Пос

Мувыв коԋӧрјас, ӧтувтчӧј! ІЧӦТ ШКОЛАЫН ВО ГӦГӦРԌА УҖ 1923 во. Комі ԋіга леԇан ін. Сыктывԁін кар. Воԇкыв. Ӧні выԉ школа, уҗалан школа лӧԍӧԁӧны. Шуӧны, колӧ-пӧ велӧԁчыԍјасӧс олӧмыскӧԁ тӧԁмӧԁны, меԁым школаыс олӧмыԍ ез торјав. Шуӧны, ԋігајаӧ ԁорыԍ-пӧ бурҗыка вермас ывлавылыс ԁа школа пыщса оланногыс велӧԁны. Кыԇі-мыј выԉ школасӧ лӧԍӧԁны, ԋігајастӧгыс велӧԁны, — коԁ-ԍурӧ велӧԁыԍјас оз-на бура тӧԁны. Сы-понԁа Комі ԋіга леԇан ін леԇӧ тајӧ ԋіга, гашкӧ кущӧма-кӧ отсалас велӧԁыԍјаслы.. Тајӧ ез пропессорјас гіжны, гіжісны ічӧт комі школаын велӧԁыԍјас. Тајӧ ԋіга воԍтӧ сӧмын орԁым (туј), гӧгӧр бок оз інԁав. Велӧԁыԍјаслы аслыныс колӧ орԁымсӧ воԇӧ нуӧԁны ԁа паԍкӧԁны. Комі ԋіга леԇан ін. Посԋі велӧԁчыԍјаскӧԁ во гӧгӧрԍа уҗ.

I. Каԉенԁар.

Быԁ тӧлыԍ пукԍігӧн велӧԁыԍ боԍтӧ кабала ԉіст ԋоԉпеԉӧсӧн віԅјӧԁпӧмӧс (квадратики), гіжӧ сетчӧ тӧлыԍ лун лыԁсӧ. Ӧшӧԁӧ ԍтенӧ. Чеԉаԃ быԁ лун повоԃԃа-јылыԍ пасјалӧны. Лӧԍӧԁӧны каԉенԁар. Шонԁіа лунӧ ԋоԉпеԉӧсӧ ԉаскӧны (тупкӧны) гӧрԁ кабалаӧн. кымӧра лунӧ — руԁ кабалаӧн, зера лунӧ — езыԍ кабалаӧн, лым уԍан лунӧ — јеҗыԁ кабалаӧн. Поԅӧ мукӧԁ пӧлӧс кабалаӧн). Тӧлыԍ помаԍӧм бӧрын кабала ԉістсӧ гӧгӧрыс баԍітӧны ԍерпасјасӧн (карԏінајасӧн) тӧлыԍ-ԍерԏі: Сеԋԏабр тӧлыԍ — кортӧм пујасӧн, вартанјасӧн: Окԏабр — лымјалӧмӧн, лым акаԋӧн; Нојабр — тӧвԍа кӧмкот-паԍкӧмӧн; ԃекабр — баԍітӧма јолкајасӧн; јанвар — печканјасӧн, чӧрсјасӧн; Певраԉ — ԁаԃԃӧн чојӧԁ іслалӧмӧн; Март — ԁӧра кыан кӧлујјасӧн: Апреԉ — бербаӧн: Мај — вежлунјасӧн, шорјасӧн, кајјасӧн: Јуԋ — ԇоріԇјасӧн; Јуԉ — вотӧсјасӧн; Август — щакјасӧн (чеԉаԃ вермасны став тӧлыԍ-јывԍыс аԍныс выԉ тор рісујтны). Сещӧм ас лӧԍӧԁӧм каԉенԁарыԁ лоӧ меԁ бур отсӧг ԍорԋітны во гӧгӧрԍа олӧм-јылыԍ: ар-јылыԍ, тӧв-јылыԍ, тулыс-јылыԍ, гожӧм-јылыԍ. Ԍінвоԇас чеԉаԃлӧн лоӧ — кущӧм тӧлыԍын меԁ јона зерлӧ, кущӧмын гажа, щонԁіа лунјас, кор лым уԍӧ.

2. Чеԉаԃ му вылын.

Велӧԁыԍ чеԉаԃӧс нуӧ вунԁытӧм му вылӧ. Сені ԍорԋітӧны баԁман тор-јывԍыс. Сеԍԍа мунӧны вунԁыԍјас ԁінӧ. Аԁԇӧны коԉтајас, чумаԉіјас; борјасыԍ, іԇа поԁ вылыԍ ԇоріԇјас: кащаԍін (ромашка), пӧлуԃ (василек), пӧԉӧјур (одуванчнк), віжјур (мать-мачеха), јӧн (репейннк). Ԍорԋітӧны, коланторјас абу сещӧм ԇоріԇјасыс мортлы. Школаӧ вајӧны шепјас, іԇасјас, ԇоріԇјас. Ԍорԋітӧны аԁԇылан торјас јылыԍ, коԁі ԍојӧ ԋаԋ, коԁі іԇас, коԁі ԇоріԇјас. Рісујтӧны, вунԁалӧны, ӧшӧԁлӧны кабала вылӧ ԍтенӧ. Лыԃԃӧны „Iԁја-шобԁіа“, „Му вылын“, „Шепјас“. („Шонԁі југӧр“ ԋігаыԍ).

3. Јӧрын.

Велӧаыԍ чеԉаԃӧс нуӧ граԁ јӧрӧ. Сені ԋещыштӧны став ԍікас пуктассӧ (картупеԉ, лук, ԍоркԋі, галан, морков. капуста і мукӧԁтор) віԁлалӧны, кор, вуж, кӧјԁыс, ԍојыштӧны. Сеԍԍа нуӧны школаӧ. Ԍорԋітӧны граԁ јӧр-јылыԍ, пуктас-јылыԍ, коԁі јешщӧ кущӧм пуктас аԁԇывліс. Кущӧм пуктаслыԍ ԍојӧны кӧјԁысӧ, кущӧмлыԍ корсӧ, кущӧмлыԍ вужсӧ. Коԁі аԁԇывліс аԋкыщлыԍ быԁмӧмсӧ. Кыԇі кујлӧ сылӧн кӧјԁысыс (колӧ петкӧԁлыны). Коԁі аԁԇывліс ӧгурчі. Кыԇі сіјр быԁмӧ. Коԁі ачыс јӧрын уҗавліс. Кыԇі колӧ ԁӧԅӧрітны ԁа быԁтыны пуктасјасӧс. Мыјла јӧр пощӧны. Пуктасјасӧс тӧлын віԇӧм-јылыԍ (кынмӧмыԍ, сіԍмӧмыс), ԍојӧм-јылыԍ (пуӧмӧн, кынӧн). Мојԁӧны- „ԍоркԋі“. Чеԉаԃ ԍоркԋісӧ ворсӧны (Репка). Лыԃԃӧны ԍԏік „Јӧрын“, „Ӧтув уҗалӧм“, „Граԁ јӧрын“, Кӧјԁыс пуктас весалӧм („Шонԁі југӧр“). Та бӧрын рісујтӧны пуктасјас. Кабалаыԍ вунԁалӧны. Ԍојыԍ вӧчалӧны. Школа гажӧԁӧны асланыс уҗӧн.

4. Вӧрын.

Чеԉаԃ велӧԁыԍкӧԁ мунӧны вӧрӧ. Аԁԇӧны: турунјас віжӧԁӧмаӧԍ-ԋін, ԇоріԇјас коԍмӧмаӧԇ. Сӧмын кӧнкӧ-кӧнкӧ. тыԁалӧны ԋукыртчӧмаӧԍ кащаԍінјас, пӧлуԃјас, јӧнјас. Кајјас оз-ԋін кывны. Пырӧны вӧрӧ. Аԁԇӧны: пожӧмјас, козјас, ԋывјас веж пыс- каӧԍ сулалӧны; кыԇлӧн, ԉӧмпулӧн корјас віжӧԁӧмаӧԍ; піпулӧн пелыԍлӧн гӧрԁӧԁӧмаӧԍ. Ԍорԋітӧны чеԉаԃкӧԁ ар-јылыԍ. Сеԍԍа чукӧртӧны быԁ пӧлӧс кӧрјас, увјас, коԉјас, щакјас, вотӧсјас. Ставсӧ нуӧны школаӧ.

5. Школаын.

Школаын велӧԁыԍ чеԉаԃјаскӧԁ ԍорԋітӧ вӧрӧ ветлӧм-јылыԍ: мыј аԁԇывлісны, мыј каԅавлісны. Кущӧмжык пујасын лысјас быԁмӧны, кущӧмжыкын корјас, кӧні кущӧм щак-вотӧс быԁмӧ. Ԍојан щак-јылыԍ, ԍојтӧм-јылыԍ. Уна тор-на поԅӧ ԍорԋітны. Сеԍԍа чеԉаԃ вајан торјассӧ вуралӧны кабала вылӧ. Рісујтӧны, кабалаыԍ вунԁалӧны (вырезыванне), ԍојыԍ вӧчалӧны (лепка). Коԁӧс поԅӧ — ԍтенӧ ӧшлӧны, коԁӧс іԁралӧны шкапӧ. Та бӧрын чеԉаԃ быԁ пу тӧԁӧԁӧны кор-ԍерԏі, ув-ԍерԏі, лыс ԍерԏі. Лыԃԃӧны „Шакјас, коԍ вылӧ петалӧј!“ Ӧшӧԁны колӧ ԍерпас „Щакјас“. Лыԃԃӧны ԍԏік ,,Арја выв“. Петкӧԁлӧны „Ар,“ ԍерпас „Кытчӧ-нӧ кајјасыс лоіны?“ „Віԇӧј вӧртӧ“. Ԍԏік „Вӧрын.“ („Шонԁі југӧр“).

