԁ кӧԇаыԁлы ыҗыԁ урон вајасны — овмӧсаԁ тӧԁчылас. Быԁ јог-турун-ӧԁ аслас быԁмӧм-вылӧ боԍтӧ пӧтӧстортӧ муԍыс, сіјӧ пӧтӧсторјыс еԍкӧ верміс мунны ԋаԋ быԁмӧм-вылӧ. Мукӧԁ јог-турунјасыс овмӧԁчӧны ԋаԋјас-вылас, паԁмӧԁӧны најӧс, соксӧ ԋоԋалӧмӧн, сы-понԁа ԋаԋ-урожајыс зев јона уԍӧ. Ем јог-турун, шуԍӧ повіԉіка (рочӧн), ыҗыԁ урон вајӧ бобӧԋаԋ,-ԉутсерна,-шабԁі ԁа пыш-кӧԇајаслы. Мукӧԁ-ԁырјі јог-турунјасыԁ панјӧны быԁмӧмнас ԋаԋјастӧ, пӧԁтӧны најӧс. Сыыԍ-ӧтԁор јог-турунјасыԁ быԁмӧм-вылас боԍтӧны нӧшта ватӧ муԍыԁ, бара-жӧ кӧԇатӧ пајкӧны. Мукӧԁ јог-туруныскӧԁ воԇсаԍны мујас-вылаԁ зев ԍӧкыԁ: сещомӧԍ јӧн, овԍуг, повіԉіка, клопушка ԉібӧ смоловка. Мукӧԁ турун кӧјԁысыс веԍіг сорлалӧмӧн ԋаԋ-туԍкӧԁ оз лӧԍав (вреԁнеј) мортлы-ԋі, скӧтлы-ԋі, шуам, кукоԉ, ԋаԋјас јогӧԍтыԍ; ԋавԁа — кӧԇԁӧԁыԍ — щӧкыԁаҗык овлӧ тувсов ԋаԋ кӧԇајас-пыщкын. Бӧрја војасас, віԁлалӧм-ԍерԏі, шӧркоԃԃем јогӧԍтас креԍԏана ԋаԋјаслӧн Старорусскеј ујезԁын, Новгороԁскеј губерԋаын, вӧлӧма со кущӧм: быԁ 40,9 кілог. ԍу-піын вӧлӧма јогыс — 7,7 клг. „ „ зӧр-піын „ „ — 6,1 „ „ „ іԁ-піын „ „ — 8,9 „ „ „ шабԁі-піын „ „ — 7,3 „ Унҗык јогыс вӧлӧма јог-турун кӧјԁыс. 1923 воӧ Череповетскеј ујезԁын бобӧԋаԋ-пыщкын быԁ 40,9 кілограммын вӧлӧма шӧркоԃԃема 6,1 кіл. јог-турун, ԋекымын бобӧԋаԋ-чукӧрјасын аԁԇӧмаӧԍ јог-турун кӧјԁыссӧ 40-пӧлӧсӧԇ, меԁ-еща јог-турун кӧјԁысыс вӧлӧма 11-пӧлӧс. Перымскеј губерԋаын 1923 воын зӧрлӧн јогӧԍԍӧмыс вӧлӧма шӧркоԃԃема 11 прӧчент, мукӧԁлаас веԍіг 37 прӧчентӧԇ; бобӧԋаԋлӧн шӧркоԃԃем јогӧԍԍӧмыс 14 прӧчент, меԁ-ыҗыԁыс 32 прӧчент. Сеԍԍа Самарскеј губерԋаын, Пугачовскеј ујезԁын, зӧрлӧн јогӧԍԍӧмыс сіјӧ воын-жӧ вӧлӧма 23 прӧчент. Тајӧ вывті-ԋін ԍамтӧм. Таԇнаԁ-ӧԁ ԃеԍаԏін-вылӧ, 196,5 кіло ԍу кӧԇігӧн, ԍуыскӧԁ щӧщ креԍԏаԋіныԁ кӧԇӧ аслас му вылӧ 40,9 кіло-гӧгӧр быԁԍама јогсӧ. Міјан Комі облаԍтын 1921 воԍа ԋаԋјас віԁлалігӧн јогӧԍԍӧмыс вӧлӧма со кущӧм: іԁлӧн шӧркоԃԃема 9,79 прӧчент, торја вӧлӧԍтјасын вӧлӧ- ма 15,04 прӧчентӧԇ (Јемԁінын), Віԅінын сӧмын 2,96 прӧчент; зӧрлӧн шӧркоԃԃема — 4,90 прӧчент; ԍулӧн — 2,09 прӧчент; шабԁілӧн — 6,72 прӧчент; пышлӧн — 2,97 прӧчент. Кыԇі јог-турун-кӧјԁысыԁ чінтӧ урожајтӧ, аԁԇам со-кытыԍ. Вјатскеј губерԋаын, Окуԋовскеј ферма-вылын вӧлі вӧчӧма тащӧм опыт: Ӧԏі зӧр-му јукісны ӧтыжԁаӧн кык-пеԉӧ, ӧтарԍыс јог-турунсӧ весалісны, мӧԁарыс коԉі весавтӧг. Весалӧм җынԍыс урожајыс воіс 2000 кіло-сајас (124 пуԁ туԍыԍ) ԁа 2637 кіло (161 пуԁ) іԇас. Весавтӧм җынԍыс вӧлі чукӧртӧма сӧмын 1500 кіло (96 пуԁ) туԍ ԁа 2500 кіло (152 пуԁ) іԇас. Турун-јогтӧм-інԍыс урожајыс воіс 460 кілоӧн (28 пуԁјӧн) унҗык. Јекаԏерінославскеј губерԋаын (ӧні ԃԋепропетровскеј) 1900 воын-ԋін вӧлі тӧԁмалӧмаӧԍ: сетчӧс креԍԏана, мујас јогӧԍԍӧмла быԁво воштӧны 400 ԍурс тонна (23 міԉԉон пуԁ)-гӧгӧр ԋаԋ, — 400 ԍурс тоннаӧн ещаҗык боԍтӧны ԋаԋсӧ мујас-вывԍыныс. Та-ԍерԏі і тӧԁчӧ, кущӧм ыҗыԁ убытка вајӧ овмӧсыԁлы мувыв-јогыԁ. Сіјӧ ԉокторкӧԁ колӧ воԇсаԍны. Ӧԏі меԁ-ыҗыԁ помкаыс му-јогӧԍԍӧмлӧн лоӧ јог-турун-кӧјԁыс-сора кӧјԁысӧн кӧԇӧм. Му уҗалыԍ-кӧ тӧжԁыԍас весавны ԋаԋ-кӧјԁыссӧ јог-турун кӧјԁысԍыс, сещӧм убыткасӧ еԍкӧ оз ну. Кӧјԁысыԁ меԁ вӧлі ԍӧкыԁ ԁа гырыԍ. Кӧԇӧм-вылӧ колӧ боԍтны гырыԍ, ԍӧкыԁ ԁа топыԁ туԍ. Гырыԍ-кӧ туԍыԁ, ԃерт, сіјӧ і ԍӧкыԁ; урожајыԁ сещӧм туԍԍыԁ воӧ вылынҗык. Туԍыԁ чужігас ԍетӧ вуж ԁа за; быԁмыны завоԃітчігӧн вужјыс ԁа заыс зев-на ічӧтӧԍ, ебӧстӧмӧԍ, пӧтассӧ оз-на вермыны боԍтны муԍыс, сынӧԁԍыԍ-ԁа&, пӧткӧԁчӧны најӧ кӧԇӧм-туԍԍаԋыс — мамԍаԋыс. Ԍӧкыԁ,-гырыԍ туԍын ԍојаныс, ԃерт, ічӧт ԁа кокԋі туԍјасԍа унҗык. Кымын уна заптӧма ԍоаныс кӧјԁыс-піас, сымын вынаҗык ԁа јонҗык лоӧ петасыс, сымын бурҗыка ԁа ӧԁјӧҗык вужјаԍас, лоӧ вына ԁа &ӧԁругја. Вына ԁа ӧԁругја петас озҗык пов јог-туруныԍ, сіјӧ ачыс регыԁҗык пӧԁтас најӧс. Кос-повоԃԃаыԍ, кӧԇыԁыԍ озҗык повны бур, ԃерт, јон-вужја му-быԁтасјас, веԍіг гагјас оз вермыны вајны налы ыҗыԁ ԉоктор, кущӧмӧс вајӧны ебӧстӧм, жеб вужја быԁтасјаслы. Ԃеребчінскеј опыт-вӧчан-му-вылын 1895-1897 војасӧ уна-пӧлӧс ԍӧкта ԁа ыҗԁа кӧјԁысӧн кӧԇӧмӧн воіс со кущӧм урожај зӧрлӧн: Урожај ԃеԍаԏіна-вылӧ ԍӧкыԁ, гырыԍ туԍа кӧԇаыԍ. Урожај ԃеԍаԏіна-вылӧ кокԋі ԁа посԋі туԍа кӧԇаыԍ. 1895-ӧԁ воӧ . . 1120 кіло (70 пуԁ) туԍ. 480 кіло (30 пуԁ) туԍ. 1896-ӧԁ воӧ 1440 кіло (90 пуԁ) туԍ. 720 кіло (45 пуԁԁ туԍ. 1897-ӧԁ воӧ 1280 кіло (80 пуԁ) туԍ. 480 кіло (30 пуԁ) туԍ. Сіјӧ-жӧ му-вылын, гырыԍ-кӧјԁыса іԁ-кӧԇа ԍетіс 2144 кіло (434 пуԁ) урожај ԃеԍаԏіна-вылӧ, посԋі-кӧјԁыса-кӧԇа — 114 пуԁ; ӧԅіма-шабԁілӧн урожајыс гырыԍ ԁа ԍӧкыԁ туԍа кӧԇалӧн воіс 3552 кіло (222 пуԁ), посԋі ԁа кокԋі туԍа кӧԇалӧн 2272 кіло (142 пуԁ). Ӧԏік овмӧсын ас-урожајса ԍу торјӧԁісны машінаӧн кујім-пеԉӧ; гырыԍ-кӧјԁыс-вылӧ, шӧркоԃԃема-вылӧ ԁа посԋі-вылӧ. Кӧԇісны ӧԏі каԁӧ, ӧткоԃ му-вылӧ ԃеԍаԏінаӧн став-ԍікас кӧјԁыссӧ. Гырыԍ туԍӧн кӧԇӧм ԃеԍаԏіна-вылын ԍуыс петавліс ӧткоԃа, ӧтщӧща, ԋоԉӧԁ лунӧ; шӧркоԃԃем-туԍӧн кӧԇӧм ԃеԍаԏіна-вылын — сек-жӧ, сӧмын петасыс вӧлі гежыԋік, посԋі туԍӧн кӧԇлӧм-інын — петасыс ез-на јешщӧ петкӧԁчыв. Бӧрсінас ԍуыԁ быԁміс пыр ас-ногӧн кујімнан ԃеԍаԏіна-вылас. Кӧні вӧлі гырыԍ туԍӧн кӧԇӧма, сені і ԍуыс бурҗыка рӧԁԅіс, іԇасыс-і, шептыс-і вӧлі гырыԍҗык. Кор быԁ ԃеԍаԏіна-вылыԍ ԍусӧ вунԁісны ԁа вартісны торјӧн, гырыԍ ԁа ԍӧкыԁ туԍӧн кӧԇӧм ԃеԍаԏіна-вылыԍ боԍтісны 2272 кіло (142 пуԁ), меԁ посԋі ԁа кокԋыԁӧн кӧԇӧм-інԍыс сӧмын 688 кіло (43 пуԁ) туԍ. Со нӧшта ӧԏі петкӧԁлас. Ӧԏі ԃеԍаԏіна му кӧԇісны гырыԍ аԋкыщӧн, быԁ ԍо туԍ сылӧн кыскіс (веԍітіс) кујім грам, мӧԁ ԃеԍаԏін-вылӧ (муԍінмыс ӧткоԃ) боԍтісны аԋкыщсӧ ԋеуна посԋіԁҗыкӧԍ — ԍо туԍыс сылӧн веԍітіс кык грам ԁа җын, сеԍԍа којмӧԁ ԃеԍаԏін кӧԇісны нӧшта посԋі кӧјԁысӧн, ԍӧктаыс вӧлі сӧмын кык грам. Быԁ ԃеԍаԏін ԍетіс со кущӧм урожај: Урожај Кілограм- туԍӧн. лыԁӧн: іԇасӧн 1-ԁ ԃеԍаԏін (гырыԍ кӧјԁыс) 3841 кіло 8720 кіло (240 пуԁ) (545 пуԁ) 2-ԁ „ (шӧркоԃем „ ) 2880 кіло 7800 кіло (180 пуԁ) (425 пуԁ) 3-ԁ „ (посԋі кӧјԁыс) 2080 кіло 5680 кіло (130 пуԁ) (355 пуԁ) Тајӧ опытјас петкӧԁлӧны міјанлы: ӧткоԃ му-вылын, ӧткоԃа уҗалӧмӧн, поԅӧ боԍтны уна-пӧлӧс урожај — кӧјԁыс-ԍерԏі. Воԇын вӧлі шуӧма-ԋін, быԁԍама ԉокторјыԍ озҗык повны гырыԍ кӧјԁыслӧн петасјас. Со бара петкӧԁлас. Ԍу сорԏірујтісны кујім сортӧ: ԍӧкыԁ туԍа, шӧркоԃԃема ԁа кокԋі туԍа. Кујімнан сортсӧ сеԍԍа ӧтмоз арын кӧԇісны. Тулыснас аԁԇісны: гырыԍ-туԍӧн кӧԇӧм-іныԍ быԁ 100 быԁтасыԍ вошӧма кӧԇыԁыԍ 13 быԁтас, шӧркоԃԃем туԍӧн кӧԇӧм-іныԍ — 31, посԋі туԍӧн кӧԇӧм-іныԍ быԁ 100 быԁтасыԍ вошӧма кӧԇыԁыԍ 57 петас. Овлывлӧ щӧкыԁа і таԇі: меԁ гырыԍ туԍтӧ-кӧ бӧрјыны кӧԇнытӧ, кӧԇајасын мытчыԍӧны „коста-туԍа“ шепјас. Сещӧм шепјасас туԍыс абу ԁорвыв, кості-кості — кӧн тыртӧм-ін, кӧн туԍ. Сещӧм шепјасас туԍыс воӧ, еԍкӧ, торја гырыԍ-ԁа, сӧмын ԍӧктаыс сещӧм шептас ічӧтҗык мукӧԁ тыра-шепјас-ԍерԏі. Коста-туԍа шептаԁ туԍыԁ лыԁнас ещаҗык, тыра-шептаԁ — унҗык, сіјӧн воԇԇаыс і кок- ԋіԁҗык, мӧԁыс ԍӧкыԁҗык: коста-туԍа шептыԁ вуҗӧ сеԍԍа рӧԁ-вылас-і, кӧјԁысыс сылӧн ԍетӧ коста-туԍа шеп-жӧ. Мыј еԍкӧ лоӧ, сещӧм туԍсӧ-кӧ воыԍ-воӧ бӧрјыны гырыԍ-вӧснаыс кӧјԁыс-вылаԁ? Вермас лоны со мыј: воыԍ вӧӧ& урожајаԁ кутас унҗык ԁа унҗык лоны коста-туԍа шептыԁ; урожајыԁ сещӧм кӧјԁыс-вӧснаыс кутас воыԍ-воӧ уԍны, бур — тыра& шепјасԍа сещӧм шептыс ешаҗык туԍсӧ ԍетӧ-ԁа. Щӧкыԁҗыка овлӧ коста-туԍа шептыԁ ԍулӧн. Кӧјԁыстӧ лӧԍӧԁігӧн оз ков ԍујԍыны вывті-гырыԍ-туԍ-вылӧ-а, колӧ сӧмын віԇӧԁны, меԁым туԍыс весавԍіс посԋі, кокԋі ԁа ԋебыԁ туԍјасԍыс. Кӧјԁыстӧ лӧԍӧԁігӧн колӧ тӧԁны нӧшта: кӧјԁысыԁлыԍ ыҗԁа-вессӧ. Кӧјԁыс „ыҗԁа весӧн“ шуӧны кущӧмкӧ мера-вес, шуам, чеԏверік-вес, пуԁовԋа-вес, сіԇ воԇӧ. Кор шуӧны, чеԏверԏ-ԍу веԍітӧ 9 пуԁ, сіјӧн інԁӧны кӧјԁыс „ыҗԁа вессӧ“. Кӧԇӧм-вылаԁ туԍтӧ бӧрјігӧн оз ков віԇӧԁны туԍ-ыҗԁа вес-вылӧ; ыҗԁа-весыс вермас лоны вылын-а, торјӧн-кӧ боԍтны туԍјассӧ, најӧ посԋіӧԍ ԁа кокԋіԁӧԍ, сіԇ-кӧ, воԇын віԍталӧм-ԍерԏі, кӧјԁыс-вылӧ омӧԉа тујӧны.