6. Кывтӧм пемӧсјас.

Каԋ.

Ԍерпас: ,,Каԋ піјаныскӧԁ“. Ԍорԋітӧны, коԁлӧн ем гортас каԋ. Кущӧм рӧмаӧԍ, кущӧм ԋімаӧԍ. Мыјла каԋӧс віԇӧны. Малалігӧн мыј сіјӧ керӧ. Кыԇ шыаԍӧ (ԋавзӧ). Мыјла најӧ гӧнаӧԍ. Ԋебыԁ аԉі чорыԁ гӧнныс налӧн. Мыјла најӧ гӧннысӧ ԋулӧны, мыԍԍӧны (зев пеԉкӧԍ). Јурыс кущӧм каԋлӧн. Мыј јурвылас. Кымын сылӧн кокыс. Кущӧмӧԍ лапајасыс (зев ԋебыԁӧԍ, шӧрыс јурлӧс-коԃ, меԁ кок шыыс оз кыв), Мыјла кок шы кылӧмыс оз ков каԋыслӧн. Гыжјавліс ез коԁӧскӧ. Кущӧм сылӧн гыжјыс. Пыр оз тыԁав гыжјыс. Мукӧԁ-ԁырјі ԇебӧ гыжсӧ. Кор чургӧԁӧ. Кыԇ ??????? Коԁӧс јещӧ шыр-кынԇі сіјӧ кутлӧ. Кыԇі вӧтлыԍлӧ кајјас бӧрԍа, керка пеԉӧсјасӧԁ шаркӧԁчӧ. Верміс ез еԍкӧ сіјӧ кышаԍны пу вылӧ, керка пеԉӧсӧ, гыжјасыс-кӧ ез јоԍӧԍ вӧвны. Кущӧм піԋјасыс. Мыјла сещӧм јоԍ піԋјасыс колӧ сылы. Мыј меԁ јона раԃеіто каԋыԁ. Вајӧны чеԉаԃ каԋӧс. Віԁлалӧны сылыԍ ԍінсӧ, пеԉсӧ, піԋсӧ, гӧнсӧ, лапасӧ, гыжсӧ, бӧжсӧ. Сеԍԍа ԍорԋітӧны, кущӧма каԋ аԁԇӧ ԁа кылӧ. Корҗык шырјасӧс куталӧ, кущӧм ԍінмыс. Ӧткоԃа-ӧ аԁԇӧ југыԁын ԁа пемыԁын. Віԇӧԁлӧны лунын ԁај рытын ԍінсӧ. Асԍыныс віԇӧԁлӧны. Коԁі тӧԁӧ каԋ піјанӧс. Кущӧмӧԍ најӧ чужіганыс. Кыԇі ворсӧны каԋ піјаныскӧԁ. Мыјӧн верԁӧ мамыс најӧс. Раԃејтӧ оз каԋ асԍыс піјансӧ. Кыԇі велӧԁӧ мамыс піјансӧ шырјасӧс кутавны. Віԍталӧны челаԃ асланыс каԋ-јылыԍ. Тащӧм ԍорԋі каԋ-јылыԍ мунӧ кујім кымын урӧк. Велӧԁыԍ лыԃԃӧ ԍԏік „Каԋ“, „Піјана-каԋ“. Мојԁӧны „Руч ԁа кӧч“. („Мојԁанкыв посԋі чој-воклы“). Чеԉаԃ рісујтӧны каԋӧс. Вӧчалӧны ԍојыԍ. Кабалаыԍ вунԁалӧны, Чукӧртӧны шкапӧ ԉібӧ ӧшлӧны ԍтенӧ.

7. Шыр.

Чеԉаԃ наԉкјӧн кыјӧны шырӧс. Лун-мӧԁ віԇӧны, верԁӧны, віԁлалӧны. Ԍорԋітӧны: кущӧмҗык шырјас овлӧны. Кытыԍ аԁԇывлісны (гортыԍ, му вылыԍ). Бур аԉі омӧԉ вӧчӧны шырјас мортлы. Велӧԁӧны ԍԏік „Шыр пі“. Лыԃԃӧны „Шыр чом“ (Теремок мышки). Ворсӧны чеԉаԃ шыр чӧмнас.

І. Пон.

Ԍерпас — Кычіа пон. Ԍорԋітӧны, коԁлӧн гортын ем пон, Кущӧм. Мыј ԋіма. Кущӧм ԋімаӧԍ, гӧнаӧԍ јешщӧ овлӧны. Кӧні пон олӧ, мыј-понԁа понсӧ віԇӧны. Ем-абу вежӧр сылӧн. Коԁӧс раԃејтӧ, коԁӧс увтӧ, пурӧ. Нырнас мыј кылӧ. Кущӧмӧԍ піԋјасыс, гыжјасыс. Мыјла јоԍӧԍ. Піјаныс кущӧмӧԍ чужӧны. Мыјӧн верԁӧ мамыс. Віԍталӧны асланас пон-јылыԍ. Лыԃԃӧны „Кащыс“.

9. Вӧв.

Ԍерпас: „Чаԋа вӧв“. Ветлӧны чеԉаԃкӧԁ вӧв ԁінӧ. Віԍтавлӧны: кущӧм вӧвлӧн јур, туша, кок, пеԉ, ԍін, гоԉа, гӧн, бӧж, гыж, піԋјас ԋімјас. Кӧні вӧв олӧ. Мыј-понԁа сіјӧс віԇӧны. Кущ-ӧм уҗјас вӧвлӧн. Вежӧра абу. Коԁӧс тӧԁӧ-раԃејтӧ. Мыј сојӧ. Кучікыс, јајыс мыј-вылӧ мунӧ. Коԁкӧ віԍтавлӧ асланыс вӧв-јылыԍ. Вӧчӧны табԉітса: кыз кабала вылӧ вурлӧны: уԉ кучік тор, вӧчӧм кучік тор, кԉеј, вӧв гӧн, піԋ, гыж. Лыԃԃӧны: „Карко“ („Шонԁі југӧр“). Ԍојыԍ вӧчалӧны вӧвјас. Кабалаыԍ вунԁалӧны, рісујтӧны.

10. Мӧс.

Челаԃӧс нулӧны мӧс ԁінӧ. Поԅӧ петкӧԁлыны ԍерпас — „Кукаԋа мӧс.“ Ԍорԋітӧны: мӧслӧн кущӧм јур, туша, кок, пеԉ, ԍіԋ, гоԉа, гӧн, ԍур, піԋјас. Кӧні олӧ. Мыјла віԇӧны. Тащӧм ԍорԋі бӧрын шуԅӧԁӧны јӧв, куртӧны шԉівкі, нӧк. Вӧчоны выј. Артмӧԁӧны рыԍ. Кыԇі вӧчӧны выј мукӧԁлаын, ем-кӧ коԁлӧнкӧ выј вӧчан машіна (сепаратор), ветлӧны віԁлавны. Сеԍԍа бара вӧчӧны табԉітса: „М ыј ԍетӧ мӧс мортлы.“ Лыԃԃӧны: „Ԍурук.“ (Буренушка, Л. Н. Т.) „Лыԍтан мӧс“ (Ш. југ) Ԍерпас вылыԍ „Мӧс лыԍтӧны“ („Доят корову“, Развитие речи, Лоп. С.) віԍтавлӧны. 11. Ыж.

Ԍерпас: „Ыж баԉајаскӧԁ“. Бурҗык ветлыны чеԉаԃкӧԁ ыжјас ԁінас. Ԍорԋітны: кущӧм ыжјас емӧԍ, кущӧм налӧн јур, кок, бӧж, гыж, піԋјас. Мыј ԍојӧны, јуӧны, кӧні олӧны. Мыј-понԁа ыжсӧ віԇӧны. Кучікԍыс, вурунԍыс мыј вӧчӧны. Јајнас, госнас мыј керӧны. Лыԃԃӧны: „Міјан-ыжјас,“ „Кык мегӧ.“ Бара вӧчӧны табԉітса. Рісујтӧны, ԍојыԍ вӧчалӧны, кабалаыԍ вунԁалӧны. Ԍеԍԍа колӧ чеԉаԃлы віԍтавны-тујԁын: каԋ пӧ ԁа пон вір-јај раԃејтыԍ пемӧсјас (ԇверјас.) Вӧв, мӧс, ыж, кӧза — турун јірыԍ пемӧсјас. Лыԃԃӧны: „Кывтӧм пемӧсјас.“ (Шонԁі југ.).

12. Чіпан ԁа петук.