Рӧм, југӧр ԁа ԁук кӧјԁыслӧн. Бур-ӧ,омӧԉ-ӧ кӧјԁысыԁ поԅӧ аԁԇыны ԍінмӧн віԇӧԁӧмӧн. Ԍӧԁӧԁӧма-кӧ туԍыслӧн кышыс, војмӧма-кӧ, ԃерт-ԋін, сіјӧ петкӧԁлӧ -&ԉібӧ зера повоԃԃаӧн вунԁӧмыс лоӧма, ԉібӧ абу кужӧмаӧԍ віԇны туԍсӧ, — сыыԍ вермас чінны ԉібӧ ԇікӧԇ вошны чужанлуныс кӧјԁысыԁлӧн. Пӧԁӧм-ԁука-кӧ кӧјԁысыԁ, сіјӧ, ԃерт-ԋін, бакшаԍӧм туԍ, бара-жӧ кӧјԁысыԁ-вылӧ омӧԉа тујӧ, чужанлуныс улын сылӧн. Бур-кӧјԁыслӧн колӧ лоны асԍама і рӧмыс. Ԍулӧн — вежов-ԍера, зӧрлӧн ԁа іԁлӧн — јеҗыԁ ԉібӧ југыԁ-віж, аԋкыщлӧн — југыԁ-віж, бобӧԋаԋлӧн — віж ԉібӧ чімлӧза-віж. Ԍӧԁов, гӧрԁов-ԍӧԁ-кӧ рӧмыс туԍыԁлӧн, ԉібӧ чутјас-кӧ на-вылын емӧԍ, сіјӧ-ԋін абу бур кӧјԁыс.

Кӧјԁыслӧн віԍӧмјас. Віԍӧмјасыԁ мубыԁтасыԁлӧн овлӧны уна-пӧлӧс — зев-посԋі щакјасыԍ, коԁјас сы-вылын овмӧԁчӧны. Унҗыкыԍсӧ сещӧм щакјасӧн віԍмӧԁчӧ і кӧјԁысыԁ. Ԍещӧм віԍмӧм кӧјԁысӧн-кӧ кӧԇан мутӧ, віԍӧмыс вуҗӧ щӧщ воан урожај-вылас, сеԍԍа віԍӧмыԁ јонҗыка паԍкалӧ, чінтӧ урожајтӧ, мукӧԁ-ԁырјі туԍтӧ пӧртӧ тујтӧмӧ, веԍіг оз кут тујны ԍојны-ԋі, кӧрым-вылӧ-ԋі. Меԁԍа щӧкыԁа ԋаԋјасыԁ віԍӧны уж-піԋӧн ԁа шој-шептӧн. Воԇӧ лоӧ віԍталӧма, кыԇі воԇсаԍны тајӧ віԍӧмјасыԁкӧԁ кӧјԁыстӧ ԁаԍтігӧн. Таыԍ-ӧтԁор, колӧ соԁтыны нӧшта со мыј: кӧјԁыстӧ бӧрјігӧн кӧлӧ ԍуԍа віԇӧԁны, меԁым ԋекущӧм сорас сы-піын ез вӧв; мукӧԁ-ԁырјі, кӧјԁыстӧ (вузалігаԁ) нароԍнӧ &сӧрлалӧны нажӧвітчӧм-вӧсна. Ԍіјӧ сорасыс ԍінмӧн віԇӧԁӧмӧн оз і тыԁав, зев ԍӧкыԁ овлӧ торјӧԁнысӧ сіјӧс збыԉ-кӧјԁысԍыс; җеԋыԁҗыка-кӧ шуны, кӧјԁыснаԁ меԁ ез ылӧԁны, бур-кӧјԁыс-пыԃԃі меԁым сораса-кӧјԁыс ез ԍур. Пӧрјӧг-вылаԁ кӧјԁыстӧ сорлалӧны уна-нӧгӧн. Щӧкыԁҗыка боԍтӧны ӧтԍікаса кӧјԁыс-жӧ, шуам, вузалан-капуста-кӧјԁыс-піын щӧкыԁа поԅӧ аԁԇыны рапса ԉібӧ сурепка кӧјԁыс; бобӧԋаԋ ԁа ԉутсерна кӧјԁыс-піыԍ — ԁоԋԋі& ԁа мӧԁ-пӧлос ԉутсерна кӧјԁыс, шуԍӧ таг-ԍікаса, ԁонтӧмҗык. Зӧр-кӧјԁыс-піыԍ — овԍуга кӧјԁыс (сылӧн туԍ-рӧмыс ӧткоԃ зӧр-туԍкӧԁ); мак-кӧјԁыс-піыԍ — беԉена-кӧјԁыс, зев јаԁа. Бобӧԋаԋ кӧјԁыстӧ мукӧԁ-ԁырјі сорлалӧны важ кујлӧм кӧјԁыскӧԁ. Бобӧԋаԋ кӧјԁысыԁ бура регыԁӧн воштӧ асԍыс чужанлунсӧ, којмӧԁ во-вылӧ бобӧԋаԋ-кӧјԁысыԁ пӧшԏі-ԋін ԁорвыв оз чуж; сещӧм кӧјԁысыс унҗыкыԍсӧ і мунӧ кӧԇан кӧјԁысӧ сорлалӧм-вылӧ. Сещӧм кӧјԁыс-ԁінас соԁтӧны ԋеуна выј, сыыԍ, віԇӧԁнысӧ, кӧјԁысыԁ лоӧ выԉ-коԃыс-жӧ. Сеԍԍа, кӧјԁыстӧ-кӧ вузалӧны выԉ-сорт кӧјԁыс-тујӧ, меԁ сіјӧ сещӧм і вӧлі, меԁым пӧрјӧг ез вӧв. Поԅӧ ԋӧбны, ԃерт, кӧјԁыс-вылаԁ зӧртӧ і сортсӧ ԋімтытӧг, поԅӧ і сортсӧ віԍтавны, шуам, шапіловскеј зӧр, швеԁскеј зӧр („зарԋі зӧр“, „побеԁа“); амагерскеј капуста, нантскеј морков ԁа мукӧԁ. Меԁым тӧԁны, збыԉ-ӧ коран сорт ԍетӧны, оз-ӧ пӧрјавны, колӧ корны гіжӧм-ескӧԁјас, кытыԍ сіјӧ сортсӧ вајӧма; кӧјԁыстӧ-кӧ ԋӧбан ӧтка-вузаԍыԍлыԍ (чаԍԏԋіклыԍ), лӧԍыԁҗык сортсӧ тӧԁмавны кӧјԁыс віԁлалан стантсіјајасын (емӧԍ сещӧмјас).

Кыԇі лӧԍӧԁны бур кӧјԁыс аслаԁ овмӧсын.