Петкӧԁлӧны ԍерпас вылыԍ петукӧс, чіпанӧс, чіпанпіјанӧс. Ветлӧны чеԉаԃкӧԁ чіпанјас ԁінӧ. Ԍорԋітӧны: мыјла чіпанӧс віԇӧны. Мыјӧн верԁӧны. Кон віԇӧны. Коԉкнас, јајнас, гӧннас мыј керӧны. Кытыԍ чіпан чужӧ (петкӧԁлӧны кык коԉк: оԏікыс меԁ муртса вајӧма (ԍвежӧј), мӧԁыс меԁ чіпан улыԍ, морта-ԋін. Ӧԏіԍыс петкӧԁлыны јеҗыԁ чут віжԍыс (семя), мӧԁԍыс — пісӧ (зародыш). Віԍтавны кыкнан-јывԍыс. Бур еԍкӧ волі ԍпіртын віԇны морта коԉксӧ кыщтӧгыс. Лыԃԃӧны: „Чілал пі“ (Шонԁі југӧр). Ԍорԋітӧны „Ныв чіпанјасӧс верԁӧ“ ԍерпас-јылыԍ. Бара чеԉаԃ рісујтӧны, кабалаыԍ вунԁалӧны, ԍојыԍ вӧчалӧны. Гіжӧны чеԉаԃ асланыс чіпан-јылыԍ. Лыԃԃӧны: „Мыј меԁ чӧскыԁ“, „Кыԇі віԇан пемӧсјас венԅӧмаӧԍ. (Шонԁј југ.).

13. Тӧв.

Чеԉаԃ шоныԃік лунӧ мунӧны вӧр ԁорӧ. Пујас мічаа: гыӧртӧмаӧԍ. Му лымјӧн шебраԍӧма. Шебрас улыԍ віԁлӧны му, турун. Кӧн-ԍурӧ лебалӧны чавканјас, ракајас, пышкајјас. Чеԉаԃ ворсӧны лымјӧн: тупԉалӧны лымјыԍ акаԋӧс. Лыԃԃӧны ԍԏік: „Іслалӧм“, „Тӧв пукԍӧм,“ „Тӧвԍа турӧб вој.“ Мӧԁыԍ летчылӧны јі вылӧ ԉібӧ шорӧ. Віԁлалӧны јі, тујјас, јі выв јукмӧс. Јі увсыс васӧ. Іслалӧны. Аԁԇӧны јі вывті вӧлӧн ветлыԍјасӧс.

14. Школаын.

Пыртӧны чеԉаԃ лым ԁа сывԁӧны. Сеԍԍа васӧ бӧр кынтӧны. Ԍорԋітӧны сы јылыԍ. Лым уԍігӧн петалӧны ывлаӧ лым чірјас (снежинки) віԁлавны (паԍкӧм вылыԍ). Оз-кӧ лым уԍ, віԁлалӧны лым чірјассӧ, ԍерпас вылыԍ. Кабалаыԍ вунԁалӧны, рісујтӧны лым чірјассӧ. Ԍорԋітӧны: мыјла оз кынмы ӧԅімлӧн, турунлӧн, пулӧн вужјасыс. Лыԃԃӧны „Меԁ воԇԇа лым“. Ԍорԋітӧны тӧвԍа гажӧԁчӧм-јылыԍ. Петкӧԁлӧны ԍерпасјас: „Выԉ лым куԅа“ (По первому снегу ), „Міјан јолка“, „Јолка бӧрын,“ „Лым акаԋ.“ Ставсӧ рісујтӧны, кабалаыԍ вунԁалӧны. Віԍталӧны: кыԇі морт аԍсӧ кӧԇыԁыԍ віԇӧ (олан інӧн, паԍкӧмӧн.) Шоныԁ паԍкӧм-јылыԍ віԍталасны, мыјыԍ ԁа коԁі најӧс вӧчӧ. Кущӧмҗык керкајас овлывлӧны, мыјыԍ ԁа кыԇі вӧчӧны, мыјӧн шонтӧны. Коԁлӧн кущӧм керкаыс: ыҗыԁ, ічӧт. Сещӧм абу ісполкомыԁ, школаыԁ, боԉԋічаыԁ. Коԁкӧ гашкӧ мӧԁ ԍікас керка аԁԇыліс. Чеԉаԃ віԍталӧны, мыјла пач ломтӧны, мыјӧн. Велӧԁыԍ віԍталіӧ із шомӧн (каменный уголь), трунԁаӧн (торф), іԇасӧн лонтыԍӧм. (Петкӧԁлыны колӧ із шомсӧ, трунԁасӧ). Тӧвјан лебачјас. (Чавкан, рака, пышкај, уркај, гуԉу). Кущӧм лебачјасӧс тӧлын аԁԇывлывлӧны. Мыјла најӧ татчӧ коԉтчӧны тӧв-кежлас. Мыј ԍојӧны тӧлын, гожӧмын. Кущӧмӧԍ најӧ. Ем-абу лебачјаслӧн вежӧрныс. Чеԉаԃ аԍныс кыјӧны најӧс, віԇӧны саԁӧкын лун-мӧԁ, сеԍԍа леԇӧны бӧр. Пышкај (Воробей). Ԍінвоԇын меԁ вӧлі ловја пышкај. Віԍтавлӧны, коԁі тӧԁӧ ԋім тајӧ кајлыԍ. Мыјла сещӧм ԋіма. Кущӧм рӧма. Кыԍ аԁԇывлісны пышкајӧс. Кыԇі сіјӧ лебалӧ. Ӧткӧн аԉі чукӧрӧн. Коԁі кывліс пышкајлыԍ чіпсӧм. Коԁі аԁԇывліс лебалӧм. (Пышкајлӧн борԁјас җеԋыԁӧԍ, лебавны выліты ԁа ԁыр оз вермы.). Чеԉаԃ віԁлалӧны сылыԍ борԁјассӧ, кокјассӧ, чуԋјассӧ, нырсӧ. Віԍталӧны мыј ԍојӧ. (Гожӧмын гагјас, туԍјас, вотӧсјас. Тӧлын ӧшіԋувјасыԍ, туј вывјасыԍ, рыныш ԁорјасыԍ, кујӧԁ-чукӧрјасыԍ, вӧв нырувјасыԍ, кӧн-мыј уԍӧма, шыбытӧма ӧктыԍӧны.) Кокԋіԁ абу налы корԍны ԍојан тӧлын. Поԅӧ-оз ԍојан-вӧсна коԉтчыны татчӧ. Мыјла оз раԃејтны јӧз пышкајјасӧԍ Кыԇі повԅӧԁлӧны јӧз најӧс. Кыԍ аԁԇывлісны полпкалаӧс (рісујтӧны полокало). Пышкај бур аԉі омӧԉ вӧчӧ јӧзлы. (Бурсӧ уна-жӧ вӧчӧ: гӧрш гагјасӧс куталӧ ԁа чеԉаԃјассӧ верԁӧ.) Коԁі налы ԉок вӧчӧ. Коԁі аԁԇыліс сылыԍ позсӧ. Ԍорԋітӧны поз-јылыԍ, коԉк-јылыԍ, піјан-јылыԍ. Кытчӧҗык позсӧ сіјӧ течӧ, мыјыԍ. Коԁі. аԁԇывліс сылыԍ коԉксӧ, кајпіјансӧ. (Кӧлӧ петкӧԁлыны позсӧ коԉкнас. Віԍтавлӧны: лебачјас поз-јылыԍ. Піјансӧ верԁӧм-јылыс. Велӧԁыԍ лыԃԃӧ чеԉаԃлы: „Пышкај“ (Воробей), „Кајлӧн тӧжԁыԍӧм“. Та-ԍерԏі поԅӧ ԍорԋітны мукӧԁ кајјас-јылыԍ. Рака-јылыԍ ԍорԋітӧм бӧрын поԅӧ мојԁны. „Рак ԁа рака“. (Шонԁі југ.) Каща-јылыԍ ԍорԋітӧм бӧрын мојԁӧны „Шыр ԁа каща,“ „Каща-каща...“ Бара вунԁалӧны кабалаыԍ, вӧчалӧны сојыԍ најјасӧс. Петкӧԁлӧны ԍерпас ,,Тӧв“. Гӧгӧр лым, туј нӧбӧԁӧма, Сулалӧны керкајас (ԃеревԋа). Та-јылыԍ уна поԅӧ ԍорԋітны. Ԍорԋітӧны ԅверјас тӧвјӧм-јылыԍ. (Кӧч, руч, кӧјін, ур, ош). Кӧԇыԁыԍ віԁчыԍӧм, ԇебԍӧм-јылыԍ. (Шоныԁ кутанныс.) Кынӧмпӧт перјӧм-јылыԍ. Шоныԁ ін корԍӧм-јылыԍ. Лыԃԃӧны: „Тӧвлӧн ԉокалӧм.“ мојԁӧны „Шоныԁ корԍыԍјас.“ (Посԋі чој-воклы) (Зимовка зверей) Ԍԏік. „Кӧч,“ „Веԁ віԍталӧм лоі,“ „Најан руч,“ „Кӧч“. Меԁ бӧрын поԅӧ вӧчны ԋӧрјасыԍ ԁа ватаыԍ „Тӧвԍа вӧр.“

15. Тулыс.