Креԍԏаԋіныԁлы бур-кӧјԁыстӧ кӧԇіг-кежаԁ лӧԍӧԁӧм-понԁа колӧ тӧжԁыԍны ԋаԋ-вунԁігԍаԋ. Ԋаԋ (іԁ, ԍу, зӧр) шепаԁ туԍјасыс абу ӧтыжԁаӧԍ: шеп-шӧрас пукалӧны меԁ-гырыԍ туԍјасыс, вылі-помас ԁа уліас посԋіҗыкӧԍ. Шеп-шӧрса-туԍјасыс мукӧԁ-ԁорыԍ воԇҗык воӧны, кӧԇӧм-вылӧ најӧ меԁ-бурӧԍ. Вунԁыны-кӧ ԋаԋтӧ став туԍ бура-воӧм-бӧрын, чорԅӧм-мыԍԏі, вунԁігӧн-течԍігӧн вошӧ уна воԇвывҗык-воӧм, меԁ-гырыԍ туԍыс. Сы-понԁа ԋаԋтӧ вунԁыны лӧԍыԁҗык став туԍыслыԍ сполна-воӧм віԁчіԍтӧԇ, кор туԍыс ԍіԍ-моз гыжјӧн вунԁыԍԍӧ, сӧмын туԍас меԁ ез-жӧ-ԋін вӧв јеҗыԁ кіԅер-јӧлыс-а. Тащӧм каԁын вунԁӧм туԍыԁ, „ԋіԍ&-нер, ԋіԍӧ-воӧмыԁ“, меԁԍа бур лоӧ кӧјԁыс-вылаԁ. Ԇікӧԇсӧ туԍыԁ вермас воны, чорԅыны коԉтајасас-ԋін. Коԉтајастӧ колӧ течны сусланјасӧ, оз ков течны гырыԍ јурјасӧ. Ԃерт, понԁас-кӧ ԁорвыв ԉібӧ лун-костӧн зерны, кӧјԁысыԁлӧн чужанлуаыс вермас јона уԍны. Ԋаԋтӧ-кӧ варттӧԇыԁ коԍтыны рынышын, колӧ віԇӧԁны, меԁым ез вӧв вывті жар. Вартігаԁ мукӧԁ туԍыс жуглаԍӧ. Сещӧм жуглнԍӧм&, потлаԍӧм туԍјас оз вермыны лоны бур кӧԇан-торјасӧн. Вермасны најӧ, шуам, і чужны, еԍкӧ-ԁа, сӧмын быԁманвыныс налӧн лоӧ омӧԉ, ԇоԋвіԇа, јон быԁтас наыԍ оз рӧгԅы&. Машінаӧн ԋаԋ вартігӧн, барабансӧ-кӧ кыԇ колӧ оз інԁыны, рӧԁвужыс туԍыслӧн щыкӧ, сы-понԁа кӧјԁысыԁлӧн бара-жӧ вошӧ чужанлуныс. Кӧјԁысыԁ амбараԁ пуктігӧн меԁ вӧлі ԇік кос, меԁым туԍыс кујлігас оз вошты бур-чужанлунсӧ. Ԋаԋ-кӧјԁыстӧ боԍтӧны сіјӧ-жӧ воын чукӧртӧм-ԋаԋыԍ. Сӧмын војвылын, ԍу-чукӧртӧмԍаԋ кӧԇӧмӧԇ ічӧт-кост-вӧснаыс, ԍу-кӧјԁыстӧ колӧ боԍтны коԉан-воԍа чукӧртӧмыԍ. Сеԍԍа, кӧԅаінлы колӧ тӧжԁыԍны, меԁ кӧјԁыс-туԍыԁ вӧлі сӧстӧм, гырыԍ ԁа ԍӧкыԁ. Креԍԏана овмӧсјасын кӧјԁыс пырҗык весалӧны зырјӧн тӧв-јылын. Тащӧм-ног-кӧјԁыс-весалӧмтӧ оз поԅ лыԃԃыны бурӧн. Таԇікнаԁ меԁ бур туԍыс лоӧ нырас; сетчӧ-жӧ гырыԍ-туԍкӧԁ шӧщ вермас веԍкавны уна косіԋік, рышкыԁ, чужӧм туԍ; сыыԍ-кынԇі нырас-жӧ коԉас ԍӧкыԁ јогыс, му-торјас, јог-турун-кӧјԁысјас-і. Ԇік сӧстӧм ԁа ԍӧкыԁ туԍ-кӧ лӧԍӧԁны, колӧ весавны машінаӧн. Туԍ тӧлӧԁан-весалан машінајас. Налӧн емӧԍ тӧв вӧтлан-борԁ (венԏіԉатор) ԁа пожјас. Пожјасыс уҗалігас вӧрӧны куԅала ԉібӧ вомлала, весалӧны туԍсӧ. Куԅала-вӧрыԍ-пожјаса машінаӧн вӧрӧктӧ регыԁҗык поԅӧ леԇны, сӧмын туԍтӧ сіјӧ весалӧ омӧԉҗыка; вомлала-вӧран-пожјаса машінаыс бурҗыка уҗалӧ, сӧмын ԋӧжјӧҗык-а. СССР-војвылын паԍкалӧны јонҗыка вомлала-вӧран-пожјаса машінајас. Тащӧм бур машіна- јассӧ „Ауԉ“-ԏіпа ԁа „Креԍԏанка“-ԏіпа вӧчӧны уна завоԁјас. Важ-Ԉіпгарԁт-завоԁса машіна-сорԏіровка, „Креԍԏанка“-ԏіпа, уҗалӧ зев бура, вӧчӧма бур маԏерјалыԍ, зурыԁ; сы-ԁінын ем быԁ-пӧлӧс ԋаԋ-весавны-інԁӧм 13 пож. Ӧԏі-пӧлӧс пож

[„Ауԉ“-ԏіпа сорԏіровка.]

пуктыԍԍӧ вӧрӧксӧ первојја тӧлӧԁігӧн, мукӧԁыс — мӧԁ-пӧв машіна-пыр туԍсӧ леԇігӧн, бурҗыка кӧ колӧ весавны. Воԇԇа ԍерпас-вылас „Ауԉ“-ԏіпа машіна-сорԏіровка. Та-ԍікас машінајас-ԁінын уна-пож-жӧ ем; уҗалӧны сіԇі-жӧ, кыԇі „Креԍԏанка“-ԋіма машінаыс. Машіна-сорԏіровкалӧн уҗыс мунӧ таԇі: тӧлӧԁӧм вӧрӧкыс вејалка-вылысса-ԏурікыԍ ԍурӧ тӧв-улӧ, тӧлыс артмӧ борԁјас бергалӧмыԍ. Секі тӧвԅӧны бокӧ шам, бус, јог-турун-кӧјԁыс; воԇԇа-кык-пожјыс гырыԍ-роԅаӧԍ, на-пыр уԍӧны туԍјасыс. Гырыԍҗык сорас-торјассӧ сіјӧ пожԍыс оз леԇны, најӧ шыблаԍӧны бокӧ пож-вӧрӧмнас ԁа тӧвнас. Којмӧԁ-пожјыс посԋіҗык-роԅӧԍ, ԋоԉӧԁыс, улысас, меԁ-посԋі. Сіјӧ пожјасыс туԍ-ԃінԍыс торјӧԁӧны јог-турун-кӧјԁысјас, быԁԍама сорас-торјассӧ. Најӧ-жӧ торјӧԁӧны гырыԍ туԍјассӧ посԋіԍыс. Таԇі тӧлӧԁчан-весаԍан машіна (вејалка-сорԏіровка) весалӧ туԍсӧ шамыԍ, бусыԍ, быԁԍама сорлаԍӧм-торјыԍ, торјӧԁӧ туԍјассӧ ыҗԁа-ԍерԏіыс щӧщ-і. &Оԏі часӧн ,.Ауԉ“-ԏіпа тӧлӧԁчан-весаԍан машіна весалӧ туԍсӧ таԇі: III №......... 200 кіло — 245 кіло часӧн II №......... 245 „ — 327 „ „ I №.......... 327 „ — 409 „ „ 0 №...........491 „ — 573 „ „ 00 №.......... 655 „ — 960 „ „ „Креԍԏанка“-ԋіма тӧлӧԁчан-весаԍан машіна іԇас-сора зӧр-вӧрокыԍ тӧлӧԁӧ часӧн 352 кіло (22 пуԁ); мӧԁпӧв тӧлӧԁӧм-туԍ леԇігӧн — 880 кіло (55 пуԁ) туԍ часӧн. Меԁбур тӧлӧԁчан машіна Кԉејтонлӧн. Сіјӧ унҗык вермӧ тӧлӧԁны, сӧмын „креԍԏанка"-ԋіма тӧлӧԁчан-мащінаыԍ ԁонаҗык-а. Ԉунвывса губерԋајасын паԍкалӧны јонҗыкасӧ куԅала-вӧран-пожјаса-тӧлӧԁчанјас, шуԍӧны, колоԋісткејјасӧн“. Тащӧм тӧлӧԁчан-весаԍан машінајасыԁ вывті бура оз-на-жӧ вермыны весавны туԍтӧ, веԍіг кык-пӧв-тӧлӧԁӧмӧн, јог-турун-кӧјԁысјасыԁ коԉӧны-на, оз ԇікӧԇ торјӧԁны гырыԍ туԍыԍ посԋісӧ-ԋі. Сы-вӧсна колӧ, еԍкӧ, кӧјԁыстӧ леԇны нӧшта сорԏіровкаӧн-шуԍан-машіна-пыр. Тајӧ машінаыс торјӧԁӧ ԍӧкыԁ-гырыԍ-туԍсӧ кокԋі-туԍԍыс. Сіјӧ сорԏірујтӧ туԍсӧ вес-ԍерԏі. Меԁԍа бурӧн тащӧм машінајас-костын лыԃԃыԍԍӧ „Тріумф“-ԋіма сорԏіровка, Ребер-вокјас-завоԁлӧн. Бур машінајастӧ-жӧ вӧчӧны ԃерт-і мукӧԁ-роч-завоԁјасын. Меԁ коланторјыс машінаыԁлӧн венԏіԉаторыс. Венԏіԉатор-бергалігас лыбӧ ыҗыԁ тӧвныр, кокԋіҗык туԍсӧ сіјӧ нӧбалӧ &ылоҗык, ԍӧкыԁҗык туԍыс секі уԍӧ матӧҗык торја-вежӧсӧ. Тајӧ машіналӧн ем сещӧм-торјас, меԁ поԅӧ вӧлі вежлавны туԍ-кіԍԍансӧ, вежлӧԁлыны гырыԍ-посԋі-туԍ-торјӧԁыԍсӧ. Кымын матӧ венԏіԉатор-ԁінас вештан торјӧԁчыԍсӧ, сымын еща туԍ ԍурӧ гырыԍ-туԍ-вежӧсас, сетчӧ ԍурӧны секі сӧмын меԁ-гырыԍ ԁа меԁ-ԍӧкыԁ туԍјасыс. Ребер-вокјас-завоԁса „Тріумф" сорԏіровкајасыԁ абу ставыс ӧтгырԍаӧԍ; тан петкӧԁлам коԁ-ԍурӧ номерјаслыԍ уҗалан-ԍамсӧ: Весалӧ лунӧн кілӧ туԍ. 1 № сорԏіровка 400 кіло 560 кіло 3 № „ 960 „ 1120 „ Зырјӧн тӧв-вылын весалӧмԍыԁ колӧ ӧвԍыны воԇӧ-кежлӧ. Колӧ лӧԍӧԁны бур-тӧлӧԁчан-весаԍан машіна кӧԏ. Веԍіг тајӧ машінаыс, кык-пӧв сы-пыр туԍтӧ леԇӧмӧн, зев-ӧԁ бурмӧԁас кӧјԁыстӧ. Сорԏіровкасӧ ԋінӧмла боԍтны торјӧн быԁ кӧԅаінлы, — ӧԏі машіна тырмас ыҗыԁ-грезԁ-вылӧ, тӧв-быԁӧн сіјӧ вермас ставлыԍ весавны кӧјԁысјассӧ. Лӧԍыԁҗык сіјӧс ԋӧбны ӧтвылыԍ ԇоԋ ԍіктӧн. [Тріер-ԋіма сорԏіровкалӧн пыщкӧсыс.]

Сорԏіровка-пыр леԇӧм-бӧрын кӧјԁыс-піын нӧшта-на вермасны коԉны кукоԉ, гартчан-турун, віка, аԋкыщ туԍјас; ԍу-ԉі, шабԁі-ԉі, кӧјԁыс-пыщкӧ вермас коԉны зӧр-кӧјԁыс. Кукоԉ, аԋкыщ ԁа жуглаԍӧм-туԍјас бӧрјӧԁлӧмла ԁа мукӧԁ-пӧлӧс ԋаԋ-туԍ торјӧԁӧмла, кӧјԁыстӧ колӧ леԇны тріјерӧн-шуԍан машіна пыр. Тріјер сорԏірујтӧ туԍсӧ ыҗԁа-ԍерԏіыс ԁа бала (форма)-ԍерԏіыс. Тајӧ машінаыс меԁ-војԁӧр туԍсӧ весалӧ гырыԍ јогыԍ. Сеԍԍа туԍыс &вужӧ тсіԉінԁрӧ, сені воԇас-і, шӧрас-і ем уна-пӧлӧс вежӧс-торјас, сіјӧ вежӧс-торјасас сеԍԍа-і јукԍӧны туԍјасыс, торјӧԁчӧны мӧԁа-мӧԁԍыс: гырыԍ — посԋіыԍ, аԋкыщ, зӧр, турун кӧјԁыс быԁӧн мунӧны аслыс-торја-вежӧсјасӧ. Сещӧм јукԍӧмыс лоӧ, быԁ-мубыԁтас-туԍ ас-балаа-ԁа сы-понԁа, быԁ-пӧлӧс туԍ асногыс і пукԍӧ торја вежӧс-торјасӧ, гырыԍҗыкӧ ԁа посԋіҗыкӧ, ачыс машінаыс торјӧԁлӧ најӧс, быԁ туԍ пуктӧ туԍ-бала-ԍерԏі ыҗԁа-ԍерԏіыс-ԁа ас-местаас.

Віка, шабԁі ԁа кԉевер-весалан машінајас.

Віка-сора зӧр піыԍ вікасӧ торјӧԁны ем сорԏіровка, „ԅмејкаӧн“-шуԍӧ. „ԅмејкаыс" вінт-моз-улӧ-летчыԍ-туј-коԃ; сіјӧ туј-куԅаыс летчӧ улӧ ӧԏік-ԉі, кык-ԉі ԋеыҗыԁ вежӧс-торјас. Туԍыс кіԍтыԍӧ вылысԍаԋыс ԏурікӧ, сеԍаԋ кіԍԍӧ туј-вылас, сек вікалӧн гӧгрӧс-туԍјасыс четчышталӧны вежӧсјас-вывті „ԅмејка“-ԁорас, сеԍԍа петӧны уліас торјӧн. Зӧр-туԍјасыс-нӧ лӧԋаҗыка ісковтӧны уліас, шӧртіысҗык; улыс-помас најӧ кіԍԍӧны вікаыԍ торјӧн. „Ԅмејка“-вылын уҗавны зев кокԋіԁ, сӧмын колӧ кіԍтавны ԏурікас туԍсӧ ԁа іԁравны торјӧԁӧм-туԍјассӧ. Шабԁі-кӧјԁыс весавны быԁԍама сорасыԍ бара-жӧ ем аснога машінајас. „Трешщоткајасӧн“ шуԍӧны. Трешщоткајасыԁ зев-бура весалӧны шабԁі-кӧјԁыстӧ, сӧмын уҗыс мунӧ ԋӧжјӧ-а. Шабԁі весав- ны ем нӧшта Бломеріуслӧн машіна, трешщоткаыс-коԃ-жӧ. Сылӧн пожјасыс ветлӧны бӧрӧ ԁа воԇӧ, сы-понԁа кӧјԁысыс ветлӧԁлӧ пожјас-вывтіыс пыр бок-вылас. Уҗалӧмыс мунӧ тајӧ машіна-вылын ӧԁјӧҗык ԁај шумтӧг, сӧмын кӧјԁысыс весаԍԍӧ ԋеуна омӧԉаҗыка прӧстеј трешщотка-ԍерԏіыԁ.

[Трешщотка.]

Кԉевер весавны быԁԍама јог-турун-кӧјԁысыԍ ԁа мукӧԁ сорасыԍ ем зевбур машіна, „кускутаӧн" шуԍӧ. Машінаас уҗалӧны 10 пож, торјӧԁӧны, сорԏірујтӧны бобӧԋаԋ-ԁа ԏімофејевка-кӧјԁыс. Тајӧ машінаыс зев-бура весалӧ кԉевертӧ быԁԍама јогыԍ, турун-кӧјԁысыԍ. Ужпіԋыԍ ԁа гӧлӧвԋаыԍ туԍ-весалӧм.