Чеԉаԃ луныԍ-лунӧ выԉ тор віԍталӧны јен југыԁ вежԍӧм јылыԍ. Војԁӧр тӧвнас школааԁ локтам вӧлі пемыԁӧн, гортаԁ мунам пемыԁӧн. Ӧні мунам і локтам југыԁӧн. Кущӧм лунјасыс кутісны лоны. Шонԁіыс кущӧм лоны кутіс. Мыјла војтвајас піԍтісны, јіԋоԋјас ӧшјісны. Тујјас ԍӧԁӧԁісны. Мыјла кучік кӧмкотаӧԍ. Ветлӧԁлԍны ју ԁорӧ, вежԍӧм сылыԍ віԇӧԁны. Віԇӧԁӧны јі кулалӧм. Гіжӧны јі кылалӧм-јылыԍ і быԁ вежԍӧм-јылыԍ. Ветлӧны ԉампаӧн вӧр ԁӧрӧ ԁа вајӧны баԃ ԋӧр, кыԇ ԋӧр. Сеԍ аԁԇӧны гарјас, бербајас. Пуктӧнԁ ва піӧ. Быԁлун віԁлалӧны. Чеԉаԃ ԍінвоԇын гарјасыԍ, бербајасыԍ паԍкалӧны корјас, ԁінјас вужјалӧны. Чужтӧны-быԁтӧны, аԋкыщ, іԁ, ԍу, зӧр, уна ԍікас ԇоріԇ. Меԁ ԍінвоԇаныс петалӧ-быԃмӧ. Ԇоріԇјасӧс гожӧмбыԁ ԁӧԅӧрітӧны. Ветлӧны чеԉаԃ му-вылӧ, јӧрӧ. Віԇӧԁӧны ӧԅім, турун, — ставыс вежӧԁӧ. Мытчыԍӧмаӧԍ меԁвоԇԇа тувсов ԇоріԇјас. Кӧн-ԍурӧ лебалӧны, вӧрӧны гагјас. Быԁӧн кутӧмаӧԍ саԃмыны, ловԅыны. Школаӧ вајӧны тувсов ԇоріԇјас, гіжалӧны кытыԍ ԁа кор ԍурі. Коԍтӧны најӧс, кабала вылӧ ԉаскалӧны. Ветлӧны вӧрӧ. Аԁԇӧны кыԇі вежԍӧмаӧԍ пујас, корԍалӧмаӧԍ. Кылӧ лебачјаслӧн ԇоԉԅӧм. Сорԋітӧны лебачјас лектӧм-јылыԍ. Кушӧм лебачјас локтӧны гожӧм кежлӧ: ԍӧԁ рака (грач), сквореч, ԇоԉԅан (жаворонок), чікыш (ласточка), кӧк (кукушка), сырчік (трясогузка), җіјан (синичка). Колӧ регыԃік віԇыштны школаын гоз-мӧԁ лебачӧс. Лыԃԃӧны: „Во гӧгӧр,“ „Пӧрыԍ пышкај,“ „Iстан піјан,“ „Позтӧм кӧк,“ „Утка поз“, „Кӧк “ (Шонԁі југӧрыԍ). Аԁԇӧны гутјасӧс, бобувјасӧс. Колӧ віԍтыштны гут јывмӧм, тӧвјӧм-јылыԍ. Кущӧм уна омӧԉ мортлы гут вӧчӧ. Кутӧны чераԋӧс, віԇӧны ԁозјын, верԁӧны гутјасӧн, віԇӧԁӧны сылыԍ оласногсӧ. Ветлӧны гӧп ԁорӧ. Віԇӧԁӧны, віԁлалӧны сетыԍ олыԍјассӧ — чутікјасӧс; ԉагушајасӧс і мукӧԁӧс Сакӧн гумовтӧны васӧ олыԍјаснас. Вајӧны гортӧ. Чеԉаԃ ԍінвоԇын чутікыԍ петӧ ном. Ԉагуша пӧкјыԍ наԇӧԋікӧн ԉагушајас артмӧны. Сорԋітӧны на-јылыԍ — бур аԉі ԉок на-помыԍ мортлы.

16. Гожӧм.

Гоз-мӧԁыԍ ветлӧны вӧрӧ, му вылӧ, ваԁорӧ, меԉԋіча ԁорӧ. Быԁ ветлігӧн вајӧны мыј поԅӧ. Ӧԏвеԁајтӧны, гіжалӧны кыԇі вежԍіс тулысԍаԋ ывлаыс: ԇоріԇјас, пујас, турун, вотӧс, гагјас. Віԁлалӧны ԇоріԇјас, турунјас, пујас. Ԍорԋітӧны вуж-јылыԍ. кущӧм сылӧн уҗ (пуӧс віԇӧ пӧрӧмыԍ, ԍојан-јуан перјӧ му-пыщкыԍ). Віԁлалӧны іԇ (стебель). Ԍорԋітӧны кущӧм уҗ сылӧн. (Іԇԍаԋ быԁмӧ ув-роз, корјас, ԅоріԇјас, кӧјԁыс. Іԇ пыщкӧԁыс кајӧ вужԍаԋыс ԍојан-јуан. Колӧ вунԁыны ув, пуктыны ва пыщкӧ). Пујаслӧн іԇ чорыԁ, турунјаслӧн ԋебыԁ. Віԁлалӧны уна пӧлӧс кор, налыԍ ԁінјассӧ, сӧнјассӧ. (Мыјла колӧ корјыс). Пуктӧны коԍтыны. Віԁлалӧны ԇоріԇ (тулысԍа пуктӧм ԇоріԇјас. Поԅӧ табаклыԍ, абу-кӧ віԇ-му вывсаыс.) Ԇоріԇлыԍ став торсӧ віԁлавны: (лепестки, тычинки, пестики и т. д.). Коԁлӧн кущӧм уҗ. Мыјла мічлуныс ԁа чӧскыԁ ԁукыс колӧ ԇоріԇлы (привлекают насекомых — опыление). Кыԇі налы отсаԍӧны гагјас ԁа тӧв (разӧԁӧны кӧјԁыс). Вајӧны вотӧс (оз мырпом) кӧјԁыса ԇоріԇјас, коԉ, аԋкыщ-пуртӧс. Віԁлалӧны, ԍорԋітӧны кыԇ кӧјԁыс налыԍ разӧԁӧны, кӧԇӧны пемӧс- јас, лебачјас, ва, тӧв, морт. (Емӧԍ гӧна кӧјԁысјас). Чукӧртӧны уна пӧлӧс кӧјԁыс, вотӧс. Гіжоны: кыԇі кущӧм кӧјԁыс артмӧ (коԉын, пуртӧсын, потӧсын, кыщ піын). Пӧԉӧјур-јылыԍ (одуванчик). Чужтӧны школаын уна пӧлӧс кӧјԁыс уна ногӧн: шоныԁ інын, кӧԇыԁ інын, југыԁ інын, пемыԁ інын. Тупкӧм суԉіјаын. (Сынӧԁ-јылыԍ ԍорԋітӧм бӧрын). Аԁԇасны чеԉаԃ, — кӧјԁыс чужны колӧ шоныԁ, ва, сынӧԁ (возԁук). Југыԁ оз ков. Коԍтӧны ԇоԋнас кущӧмкӧ турун: вужнас, іԇнас, корјаснас, ԇоріԇјаснас. Рісујтӧны ԇоріԇлыԍ торјас (части). Вунԁалӧны кабалаыԍ. Гіжӧны, Лыԃԃӧны „Кӧԇыԍјас“, „Гожԍа лун“. Ԍԏікјас: „Чомјын ворсӧм,“ „Гожӧмын“. (Шонԁі југӧр.)

17. Муԍін (почва).

Мунӧны чеԉаԃкӧԁ бужԁӧм шор бокӧ, ԉібӧ зӧм бужӧгӧ. (крутой обрыв). Віԁлалӧны му віԅјассӧ (слои), меԁ вылі віԅсӧ (подпочва), нуӧны муԍінсӧ гортӧ. Тӧԁмалӧны кущӧм муԍін мыјыԍ артмӧма (лыа, ԍој, ԍӧԁ му), кущӧм муԍін овлывлӧ: лыа, ԍојӧԁ, ԍӧԁ му сора. Кущӧм муԍін бур быԁман торлы. Мыј вӧчӧны ԍојыԍ, лыаыԍ. Кӧні ем кірпіч вӧчан ін, ԍој ԁозмук вӧчан ін, колӧ ветлыны чеԉаԃкӧԁ. Віԍтавны ԍԏеклӧ ԇавоԁын уҗалыԍ јӧз-јылыԍ, ԍԏеклӧ вӧчӧм-јылыԍ. Ем-кӧ, колӧ карԏіна петкӧԁлыны сы-јылыԍ. Чеԉаԃ вајӧны ԍој тор, кірпіч тор, ворсан ԍој ԁозмук. Лӧԍӧԁӧны табԉтсајас: 1) „Мыј вӧчӧны ԍојыԍ,“ 2) ,,Мыј вӧчӧны лыаыԍ“. Каԅтыштны колӧ ежыԁ ԍој-јылыԍ (фарфор).

18. Му вылын.