Ужпіԋӧн шуӧны лӧзов-сӧԁ-ԍурторјас, најӧ мытчыԍӧны гожӧм-помас ԍу-шепјасын, шочіԋіка овлывлӧ і мукӧԁ ԋаԋјас-вылын. Ужпіԋыԁ зев омӧԉ-тор, ужпіԋа-туԍа-ԋаԋ оз поԅ веԍіг ԍојны, ужпіԋыԍ морт віԍмӧ, віԍӧмыс чукрӧԁлӧ-песлӧԁлӧ морттӧ, унаыԍ кулӧны сещӧм віԍӧмԍыԁ, Ужпіԋа-туԍӧн оз поԅ веԍіг скӧтӧс верԁны-ԋі, вермасны сіԇ-жӧ віԍмыны. Ужпіԋа віԍӧмнаԁ ԍуыԁ віԍмӧ ужпіԋ-сора кӧјԁысӧн кӧԇӧмла. Сорԏіровкајасӧн ԋеуна, тріерӧн јонҗыка, ужпіԋыԁ јансалӧ ԍу-ԁінԍыԁ, ԇікӧԇ оз-жӧ весаԍ-а. Ԇікӧԇ ужпіԋ-ԍурјастӧ ԍу-кӧјԁысыԍ торјӧԁӧм-могыс колӧ вӧчны таԇік: улыԋік пеԉсаӧ кіԍтны сола-ва (4 веԁра-ва-вылӧ боԍтны 16 кіло сов). Туԍсӧ кіԍтны пожјӧ кык-чуԋ-куԅа, леԇны сіјӧс пожнас пеԉсаас сіԇі, меԁым пожыслӧн ԁорјасыс вӧліны сола-ваԍыс ԋеуна вылынҗыкӧԍ. Сеԍԍа кіӧн-ԉі, теԉӧбӧн-ԉі (ічӧԏік зырјӧн) гуԁрыштны туԍсӧ сола-ва-піас, став ужпіԋыс секі лыбас вылӧ, кокԋіԃіка поԅас кыјны најӧс роԅӧԍ паԋӧн. Сы-бӧрын пожсӧ колӧ лептыны, сола-ваыс віјалас бӧр пеԉсаас. Сӧстӧм-туԍсӧ нӧшта ӧԏікыԍ пожнас-жӧ леԇлыны сӧԇ-ва-пеԉсаӧ, совԍыс меԁ туԍыс пожјаԍас, сеԍԍа коԍтыны вон-вылын, җоҗԁӧра-вылын-ԉі. Торјӧн-чукӧртӧм-ужпіԋсӧ колӧ пожјавны-жӧ сӧԇ-ва-піын ԁа коԍтыны, — сіјӧс поԅӧ вузавны ыҗыԁ-коԃ ԁонӧн апԏекајасӧ. Оз-кӧ кут став ужпіԋыс лыбны, колӧ сола ва-піас нӧшта соԁтыны совсӧ, ужпіԋыскӧԁ-кӧ щӧщ лыбны кутас уна ԍу-туԍ (ԃерт, зев-&кӧкԋіыс), сек колӧ соԁтыны васӧ. Таԇі верман ԇікӧԇ весавны туԍтӧ гырыԍ-і, посԋі-і ужпіԋ-туԍјасыԍ, весіг ічӧԏік жугалом-торјасԍыс. Таԇі ужпіԋыԍ туԍтӧ весалӧмыԁ кокԋі-і, ԁонтӧм-і, ԇікӧԇ-ԋін весаԍԍӧ-ԁај. Гӧлӧвԋа, ԉібӧ зона јонҗыка віԍмӧԁӧ шабԁі, зӧр, проса, іԁ ԁа ԋекымын мукӧԁ туԍа-мубыԁтасјас. Гӧлӧвԋа-ԁырјі, щӧкыԁҗыка ԇоріԇас ԁа ԇоріԇ-гӧрӧԁас, лоӧ уна ԍӧԁ-порошкі, бӧрынҗык сіјӧ став туԍ-кыш-пыщкӧссӧ тыртас. Тајӧ ԍӧԁ-порошкіыс і ем віԍӧмыс. Мукӧԁ-ԁырјі сіјӧ кіԍԍӧ кыш-піԍыс, кор ԋаԋыс сулалӧ-на му-вылас, разалӧ тӧлӧн ԁа кутчіԍӧ ԇоԋвіԇа-кӧјԁыс-ԁінӧ, мукӧԁ-ԁырјі кіԍԍӧ вартігӧн-ԋін, віԍӧмсӧ ԍетӧ ԇоԋвіԇа кӧјԁыслы. Кӧԇны-кӧ ԍӧԁ-буса (гӧлӧвԋаа) кӧјԁысӧн, выԉ-ԋаԋаԁ віԍӧмыс вуҗас, туԍјасыԁ лоӧны сещӧм-жӧ ԍӧԁ-бусаӧԍ, віԍыԍӧԍ. Гӧлӧвԋаыԁ мукӧԁ војасӧ (јонҗыкасӧ СССР лунвылын) вајӧ јӧзлы зев-ыҗыԁ убытка. Кӧјԁыс-вылыԍ гӧлӧвԋа-бырӧԁӧм-могыԍ кӧјԁыссӧ кіԍкалӧны формаԉінӧн. Формаԉінсӧ вузалӧны апԏекајасын 1 шајта кіло. Формаԉінсӧ колӧ кіԅертны ваӧн, меԁым ӧԏі парта формаԉін-вылӧ вӧлі 300 парта ва, — формаԉіныԁ меԁым вывті уна оз ло ваас, ԉішнејҗык-кӧ лоас, вермас щыкӧԁны кӧјԁыстӧ, чужанлунсӧ віны. Формаԉіналӧны сӧ& кыԇі: кӧјԁыс чукӧрсӧ кіԍкалӧны формаԉін-сора-ванаԁ пож-коԃ-розӧԍ ԁозјыԍ (ԉејкаыԍ), кытчӧԇ сіјӧ ԇікӧԇ оз кӧтаԍ, — кіԍкалігас кӧјԁыссӧ вочасӧн кӧлӧ пыр гуԁравны, — сеԍԍа коԉӧны ванас щук кык-час-кежлӧ, сы-борԏі гож-саја-інӧ разӧԁӧны, шуам, рынышын-ԉі луԁ-вылын-ԉі, вон-вылӧ ԁа коԍтӧны, сеԍԍа і кӧԇӧны. Поԅӧ кӧԇны і коԍтытӧгыс, кос-војасӧ сӧмын-а, муыс-кӧ вывті-васӧԁ (міјан-нӧ војвылаԁ унҗыкыԍсӧ овлӧ сещӧм), ԋеуна-кӧԏ колӧ коԍтыштны, меԁым чужіс ӧтырышјӧҗык. 100 кіло кӧјԁыс-вылӧ 250 граммыс уна формаԉіныԁ оз ковмы, формаԉіналӧм кӧјԁысыԍ-кӧ воӧ ԇік сӧстӧм урожај, локтан војасӧ сеԍԍа оз-ԋін ковмы формаԉінавны-ԋі, ԃерт, кӧјԁысыԁ-кӧ оз сорлаԍ мукӧԁ мујас-вывса віԍыԍ-кӧјԁыскӧԁ. Поԅӧ вӧчны і таԇі: боԍтны туԍсӧ пожјӧ, леԇны сіјӧс формаԉіна-ва-пеԉсаӧ (ӧԏі парта формаԉін 10-15 веԁра ва-вылӧ), туԍсӧ пожјас гуԁравны пожсӧ-вӧрӧԁӧмӧн, лыбыԍ віԍыԍ-туԍјассӧ шыблавны. Сы-бӧрԏі пожԍыс туԍсӧ кіԍтны формаԉіна-ваӧн-кӧтӧԁӧм-бреԅент-вылӧ. Сеԍԍа кӧјԁысыԁкӧԁ вӧчӧны сіјӧ-жӧ, мыј вӧлі віԍталӧма-ԋін вылынҗыксӧ. Формаԉіналӧмыԁ оз-жӧ быԁ-ԍікас-туԍлы лӧԍав. Іԁ-вылын, шабԁі-вылын-ԁа віԍӧмыс унаыԍ овлӧ туԍ-пыщкӧсас, вылысԍаԋыс віԇӧԁнысӧ најӧ кажітчӧны ԇік ԇоԋвіԇаӧԍ. Кӧԇны-кӧ сешӧм кӧјԁысӧн, вермас бара ыҗыԁ урон лоны овмӧсаԁ, — мыјԁакӧ &урӧжај вошас гӧлӧвԋаыԍ. Сещӧм гуԍа-гӧлӧвԋасӧ бырӧԁӧны пӧԍ-ваӧн. Туԍсӧ леԇӧны шоныԁ ва-пыщкӧ, — Реомјур-граԁуԍԋік-серԏі 20 граԁусӧԇ-шонтӧм-ваӧ, — віԇӧны ваас туԍсӧ 4-5 час; сы-бӧрын васӧ кіԍтӧны, а туԍсӧ ԋеунаӧн нӧшта-на віԇӧны пӧԍҗык-ваын-ԋін: боԍтӧны кыӧм-кӧрԅіна, сіјӧс тыртӧны туԍӧн, леԇӧны 43-граԁусӧԇ Реомјур - граԁуԍнік - ԍерԏі шонтӧм-ва-пыщкӧ, віԇӧны сені 10-15 мінут, сеԍԍа лептӧны ваԍыс кӧрԅінасӧ ԁа ԇік-пыр-жӧ разӧԁӧны туссӧ вӧсԋіԃіка бреԅент-вылӧ-ԉі, вон-вылӧ-ԉі — кӧԇӧԁӧны, коԍтӧны.

Ӧтувтчӧмӧн кӧјԁыс вӧԃітӧм.

Меԁ-еԍкӧ ԋекущӧм ӧшыбка ез ло, кӧјԁыс-путӧ бурҗык быԁтыны ас-овмӧсын, ԃерт, быԁ-торја овмӧсын сіјӧ он вӧч. Міјанлы колӧ вӧчны, кыԇі вӧчӧны заграԋічаын, шуам, Гермаԋіјаын, Ԁаԋіјаын-ԁа, — ӧтувја-арԏеԉнеј-сојузјасӧ котыртчыны, котырӧн,-арԏеԉӧн бур кӧјԁыс перјыны, вузалӧм-вылӧ щӧщ-і. Сеԍԍа воԍтыны кӧјԁыс-вӧԃітан-совхозјас, кӧјԁыс-бурмӧԁан-туј-корԍыԍ-стантԍіјајас. Гермаԋіјаын, Ԁаԋіјаын кӧјԁыс-вӧԃітан креԍԏана-сојузјас-і, кӧјԁыс-вӧԃітан гырыԍ овмӧсјас-і восԍалісны ӧтпырјӧ. На-моз-жӧ ставсӧ воԍтыны ӧтпырјӧ міјанлы ԍӧкыԁ лоӧ, вывті ыҗыԁ рӧскоԁыс, стантсіјајастӧ лӧԍӧԁӧмыԁ, віԇӧмыԁ вылӧ сувтӧ, госуԁарствоԍаԋ вывті уна ԍӧм ковмас, оз-кӧ креԍԏанаыԁ кыԇкӧ-мыјкӧ аԍныс боԍтчыны ԍӧлӧмԍаԋҗык тајӧ уҗ-берԁас.

Кӧԇӧм-ногјас.

Кінаԁ кӧԇӧмтӧ оз поԅ лыԃԃыны бур кӧԇан-ногӧн: оз ӧтмоза кӧјԁысыс разӧԁчы му-паԍтаыԁ, кӧԏ сеԍԍа — бур кӧԇыԍыс, век-жӧ-ԋін ӧԏілаӧ кӧјԁысыԁ воԁас сукҗыка, мӧԁлаӧ шочҗыка, мукӧԁлаас ԋӧԏі оз інмыв, коԉӧ ԇік кӧԇтӧм-інјас пԉешјас. Оз-кӧ ӧтмоза разӧԁчы кӧјԁысыԁ, оз ӧтмоза мытчыԍ і петасыԁ му-вылаԁ: ӧԏілаын мытчыԍас сукҗыка, мӧԁлаын — шочҗыка. Шыблалӧмӧн-кӧԇігӧн кӧјԁыссӧ тыртӧны му-пыщкас піԋајасӧн (агасјасӧн), мукӧԁ туԍјас-вылӧ муыс воӧ кызҗыка, мукӧԁӧ — пеԉкҗыка, кытчӧ і ԇік оз веԍкавлы — оз быԁлаті ӧтмоза вевԏыԍ мунас. Оз-кӧ ӧтмоза туԍыԁ мунас тыр, петасыс оз-жӧ ӧткоԃ ло, быԁтасыԁлӧн воӧмыс оз жӧ ло ӧткоԃын. Сеԍԍа кінаԁ кӧԇігӧн кӧјԁысыԁ мунӧ унҗык машінаӧн-кӧԇӧм-ԁорыԍ. Кіӧн-шыблалӧмӧн-кӧԇігӧн, торја-ԋін вывті посԋі кӧјԁыстӧ кӧԇігӧн, шуам, турун-кӧјԁысјас (кԉевер, ԏімопејевка, мукӧԁ), меԁ-еԍкӧ ӧткоԃаҗык разаліс кӧјԁысыс му-паԍтала, лӧԍыԁҗык кӧԇны кык-пӧрјӧн, кӧԇны паԁвежӧн: ӧԏі-җын-кӧјԁыссӧ кӧԇны ӧтарӧ-мунӧмӧн, шуам, му-куԅалаыс, &мӧԁҗынсӧ — му-вомлӧс мунӧмӧн. Шыблалӧмӧн кӧԇны ԋаԋ-і, турун-і поԅӧ ас-пӧлӧс машінајасӧн — шыблалыԍ-машінајасӧн. Вӧла шыблалыԍ машінајас &бурщыкӧԍ, — најӧ вермӧны кӧԇны ыҗыԁҗык пласт, 10-12 ԃеԍаԏінаӧԇ луннас. Кор колӧ регыԁӧн кӧԇны уна кӧԇа, шыбла- лан-вӧла машінаыԁ бур лоӧ. Посԋі креԍԏана-овмӧсјасын сіјӧ оз туј. Посԋі овмӧсын меԁԍа колантор лоӧ турун-кӧԇан машіна. Ӧтмоза кӧԇны турун-кӧјԁыстӧ онҗык ԍаммы, машінаыԁ-нӧ сіјӧ уҗтӧ вӧчӧ лӧԍыԁа, ԁај кӧјԁысыԁ ещаҗык мунӧ, — машінаыԁлыԍ-јур-ԁонсӧ регыԁӧн і вештас коԉӧм кӧјԁыс-ԁоныс. Мӧсковскеј губерԋаын, — сені турунтӧ јона-ԋін кӧԇӧны, — креԍԏана-овмӧсјасын турунтӧ кӧԇӧны машінаӧн. Машінајассӧ ԋӧбалӧны арԏеԉӧн, оз ӧтка-ӧткӧн. Турун-кӧԇан машінајас-піыԍ меԁ-шаԋ лоӧ Кроунлӧн-машіна. Сіјӧ ачіс тачка-коԃ, вомӧныс кујлӧ куԅ јашщік. Сіјӧ јашщікас кіԍтӧны турун-кӧјԁыссӧ. Јашщік-пыԁӧсас вӧчӧма ԋеыҗыԁ роԅјас, сен-жӧ щӧщ јашщік-пыԁӧс-куԅаыс пуктӧма ас-пӧлӧс кӧртыԍ-кыӧм-вӧԋ (жгут), сіјӧс јітӧма аслыс-пӧлӧс-ногӧн тачка-мунан-кӧԉӧсакӧԁ. Тачка-мунігӧн кӧрт-вӧԋыс вешлаԍӧ ӧтарӧ-мӧԁарӧ, сіјӧн і ӧткоԃалӧ турун-кӧјԁыс-кӧԇӧмсӧ. Кроун-кӧԇан-машінаӧн поԅӧ кӧԇны ӧтгуԁыр сорлалӧмӧн бобӧԋаԋ ԏімопејевкакӧԁ, поԅӧ, ԃерт, кӧԇны і торјӧн бобӧԋаԋсӧ, торјӧн-жӧ ԏімопејевкасӧ-і. Јежа, овԍаԋԋітса (роч-ԋімјас) ԋекымын мукӧԁ-пӧлӧс кӧјԁыс-ԁа сіјӧн он вермы кӧԇны. Ӧтщӧщ-кӧԇан машінаӧн кӧԇӧм. * Машінаыс со кущӧм: 1) јашщік, сетчӧ кіԍтӧны туԍ-

• Рочӧн шуԍӧ — рядовая сеялка.