Ветлӧны чеԉаԃкӧԁ мујас-вылӧ. Віԁлалӧны іԁ, ԍу, зӧр, шобԁі, шабԁі, пыш. Ԍорԋітӧны мыј-понԁа најӧс кӧԇӧны, уҗалӧны. Аԁԇӧны пӧлуԃ (василек), јӧн і мукӧԁ ԇоріԇ. Коланторјас абу најӧ. Кыԇ колӧ најӧс бырӧԁны. Кущӧм му вылӧ оз пет сещӧм јогыс. Ԍӧрԋітӧны му ужалӧм, ԁӧԅӧрітӧм-јылыԍ. Кыԇі ужалӧны міјан. Школаын петкӧԁлӧны ԍерпас, кыԇ уҗалӧны мукӧԁлаын (машінајасӧн). Лӧԍӧԁоны кабала вылӧ став-јывԍыс табԉітсајас: 1) „Мыј артмӧ ԍуыԍ“, 2) „Мыј артмӧ зӧрјыԍ“, 3) Мыј вӧчӧны шабԁіыԍ, пышкыԍ. Кабалаыԍ вунԁалӧны, ԍојыԍ вӧчалӧны, рісујтӧны му уҗалан кӧлуј: гӧр, піԋа, чарла, зыр, вартан, гумлаԁор, меԉԋіча. Куԃеԉ уҗалан кӧлуј: стан, печкан, чӧрс, ԋарјан, ԋіран, ԇавјан, быԁмаԍан, трубіча. Гіжӧны быԁтор-јылыԍ ічӧԏік віԍтас (рассказ). Велӧԁӧны, оԏік „Кајла віԇӧԁла аслаи му вылӧ.“ Лыԃԃӧны: „Машінаӧн ыщкӧм,“ Шабԁі“, „Му вылын“, „Меԁ бура ԋаԋ воас“. Ԍорԋітӧны му вывса кајјас, пемӧсјас, гагјас-јылыԍ, му вывса шыр, жунган гаг (майский жук), ош (землеройка), вурԁыԍ (крот), ԋіԇув. Ставыс меԁ вӧлі чеԉаԃ ԍінвоԇын. Віԁлалӧны тӧԁмалӧны налыԍ оласногнысӧ. Коԁі бур, коԁі омӧԉ вӧчӧ мортлы. Лыԃԃӧны: „Гагјас-јылыԍ“.

19. Парма јаг.

Мунӧны чеԉаԃ козја-пожӧма јагӧ. Пырӧны јагӧ. Сені пемыԁ, лӧԋ: шыԋітӧв, ԋекӧн абу турун, ԋі ԇоріԇ, ԋі куст. Кокув мӧԁ пӧлӧс. Гӧгӧр коз, пожӧм, туԍапу, пув кӧр, чӧԁ кор, ԋіщ, јала, луԁік турун (папоротԋік), кӧн-ԍурӧ щакјас. Вермасны аԁԇыны кӧчӧс ԉібӧ урӧс. Ԍорԋітӧны на-јылыԍ, кыԇі олӧны, мыј ԍојӧны, мыјла гӧн налӧн вежлаԍӧ. Мыјла кыјӧны најӧс. Ԍорԋітӧны став вӧрса пемӧс-јылыԍ (руч, ош, кӧјін), кыԇ најӧ аԍнысӧ віԇӧны, воԇсаԍӧны (борьба за жизнь), вӧрыс віԇӧ (покровительственная окраска.) Кущӧм гагјас олӧны пујас вылын. Мыј ԍојӧны. Кутӧны ԉокгагӧс (ящерица), нуӧны гортӧ, ԁозјын віԇыштӧны. Аԁԇӧны коԇувкот кар. Паԍкӧԁӧ- ны карсӧ. Віԇӧԁӧны налыԍ оласногсӧ, уҗсӧ. Сені ԍорԋі уна лоӧ, (поԅӧ горто нуны ԁа банка улын віԇыштны; віԇӧԁӧны-тӧԁмалӧны налыԍ олӧмсӧ). Віԁлалӧны пожӧм, сорԋітӧны сы -јылыԍ: јон вужјас, ԉок лыа мусін вылын быԁмӧм, кыз увјас (тӧвбыԁ кутӧны лым), јон болоԋ (древесина), кырԍ, ԍір лысјас, коԉ, гӧна кӧјԁысјас мыјла колӧ пулы. Віԁлалӧны вунԁӧм пу, лыԃԃӧны кымын воԍа пуыс. Мыј бур боԍтӧ морт пожӧмыԍ. Таԇ-жӧ поԅӧ віԁлавны ԁа ԍорԋітны коз-јылыԍ. Уна пӧлӧс ԋіщ нуӧны гортӧ. Мыј ԋјщыԍ бурыс, коԁлы сіјӧ колӧ. Луԁік турун (папоротник), віԍталӧны кыԇі најӧ јывмӧны (спорами), пон пушјас, щакјас јывмӧм-јылыԍ. Кылӧны ԍіԅлыԍ кокаԍӧм, кӧклыԍ кӧкӧм. Ԍорԋітӧны на-јылыԍ. Тӧлын, гожӧмын, кыԇ-мыј олӧны, ԍојӧны. Мукӧԁ лебачјас, пӧткајас-јылыԍ. Коԁі кущӧм бур, омӧԉ вӧчӧ мортлы. Ставсӧ, мыј поԅӧ, чеԉаԃ ворыԍ нуӧны школаӧ. Школаын ставсӧ іԁралӧны, лӧԍӧԁӧны табԉітсајас: „Пожӧм“: 1) вуж, 2) ув уԉ коԉԉа, 3) воӧм кӧјԁыса коԉ, 4) кӧјԁыс, 5) вомӧныс вунԁӧм пу тор, б) пӧв тор, 7) кырԍ тор, 8) ԍір, 9) шом, 10) скіпіԁар (суԉіјаын.) „Коз“ Сіԇжӧ. Лебачјасӧс поԅӧ регыԃікӧн віԇыштны школаын. Меԁԍа бур ловја вылыԍ велӧԁны. Тыртӧм лебач поз петкӧԁлыны, Кушӧм ыҗыԁ бур вӧчӧны најӧ мортлы. Оз-кӧ шеԁны, поԅӧ карԏіна вылыԍ віԁлавны. Гіжӧны „Коԁӧс кыјӧ морт,“ „Мыј вотӧны вӧрыԍ,“ „Кущӧм бур пу помыԍ,“ „Пӧткајас помыԍ,“ „Посԋі лебач помыԍ.“ Карԏіна вылыԍ гіжӧны: „Лебач поз коԍалыԍјас. Лыԃԃӧны: „Ур“. „Коз“ Велӧԁӧны ԍԏікјас: „Кӧч,“ „Вӧрын,“ „Віԇӧј вӧртӧ,“ „Кајлӧн тӧжԁыԍӧм.“ (Ш. југ.). Ставсӧ рісујтӧны, ԍојыԍ вӧчалӧны. Таԇі-жӧ ветлӧны раскӧ ԁа велӧԁӧны корја пујас. Мыј сені быԁмӧ. Муԍін. Вӧчӧны таблітсајас: „Кыԇ,“ „Баԃ,“ „Ԉӧм,“ „ Піпу“ Сеԍԍа поԅӧ вӧчны ԋіщкыԍ, ԋӧрјасыԍ „Вӧр пӧрӧԁӧм“ (рубка леса.) Табԉітса „Мыј вӧчӧны пуыԍ.“ Чеԉаԃ аԍныс вӧчалӧны ворсан пызан-улӧс, таԍті-паԋ, куԁ, керка, вор, чуман, пеԍԏер.

20. Ва ԁорын.

Муноны ју ԁорӧ, ԉібӧ кԉуч ԁорӧ. Ԍорԋітӧны кущӧм вајас тӧԁӧны: јујас, шорјас, помӧԁјас (пруд), тыјас, ԋурјас, морӧјас, кԉучјас. Ԋајт ва, сӧԇ ва (сысјавны міча лыа-пыр, ԉібӧ промокаԏеԉнӧј кабала-пыр.) Мыјла кԉуч ва сӧԇ, сӧстӧм. Му вывса ва кущӧм. Мыјла. Ва пакталӧм, коԍмӧм му вылыԍ. Кыԇі артмӧ ру, кымӧр, лысва, пуж, зер, лым. Вермас оз коԁкӧ ватӧг овны: морт, пемӧс, быԁман тор. Меԉԋіча кӧԉӧса коԁ бергӧԁлӧ. Кыԇі вӧчӧма меԉԋіча (колӧ воԇвыв нулыны. меԉԋічаӧ чеԉаԃӧс.) Кущӧмҗык пыжӧн, паракоԁӧн ветлӧԁлыны. Вӧрӧс, пескӧс кыԇі кылӧԁӧны. Тулысын кущӧмӧԍ јујасыԁ овлӧны. Віԇјасыԁ мыј лолӧны. Бур аԉі омӧԉ ојԁлӧмыс. Мујаслӧн, керкајаслӧн ојԁлӧм бур абу. Лыԃԃӧны: „Ва,“ „Зер војтјас,“ „Ва ԁорын.“ Колӧ петкӧԁлыны ԍерпас: „Ытва.“

21. Ју-помӧԁ (пруд.)