сӧ, 2) јашщік-пыԁӧсас аслыс-пӧлӧс кӧјԁыс шыблалыԍ ем, 3) кӧјԁыс-петан тујјас, трубка-коԃӧԍ, јашщік-пыԁӧсса аппаратԍыс кӧјԁысыс шыблаԍԍӧ сіјӧ трубкаас, трубкајастіыс сеԍԍа ісковтӧ сіјӧ увлаԋ, гӧрјасӧ; 4) гӧрјас, кор машінаыс мунӧ му-куԅаыс, најӧ вӧчӧны бӧрӧзԁа-коԃјас, сіјӧ бӧрӧзԁа-коԃјасас кіԍԍӧ трубка-куԅа ԁа гӧрјас-куԅа-уԍыԍ-кӧјԁысыс, сеԍԍа тыртчӧ бӧрӧзԁа-ԁорјасԍыс-бужԁыԍ-мунас. Тащӧм машінаӧн кӧԇны, ԃерт, буржык: 1) кӧјԁысыԁ муас пуктыԍԍӧ ӧтпыԁа, гӧрјасыс пыр ӧтпыԁа бӧрӧзԁајассӧ нуӧԁӧны-ԁа; 2) кӧјԁысыԁ ԍурӧ ӧткоԃ васӧԁ-інӧ, сы-понԁа петасыԁ лоӧ ӧтщӧщ; 3) кӧјԁысыԁ му-паԍтаыԁ ӧтмоза разалӧ; 4) му-пыщкӧ-кӧјԁыс-пуктӧм-пыԁасӧ кокԋіԁа поԅӧ лӧԍӧԁны гӧрторјассӧ кыԇ-колӧ сувтӧԁӧмӧн; 5) кӧјԁысыԁ мунӧ ԋоԉӧԁ пајӧн, мукӧԁ-ԁырјі којмӧԁ-пајӧн веԍіг ещаҗык шыблалӧм-кӧԇӧмԍыԁ; 6) петасыԁ пукԍӧ віԅӧн-віԅӧн, оз ӧтаԉагјӧн, — шонԁі југӧрыԁ аԁԇӧҗык најӧс, вынаӧԍҗык лоӧны; 7) віԅӧн-віԅӧн-кӧԇатӧ весавныԁ кокԋіҗык. Тащӧм машінанаԁ уҗавнытӧ колӧ бура-ԋебԅӧԁӧм-му. Чорыԁ, корӧга, јогӧԍ-мујас-вылын сіјӧ бура уҗавны оз вермы, — гӧрторјасыс кутасны тырны јог-турунјасӧн, четчавны му-пыщԍыс, кӧјԁысыԁ оз-ԋін кут пукԍыны віԅӧн-віԅӧн, ӧтмоза, кыԇ-ԍурӧ кутас којаԍны. Тајӧ колӧ тӧԁны быԁ му уҗалыԍлы. Тащӧм-машінанас јона кӧԇӧны СССР-лунвывса креԍԏана-овмӧсјас-костын. Мукӧԁлаын еща- на тащӧм машінаыԁ. Вермасҗык паԍкавы& сіјӧ со кущӧм губерԋајасын: Туԉскеј, Разанскеј, Пермскеј, Вјатскеј-губерԋајасын, мукӧԁын — лунвылын ԁа асыввылын, ӧԅіма-кӧԇатӧ посԋіԃік овмӧсјасаԁ кӧԇны тајӧн зев бур. Тані петкӧԁлам ԋекымын случај, кыԇі уҗалӧны тащӧм машінанас Мӧсковскеј, Влаԃімірскеј ԁа мукӧԁ-губерԋајасын. Мӧсковскеј губерԋаын агроном Зубріԉін кӧԇліс асԍыс ԍусӧ віԅӧн-кӧԇан-машінаӧн, 104 — 112 кілоӧн ԃеԍаԏін-вылӧ; ортчӧн олыԍ креԍԏанаыс кӧԇлывлісны кінаныс кык-сымынԁаӧн; агрономыԁлӧн ԍуыс артмывліс щӧкыԁҗык ԁај шептаҗык креԍԏана ԍу-ԁорԍыԁ. Влаԃімірскеј губерԋаын опытјас-вӧчан-му-вылын 128 кіло ԍу-кӧјԁысыԍ, кӧкјамыс-гӧрја-машінаӧн кӧԇӧм-кӧԇаыԍ, туԍ-урожајыс волывліс 1745 кіло (77 пуԁ); 196 кіло (12 пуԁ) ԍу шыблалӧмӧн-кӧԇӧм-кӧԇаыԍ ԍетӧ вӧлі урожајсӧ 933 кіло (57 пуԁ); сіԇкӧ машінаа-кӧԇаыԍ, кӧјԁысыԍ-ӧтԁор, воіс тонна ԁа 130 кіло (69 пуԁ), кіа-кӧԇаыԍ сӧмын 737 кіло (45 пуԁ) Мӧԁ опыт сені-жӧ вӧлі вӧчӧма таԇі: ӧԏі ԃеԍаԏін кӧԇісны кіӧн: кӧјԁысыс муніс 128 кіло (8 пуԁ); мӧԁ ԃеԍаԏін кӧԇісны машінаӧн 61 кілоӧн (4-пуԁјӧн) ԃеԍаԏін-вылӧ, бӧрӧзԁа-костјасыс вӧлі 22 саԋԏіметр (6 вершӧк)-гӧгӧр. Мај тӧлыԍын бӧрӧзԁајас-костса мусӧ кокԋіԃіка ԋебԅӧԁісны коканјасӧн. Кіа-кӧԇаыԁ (кӧјԁыссӧ тыртӧма вӧлі піԋаӧн) ԍетіс урожајсӧ 1280 кіло (80 пуԁ) ԃеԍаԏін-вылӧ, бӧрӧзԁаа-кӧԇа 64 кіло кӧјԁысыԍ — 1540 кіло (94 пуԁ); Кущӧм кӧԇа. Ԃеԍаԏін му-вылӧ кӧԇӧма. Боԍтӧма туԍ ԃеԍаԏін-вылыԍ Кымын кілоӧн ещаҗык мунӧ кӧјԁысыс ԃеԍ.-вылӧ. Боԍтӧма унҗык ԃеԍаԏін-вылыԍ. Кымын пуԁјӧн унҗык урожајыс. Зӧркӧԁ опытјас: Машінаӧн 128 кіло 1400 кіло 64 кіло 188 кіло 257 кіло Шыблалӧмӧн . . . : 196 кіло 1212 кіло — — — Іԁкӧԁ опытјас: Машінаӧн 129 кіло 1066 кіло 52 кіло 168 кіло 213 кіло Шыблалӧмӧн . . . 180 кіло 885 кіло — — — Ԍукӧԁ опытјас: Машінаӧн 98 кіло 1185 кіло 69 кіло 165 кіло 228 кіло Шыблалӧмӧн .... 170 кіло 1020 кіло Кӧԇӧма ԃеԍаԏін- вылӧ. Боԍтӧма туԍ ԃеԍаԏін- вылыԍ. Кӧјԁысыс муні ещаҗык ԃеԍаԏін-вылӧ. Боԍтӧма урожајсӧ унҗык. Ставсӧ ԍетіс кӧԅаінлы ԉішнеј. Зӧр. 1. Машінаӧн кӧԇӧм . 195 кіло 2375 к. 64 кіло 400 кіло 464 кіло Шыблалӧмӧн . . 256 кіло 1920 к. — — — 2. Машінаӧн кӧԇӧм . 144 кіло 1152 к. 112 к. 284 к. 496 к. Шыблалӧмӧн . . 256 кіло 768 к. — — Іԁ. 1. Машінаӧн кӧԇӧм . 176 кіло 2080 к. 80 к. 352 кіло 432 кіло Шыблалӧмӧн . . 256 кіло 1710 к. — — сіԇ-кӧ, кіа-кӧԇалӧн урожајыс воіс ачыс-10 (10-мынԁа унҗык кӧјԁысԍыс), машінанаԁ — ачыс-23. Вјатскеј губерԋаын, Слӧбӧԁскеј ујезԁын креԍԏана со кущӧм урожај боԍтісны машінаӧн кӧԇом му-вылыԍ: (Віԇӧԁ 36-ӧԁ ԉістбок). Петкӧԁлам јешщӧ ԋекымын віԁлӧг Перымскеј-губерԋаса креԍԏаналыԍ: (Віԇӧԁ 37-ӧԁ ԉістбок). Быԁ посԋі кӧԅаінлӧн выныс оз суԇ, ԃерт, ас-кӧшта-вылӧ ԋӧбны кӧјԁыс весалан-машіна. Выгӧԁнӧҗык боԍтчыны быԁ-пӧлӧс машінајас суԇӧԁны быԁса обшществолы, ԉібӧ кымынкӧ-кӧԅајовалы тӧварішществоӧ ӧтувтчӧмӧн. Ӧні ем уна-ԍікас копераԏівјас, креԍԏана-овмӧса котырјас. Ыҗыԁ бур најӧ вӧчасны креԍԏаналы, лӧԍӧԁасны-кӧ быԁса-віԇму-уҗалан-машінајас-ԁа, кутасны-кӧ ԍетавны најӧ ԋеыҗыԁ-ԁоныԍ асланыс-шԉенјаслы-і, мукӧԁ-креԍԏаналы-і, ԋешԉенјаслы щӧщ — уҗыштнысӧ. Машінајассӧ поԅӧ новлӧԁлыны грезԁԍаԋ мӧԁӧ. Таԇі быԁ креԍԏаԋін весалас еԍкӧ асԍыс кӧјԁыссӧ, бурмӧԁны понԁас кӧјԁыс-рӧԁсӧ, овмӧссӧ. Метріческеј мерајас.

Куԅта-мурталан мерајас: 1 метр — аршін ԁа 6 1/2 вершӧк-куԅта. 1 метрын — 100 саԋԏіметр. 1 саԋԏіметрын — 10 міԉіметр. Паԍта мурталан мерајас: 1 гектар — 2160 кв. сажеԋ (ӧԏік ԃеԍаԏіна ԁасӧԁ пајтӧгыс)-паԍта.

Ԍӧкта мурталан мерајас: 1 кілограм — кык тув ԁа 42 зӧлӧԏԋік-ԍӧкта. 1 кілограмын — 1000 грам. 1 грам — зӧлӧԏԋік ԋоԉӧԁ јукӧн-ԍӧкта. 1000 кілограм — шуԍӧ тоннаӧн (61 пуԁ ԍӧкта).