Чеԉаԃ віԇӧԁӧны ԍерпас вылыԍ (абу-кӧ школаын чукӧртӧма ԁа лӧԍӧԁӧма воԇвыв) ваын, тыын олыԍ лебачјасӧс, пӧткајасӧс. Мыјла најӧ мӧԁ пӧлӧсӧԍ (куԅ гоԉа, куԅ кок, ныр). Ԉагушајасӧс (налыԍ артмӧм). Черіјасӧс (кущӧм чері ԍӧм, борԁ, гаԃ, пӧк, ԋӧкчім, куԉмӧм, тӧлын олӧм.) Ракӧс. Ваын чужыԍ олыԍ гагјасӧс (ном, јурԍігуԍ). На-јылыԍ ԍорԋітӧм бӧрын мунӧны помӧԁ вылӧ, ју ԁорӧ. Ветлӧны меԉԋіча ԁорӧ. Ју пӧлӧн, помӧԁ пӧлӧн віԁлалӧны-тӧԁмалӧны быԁмлн торјассӧ: баԃ, ԇоріԇ, ежӧр. Ваыԍ гумовтӧны став турунјаснас ԉагуша пӧк, ԉоԉӧјасӧс (улитки), ва ԋіԇувӧс (пиявка), вегіԉјасӧс (гу- сеницы) ва гагјаслыԍ, јурԍігуыԍјаслыԍ (стрекозы), чутікјасӧс (личинки комара), ва ԉокгагјасӧс (тритон). Ставсӧ ԁозјасын вајӧны школаӧ, пукталӧны ва тыра банкајасӧ. Васӧ колӧ вежлавны, меԁ оз пӧԁны ԁа щыглы кувны олыԍјасыс. Чеԉаԃ ԍінвоԇын ԁозјасын пӧкјасыԍ артмӧ ԉагуша, чутікыԍ — ном, вегыԉјасыԍ — гагјас, јурсігуԍ. Чеԉаԃ быԁлун віԁлалӧны најӧс ԁа мыј аԁԇасны выԉ тор — пасјалӧны асланыс ԏетраԃӧ. Сіԇі жӧ черіјас-јылыԍ колӧ веԉӧԁны. Лыԃԃӧны: „Ју ԁа шор“, „Ԉагуш а,“ „Черіјас“, „Помԍӧм.“ Сојыԍ вӧчалӧны, кабалаыԍ вунԁалӧны, рісујтӧны тувсов ју, гожԍа ју, пӧткајас ваын, Мазај, ԉагуша артмӧм, пруԁ меԉԋічанас. Јӧрјасыԍ, коԉан воԍа гылалӧм корјас, лӧпјас улыԍ корԍалӧны гагјаслыԍ коԉкјассӧ. Кыш піын вегыԉӧс (куколка) пуктӧны ԁозјасӧ мунас, корјаснас, став лӧпнас.

А. Суканова.

Гырыԍҗык велӧԁчысјаскӧԁ гожԍа уҗ.

Кӧԇыԁ тӧв коԉі. Лым ԍӧԁаԍіс, сылі. Јі кылаліс. Пӧчјас, посԋі чеԉаԃјас ԍылӧны: „Јі кылалӧ-ԁӧлалӧ, Казна ӧԇӧс воԉалӧ. Іванӧ, прӧԍԏі! Марјаӧ, віԇа!“ Марјаыс — сіјӧ лоӧ ва, Іваыс — јі. Велӧԁыԍјаслы тајӧ каԁнас мыј керны? Мыј најӧ вермасны ԍетны велӧԁчыԍјаслы? Ԁа быԁторсӧ! Лун ԋужалӧ. Турунјас быԁмӧны, пујас корјаԍӧны, ԇоріԇјас мічмӧны, ԍујас ічоԏік нырнысӧ мытчӧны. Пӧткаыс лыԁтӧм-щӧттӧм лебӧ лунвывԍаԋ, щоныԁлаԋсаԋ. Гагјасыс, гутјасыс, номјасыс, бобувјасыс мыјԁа ԇізгӧны-ԁузгӧны гӧгӧрын. Вӧрын, ваԁорын, — быԁ пеԉӧсын чужӧ ловја тор! Гажа-жӧ сек овны, кывзыԍан-кӧ ԍӧлӧмԍаԋыԁ быԁ шыӧ, быԁ кылӧм шы торјӧ! Велӧԁчыԍјаслӧн сек оз пукавԍы ԁука школаын. Ԋігајас кіӧ оз пырны. Колӧ југыԁ, гажаін, ывла, ваԁор, вӧр, віԅ вылын гажа! Велӧԁыојаслы тајӧ каԁнас колӧ чеԉаԃ ԍӧлӧмӧн овны: гажӧԁчыны, ԍорԋітны, ветлӧԁлыны накӧԁ кытчӧ налӧн ԍӧлӧмныс кыскӧ. Колӧ каԅтыштны асԍыԁ томлунјастӧ, чеԉаԃ-ԁырԍа олӧмтӧ. Петны велӧԁчысјаскӧԁ щӧщ уԉічаӧ, југыԁ інӧ, петкӧԁны школа олӧмсо ывлаӧ. Лыԃԃыԍны велӧԁчан ԋігајас, заԁачԋікјас колӧ ігнавны ԍіԅім томанӧн. Мунӧј велӧԁчыны јенежулӧ, вӧрӧ, ваԁорӧ, віԇ вылӧ! Најӧ ловја ԋігајас, бурҗык велӧԁыԍјас. 1. Ывлаын.

Петінныԁ ывлаӧ. Кывзӧј бура, мыј тіјанлы јенежувса пујасыс, ԇоріԇјасыс, ваыс, шорјасыс кутасны віԍтавлыны. Сӧмын быԁ віԍталӧм јураԁ он ԍуј. Бура кывзӧмнас-на јешщӧ міјан мукӧԁ-ԁырјіыс уна тор вунлӧ. Оԏі шорыс ывлаын міјанлы унҗык віԍталас во гогӧрԍа: ԋіга-ԍерԏі тӧԁмалӧмыԍ. Сы-вӧсна ывла-вылын велӧԁчігӧн ԍӧрсыԁ колӧ вӧԃітны кабала ԁа каранԁаш. Быԁ выԉтор тӧԁмалӧм-јылыԍ пасјавны. Емӧԍ зев посԋіԃік номјас, коԇувкотјас; жуӧны, зіԋгӧны. Сӧмын најӧс куш ԍінмӧн он аԁԇы, колӧ вӧԃітны ыҗԁӧԁан ԍԏеклӧ, мікроскоп, брітва, пуртјас, Бӧрјајасыс ковмасны турун кор вунԁавны мікроскоп пыр віԇӧԁігӧн. Турунјас, ԇоріԇјас вужјӧн коԍтыны колӧ боԍтны гаԅетјас, гагјасӧс ӧктыны банкајас, ічӧԏік сакјас. Со і став отсаԍыԍыс јенежулын велӧԁчігӧн: каранԁаш, бумага, ыжԁӧԁан ԍԏеклӧ, мікроскоп, пурт, брітва, гаԅетјас, банкајас ԁа сакјас.

2. Школа ԁорса уҗ.

Меԁ воԇын тӧԁмаланныԁ ті школа ԁор, горт ԁор, керка гӧгӧр. Ԍорԋітанныԁ аскостаныԁ:

Керка вӧчісны пӧԉјас, ајјас... Керка вӧчӧма пуыԍ, кірпічыԍ... Пу керка регыԁҗык сіԍмӧ.. Кірпіч керка ԁыржык олӧ...

Уна суԁа керка абу зев бур ԇоԋвіԇалунлы. Гырыԍ ӧшіԋјаса керкаын еінјаслы кокԋіԁҗык ужалігӧн... Керка рісујтанннԁ: Віԁлаланныԁ коԁлӧн мічаҗык лоі, сеԍԍа, ем-кӧ школаын муԅеј, сетчӧ і ӧшӧԁанныԁ сіјӧс. Рісујтанныԁ мукӧԁ тор ԁа сіԇ-жӧ вӧчанныԁ; Амбар ԁорын ԍорԋітанныԁ мыјла сіјӧ вӧчԍӧ, мыј сен віԇӧны. Рісујтанныԁ сіјӧс. Мунанныԁ гӧр-піԋа ԁорӧ. Міјан роч гӧр еща-на. Ӧтлааланныԁ роч гӧр ԁа комі пу гӧр, коԁыс лӧԍыԁ, коԁнас ӧԁјӧ уҗ ештӧ. Кӧн роч гӧрсӧ вӧчӧны, мыјыԍ... Аԁԇанныԁ мӧсјасӧс, вӧвјасӧс, баԉајасӧс, каԋјасӧс, чіпанјасӧс. Ԍорԋітанныԁ лыԍтыԍӧм-јылыԍ, важыԍаԋ-ӧ сіјӧ мунӧ; вӧв-јылыԍ, кор сіјӧс велӧԁӧмаӧԍ кыскаԍны, уҗавны. Мыјла каԋ олӧ... Кущӧм ԅверлаԋ сіјӧ мунӧ туша-ԍерԏіыс. Чіпан коԉкыԍ кущӧм бур тор боԍтӧны. Каԅтыштанныԁ коркӧја кӧртзырјӧн ԁа коканӧн гӧрӧм. Гарыштанныԁ ӧніја, олӧм-јылыԍ, Сӧвет-влаԍтлыԍ міјан-понԁа тӧжԁыԍмсӧ. Ԍорԋітанныԁ електрічество јылыԍ, паровӧј машіна-гӧр-јылыԍ, тракторјас-јылыԍ, мукӧԁ пӧлӧс віԇ-му уҗалан машінајас-јылыԍ. Ԍорԋілӧн, тӧԁӧмлӧн ԁа уҗлӧн пом абу!

3. Вӧлӧԍт куԅа мунігӧн.

Мунанныԁ воԇӧ вӧлӧԍт куԅа. Тӧԁмӧԁанныԁ вӧлӧԍт пукалӧм — луна-банӧн аԉі војвылӧ сіјӧ віԇӧԁӧ, асывлаԋ аԉј рытывлаԋ. Керкајас лӧԍыԁӧԍ-ӧ, мічаӧԍ-ӧ, ортчӧн аԉі пуԍ-паԍ најӧ сулалӧны. Кытчӧ коԉі школа, коԁарын вічко. План вӧчанныԁ. Ԍорԋітанныԁ масштаб-јылыс, гажаҗыка, бурҗыка состӧм-куԅа вӧлӧԍтын керкајас пуктӧм-јылыԍ. Велӧԁаԁ керка-карта гӧгӧр віԇны сӧстӧма; уԉіча вылыԍ лӧп-јог іԁравлыны. Мыјла?.. Секі овны лӧԍыԁ, ԁолыԁ, ԇоԋвіԇалуныԁ бур, вын-ебӧсыԁ јон. Віԍӧм шочҗыка тӧԁлӧны. Пӧжарјасыԍ вітчыԍӧм-куԅа кыԇі колӧ вӧлӧԍтјасын пукԍыны: гежӧԁа-ӧ, щӧкыԁа-ӧ. Саԁ корјаԍӧ. Ԍіԉӧјас (лебачјас) ԍылӧны. Кущӧм гажа. Саԁ зев бур тор. Сіјӧ гагјасӧс ылӧԁлӧ граԁјас вылыԍ. Луннас став ԉок ԁуксӧ кыскӧ-воштӧ ас пыщкас, ыжыԁ-кӧ сіјӧ... Керка пыщкӧс ԇоріԇјас сещӧм-жӧ бур керӧны. Најӧс колӧ војын уԅлан іныԍ мӧԁ жырӧ (вежӧсӧ) петкӧԁны. Војын став ԇоріԇыс і став пуыс міјан-моз-жӧ лолыштӧны шома газӧн. Ԇоріԇјас јӧз-моз коорӧны југыԁ ін, кыскыԍӧны југыԁлаԋ... Віԍталӧј, мыјла сіԇ? Пемыԁ інын-кӧ віԇан ԇоріԇјасӧс, оз лоны вежӧԍ. Мыјла? Мыјла колӧ вежӧԁӧмыс ԇоріԇјаслы? 4. Гујас вылын.

Воанныԁ гујас вылӧ. Рытын сен шуштӧм. Лунын аԍныԁ ыҗыԁӧԍ. Віԍтавлӧны: "тан мејам пӧԉӧ кујлӧ, тан бабӧ... чој..: ԁыр-ԋін уԅӧны...“ Мыјјла-нӧ еԍкӧ кулӧ мортыс? Морт кулӧ пӧрыԍла, віԍӧмыԍ ԁојмӧмыԍ, віна јуӧмыԍ. Кущӧм ԉок овлӧ віна помыԍ. Сорԋітанныԁ морт ԇебӧм-јылыԍ міјанын, мукӧԁлаын; важ јӧз кыԇ ԇеблӧмаӧԍ, мыјла мукӧԁлаас сотӧны кулӧм мортсӧ, кӧнјасын сотӧны. Мыј коԉӧ мортыԍ кулӧм бӧрԏі. Ем абу рај, аԁ. Колӧ оз вічко, кыԇ сіјӧ лоӧма. Кыԇ лоӧма „торја вын“ — чуԃеса, јен. (Віԇӧԁ гіжӧԁјас Рубакінлыԍ; Рейнах — История религии.) Наука воԇӧ мунӧмла јен бӧрӧ коԉӧ; мӧԁног-кӧ, сылы кеммӧм чінӧ, ԋӧжјӧԋікӧн бырӧ.

5. Ју ԁорын.

Тӧла-кӧ — ва быгја, гыԅӧма. Лӧԋ ԁа шонԁіа кӧ — ставлӧн ԍӧлӧм ворсӧ. Геограпіјаыԍ тӧԁмӧԁанныԁ јулыԍ помсӧ, кытчӧ сіјӧ уԍӧ. Тӧԁмӧԁанныԁ веԍкыԁла ԁор, шујгаԁор (ју візувтас ног чужӧмӧн колӧ сувтны). Тӧԁмӧԁанныԁ куԅтасӧ, паԍтасӧ јулыԍ, җуҗтасӧ. Віԍталанныԁ кущӧм посԋі јујас тајӧ јуӧ уԍӧны, кущӧм шорјас. Мыј ԋімјасныс. Коԁі ԁа мыјла налы ԋімсӧ пуктӧма. Кор ојԁлӧ, кор коԍмылӧ јуыԁ тіјан ԁінті. Мыјла колӧ ва куԅта ԁа җуҗта тӧԁны. Кыԇі? Віԍталанныԁ ваԏерпас-јылыԍ ԁа рејкајас-јылыԍ. Кыԇі зер, лым ԁа мукӧԁ тор мерајтӧны? Мыјӧн? Волывлӧ оз паракоԁ? Мыј ԋіма? Коԁі паракоԁсӧ меԁвоԇ вежӧравлӧма, вӧчлӧма? Кущӧм пыж тіјанла ԁорын? Кущӧм чері јонҗыка олӧ, шеԁӧ? Кымын пӧлӧс олӧ тіјан јуын? Мыі најӧ сӧјӧны? Кор јона шеԁӧны? Ԍір-чері мукӧԁ-ԁырјіыс мортыԍ оз пов. Мыјон, кыԇі чері лолалӧ? Кыԇ чері чужӧ? Кыԇ најӧс быԁтыны, мӧԁлаын паԍкӧԁны (чері віԇан — акваріум). Мыј сіјӧ ачыс ваыс? Кыԍ артмӧ, мыј сы пыщкын ем? (Меԁ уна шоммӧԁан газ* ԁа ӧзјан газ *. Кыԇ сысјавны, сӧстӧм

• Кислород, * Водород.

ва артмӧԁны? Кущӧм ԉок овлывлӧ наыԍ? Кущӧм бур керӧ ва? Кущӧм јујас Комі муын, рочын, став му вылын?

6. Меԉԋіча ԁорын.

Мӧԁӧԁчанныԁ меԉԋіча ԁорӧ. Віԁлаланныԁ пруԁ, меԉԋіча, ва пыран ін кӧԉӧса вылӧ. Пыраԁ меԉԋіча пыщкас. Тӧԁмалаԁ ва кӧԉӧса, кос кӧԉӧса, ыжыԁ-ӧ ізкі. Унаӧ ізӧ меԉԋіча ӧԏі лунӧ, во гӧгӧр. Ԍетанныԁ уна пӧлӧс заԁачајас. Мыј віԍталӧ „ізкі“ (кык кывјыв — „із“ ԁа „кі“). Ізкі шуӧ: „ме мортлӧн меԁ јон піԋыс“. Пач шуӧ: „ме мортлӧн меԁ воԇԇа вомыс“ Кыԇ сіԇ? Ԁумыштӧј. Рісујтчанныԁ. Кущӧм пӧлӧс меԉԋічајас овлӧны?..

7. Вӧр шӧрын.

Мунанныԁ вӧрӧ, тӧԁмаԍанныԁ пујаскӧԁ. Кущӧм полӧс овлӧ вӧр. Кущӧм пӧлӧс пујас быԁмӧны міјан олан інын. Кыԇі тӧԁӧны пулыԍ кыԇтасӧ, арӧссӧ. Кыԇ артмӧ пес. Мыјла пулӧн лыскыс, корјыс веж. Кыԇ сіјӧ лолалӧ, ԍојӧ. Ԍојан кајӧ пу пыщкӧԁыс кырԍ ԁортіыс, кор сіјӧ ԍојӧ муыԍ. Кор сіјӧс корјасыс верԁӧны, сені сојан локтӧ пу болоԋӧԁыс. Кущӧма быԁмӧ пу куш інын, мыјла? Кущӧм пуыԍ мыј вӧчӧны? Кущӧм пу пес вылӧ бурҗык? Біыԍ колӧ вӧртӧ віԇны. Пујаслӧн олӧмыс морт олӧм-коԃ-жӧ: коԍаԍӧны мӧԁа-мӧԁыскӧԁ, отсаԍӧны мӧԁа-мӧԁлы. Мыјӧн најӧ абу морт-коԃӧԍ? Пу оз куж ԍорԋітны, јурсаԃаԍны, оз вермы ветлӧԁлыны. Пу вылын корјасыс кыԇі ошалӧны? Кущӧм ԍојантор міјан вӧрын быԁмӧ? Кыԇ морт тӧԁӧма бі-јылыԍ? Кыԇ сіјӧ војԁӧр перјыԍлӧма? Ӧні кущӧм біјас емӧԍ? Віԍталанныԁ кер леԇӧм-јылыԍ, пурјӧн кывтӧм-јылыԍ. Кытчӧ міјаныԍ керјыс мунӧ, мыј сыыԍ вӧчӧны? Кӧрттуј вылӧ уна. колӧ вӧр. Паровоз ломтӧны пескӧн ԁа із шомӧн *. Паракоԁјас, баржајас, міјан ԁорын керкајас, ставыс пуыԍ вӧчӧма. Пуыԍ-жӧ вӧчӧны

• Каменный уголь.

пеԉсајас, ԁоԃјас... уна тор. Вӧр быртӧԇыс кутасны-ԋін сыыԍ быԁтӧрсӧ вӧчавны. Міјан-ӧԁ уна кӧртыԁ абу-ԁа. Олан інным міјан меԁ озыр вӧрӧн. Ковтӧг енӧ кепавлӧј быԁмыԍ пујасӧс, віԇӧ најӧс біыԍ. Мыј ԍојӧ пу муыԍ, ԁа мыј боԍтӧ сынӧԁыԍ *?

8. Ԋур вылын.

Пыԁӧ-кӧ пыран вӧр пӧвсӧ, ветлӧԁлыны-кӧ јона кутан сет, волывласны зев паԍкыԁ куш інјас. Сені кок улаԁ пычјалӧ ва. Шочіԋік пујас; жугыԉа віԇӧԁӧны. Сещӧм іныс шуԍӧ ԋурӧн. Артмӧма сіјӧ сіԇі: коԁјан-кӧ вылыс му, воас топыԁа пукԍӧм ԍӧԁ ԉібӧ гӧрԁ ԍој. Зер бӧрԏі; лым сылігјасӧн, ваыс ԍој пыр оз вермы пырны. Ԍојантор пујаслы ԋурын еща. Сы-вӧсна сен оз вермыны најӧ бура быԁмыны. Ԋурын быԁмӧ турун, мырпом. Мыјла најӧ сетчӧ петӧны? Ԋур вылын олӧны куԉікјас, туріјас — куԅ кока пӧткајас. Мыј поԅӧ вӧчны ԋурыԍ? Поԇӧ віԇԇӧ пӧртны. Меԁ ыҗыԁ ԋур Роԍԍіјаын Пінскӧј ԋур. Сетӧн унҗык ԋурсӧ віԇԇӧ-ԋін пӧртӧма. Тан міјан сіԇжӧ коло вӧчны. Колӧ ԋурјастӧ гуранјас, канавајас коԁјӧмӧн коԍтыны, пу лӧпсӧ сотны, новлыны. Сеԍԍа сетчӧ турун кӧԇны: бобӧԋан, пыреј, шыр аԋкыщ. Сіјӧ уҗсӧ тӧԁӧны агрономјас.

9. Віԇ вывті мунігӧн

Летчінныԁ віԇ вылӧ. Кыт шуԍӧ віԇԇӧн? Туруна-абу? Мыјла турунтӧммӧны, кушмӧны віԇјас? Кущӧм пӧлӧс віԇјас міјан емӧс? Ојԁлан ін, ласта, ректас, лос, оԉвыв, ԋовтас віԇ. Кнмын пӧлӧс турун быԁмӧ му паԍтаас? Кущӧмјас міјан емӧԍ, мыі ԋімаӧԍ? Віԇјас міјан турунтӧмӧԍ. Турун оз вермы петны кӧԇыԁ-понԁа ԁа омӧԉа віԇ ԁӧԅӧрітӧм-понԁа. Олам мі војвылын: тӧв куԅ, гожӧм җеԋыԁ; віԇјас веԍіг огӧ вынԍӧԁлӧј.

• Сынӧԁ — воздух.

Чукӧртӧј став ԍікас турунсӧ. Вӧчӧј гербаріј, гаԅетныԁ-ӧԁ ԍӧрԍыԁ. Кущӧм овлӧ гербаріј? Кушӧм туруныԍ ԅеԉԉа. (ԉекарство) поԅӧ вӧчны? Кущӧм турунјасӧс ԍојӧны мортјас? Мыјла колӧ гербаріј? Мыі керӧны корӧԍӧн? Кор пывԍӧны купаԉԋічаӧн? Мыј сіјӧ віԍталӧ? Сіјӧ віԍталӧ важ војтырлыԍ јӧјталӧмсо.* Мыјла-турунјас ԁукаӧԍ, мыјла мукӧԁыслӧн ԇоріԇјасыс зев мічаӧԍ? Кыԇ ыщкӧны, мыјӧн? Косаӧн аԉі ԉітовкаӧн бурҗык ыщкыны? Мукӧԁлаын машінаӧн ыщкӧны і куртӧны.

10. Зарԋі ԍу пӧвсын.

Шепјас зарԋі гыӧн гыалӧны. Сіјо міјан ԋаԋ локтӧ. Му зев уна. Сӧмын колӧ тӧԁны — бурыс унаӧ. Кущӧм му вылын бурҗыка ԍу быԁмӧ? Гырыԍӧԍ-ӧ міјан мујас? Уна-ӧ кӧԇӧ ԋаԋ ӧԏі мортыс? Уна-ӧ ԋаԋ воӧ ӧԏі пуԁ кӧјԁысыс? „Унҗык-кӧ колӧ ԍу, сек колӧ шочҗыка-кӧԇны“ — шулӧмаӧԍ важ јӧз. Сіԇ абу? Кымын пӧлӧс ԍу міјан кӧԇӧны? Украјнаын јона ԋаԋ быԁмӧ. Тан міјан вӧр ԁа сіма * ем. Оз-ӧ поԅ уҗсӧ кыԇкӧ вежны (віԇӧԁ Полятич, Экономия Чупровлыԍ, Царь-Голод С. Бах)? Кор кӧԇӧны ԍу, іԁ, кор пуктӧны картупеԉ? Корԍаԋ мортыԁ велалӧма ԍусӧ вӧԃітны? Кӧн чужлӧма картупеԉ, кор вајӧмаӧԍ сіјӧс Роԍԍіјаӧ, міјанӧ? Віԍтавны картупеԉнӧј бунт-јылыԍ. Кыԇ бурҗыка поԅӧ пуктыны картупеԉ? Мыј колӧ тӧԁны, меԁ бура чужас којԁыс 2). Кыԇ міјанлаԁорын вунԁӧны, коԍтӧны ԍусӧ? Кыԇі еԍкӧ бурногыс колӧ? Кыԇ кӧјԁысјас віԇны щыкӧмыԍ. Поԅӧ ԍетны заԁачајас мерајтны му куԅта ԁа паԍта. Петкӧԁлыны кымын кваԁратнӧј сыв сіјӧ мулӧн. Ӧԏі му вылас, ԃеԍаԏінаӧ (2400 сыв) кӧԇԍӧ кӧкјамыс пуԁовԋа ԍу. Уна-ӧ кӧԇԍӧ җынјас? којмӧԁ, пајас? сіԇ воԇӧ. Тӧԁмӧԁны велӧԁчыԍјасӧс ԃеԍаԏінаӧн. Велӧԁны јоԍ пома мујас мерајтны.

• ) Тані поԅӧ каԅтыштны роч јӧзлыԍ Коԉаԁа; јӧктӧмјас, гажӧԁчӧмјас славјаналыԍ, Лаԃімер кԋаԅлыԍ. Кущӧм ем міјан, коміјаслӧн, сещӧм моԁаа гажӧԁчан лунјас?
• Руԁа.
• Васӧԁ, шоныԁ, сынӧԁ. Мыјла?

ІІ.Мыј вјԍталӧ җуҗыԁ гара.

Поԅӧ кӧ җужыԁ гӧра вылӧ колӧ ветлыны. Сен ԍорԋітанныԁ гӧра-јылыԍ, кор, кыԇ сіјӧ артмӧма. Мувіԅјассӧ (слои) тӧԁмӧԁаԁ. Мыј ем ԁа овлӧ гӧра пыщкын: кԉучјас, кӧрт, ыргӧн, ԍімајас. Кыԍ артмӧ јемԁон, уклаԁ (стаԉ), чугун? Кӧні? Мыј наыԍ вӧчӧны? Кущӧм сынӧԁ гӧра јылын? Мыјла гӧра јылӧ пу оз быԁмы? Мыј вӧчӧны лыаыԍ, кыԇ? Мыј ԋіма гӧрајас емӧԍ комі муын, Роԍԍіјаын, Јевропаын, мукӧԁ му вылын? Разалӧ оз гӧра? Жугӧԁӧны зер, ва. * Сені рісујтчанныԁ, чукӧртанныԁ ізјас, ԍыланныԁ.

12. Бӧр школаын.

Кышвтінныԁ ԁас пӧлӧс інӧԁ. Аԁԇылінныԁ ԁа кывлінныԁ уна тор. Рісујтчінныԁ, артаԍінныԁ, решаітчінныԁ, ԇоріԇјас ӧктыштінныԁ. Гагјас, бобувјас банкатыр! Кужӧј сеԍԍа најӧс пыԁӧҗык тӧԁмавны! Јуаԍӧ гагјас-јылыԍ, вунԁалӧ ԇоріԅјас, віԇӧԁӧ мікроскоп-пыр. Быԁӧн најӧ ловјаӧԍ, быԁӧн вӧрӧны. Пукталӧ, ӧшлӧ карԏінајас, кыԇ тіјанлы мічажык кажітчас. Заԁачајаснытӧ, му мерајтӧмнытӧ гортаныԁ кужтӧмјаслы віԍталӧ. Віԍталӧ, кыԇ бура картупеԉ пуктыны, кыԇ бура кӧԇны ԁа гӧрны! Со-мыј ті аԁԇінныԁ јенежулыԍ!

Заԁачајас, ԏемајас:

1. Мыј ме талун аԁԇылі. 2. Кущӧм міјан щкола, саԁ. 3. Кыԇ міјан гӧрӧны ԁа кӧԇӧны. 4. Міјан меԉԋіча. 5. Вуграԍӧм. 6. Вотчӧм. 7. Мыј ме тӧԁа ԇоріԇ-јылыԍ.

• ) Сынӧԁ вежлаԍӧм: шонԁӧԁлӧм ԁа кӧԇԁӧԁлӧм.

8. Мыј вӧчӧны коз пуыԍ, пожӧмыԍ, кыԇ пуыԍ. 9. Колӧ оз саԁ. 10. Кущӧм уҗјас креԍԏаԋінлӧн гожӧмын. 11. Мыјла колӧ амбар ԁа пывԍан ԁа рыныш. 12. Ас јуԍаԋ коԁарын ме ола.

Саԁ ԁа школа мерајтны руԉеткаӧн. Мерајтны му: кујім пеԉӧса, уна пеԉӧса, гӧгрӧс му. Черԏітны план ас керкалыԍ, кыԇ сулалӧ амбар, саԁ, пывԍан. Черԏітны план став вӧлӧԍтлыԍ. Черԏітны тӧԁса ју, пасјавны вӧлӧԍтјассӧ, черԏітны шор. Ј. Стартсов.