Пос

М. ГРЕМЈАТСКІЈ. КЫԆІ МІЈАН ВІР-ЈАЈНЫМ ԌОЈӦ-ЈУӦ ԀА НУӦԀӦ СОЈАН-ВЕЖԌАН УҖСӦ. Роч-вылыԍ коміӧн лӧԍӧԁіс БУЛЫШЕВ В. П. Комі ԋіга леԇан-ін Сыктывԁінкар-1928 во. I. Мыј-вӧсна мортлы колӧ ԍојны-јуны. Ԋекущӧм ловја-лов ԍојтӧг-јутӧг овны оз вермы. Сіԇ-жӧ оз вермы овны і морт. Јӧз-пӧвсын, коԁі скупыс-вӧсна, коԁі мукӧԁтор-вӧсна, ем сещӧм-тор шуыԍјас: поԅӧ-пӧ овны ещаԋік ԍојӧм-јуӧмӧн. Најӧ чіркӧны асԍыныс ԍојӧм-јуӧмсӧ, тӧлктӧг чіркӧны ԍојӧм-јуӧм чеԉаԃлыԍ ԁај мукӧԁлыԍ. Сеԍ сӧмын оз овлы буртор. Роч-кыв-вылын ем віԍтас ӧԏі чіган-јылыԍ. Сіјӧ кӧсјӧма велӧԁны асԍыс вӧвсӧ овны ԍојтӧг. Вӧлыс, еԍкӧ, понԁылӧма-ԋін велавны, ԁа сышӧрӧ-воԇӧ рӧкыԁ суас — вӧлыԁ кулӧ. Тајӧ ічӧԏік віԍтӧн роч-јӧз ԍералӧны сещӧм ԍојӧм-јуӧм чіркыԍјассӧ: ԍојтӧг-јутӧг-пӧ ловја-ловлы ԋе овлыны. Косталас-кӧ міјан ԍојӧмным, ԁырҗык-кӧ ԍојтӧг олам, секі міјан-пыщкын шыаԍас щыглун, мі шуам: кынӧм-пӧ ԍумалӧ. Ылӧԁны ԁыр-кежлӧ щыглунтӧ он вермы. Щыг-вӧсна мортыԁ віԍмӧ. Віԍмӧм пыр ӧтарӧ соԁӧ. Морт лоӧ ебӧстӧм. Сеԍԍа сіјӧс біалас, понԁас віԍны јурыс. Јур-саԃыс кутас вошлаԍны, мортыԁ понԁас сӧрны. Мыј-нӧ сіјӧ лоӧ кынӧм ԍумалӧмыс? Мыј сіјӧ інԁӧ щыгјалыԍ мортыслы? Кынӧм ԍумалӧмыԁ мортлы інԁӧ щыгјалӧм-вӧсна омӧԉтчӧм-вылӧ. Щӧктӧ мортӧс ԍојӧм-јуӧмӧн вјр-јај-пыщкас соԁтыны став коланторсӧ, мыј оз суԇԍы вір-јајыслы. Кынӧм-пыщкӧсыԁ мортыԁлӧн пач-коԃ. Ԍојан-торјасыс лоӧны песјаснас. Ԍојӧм-јуӧмӧн мортлы пыр лоӧ лӧԁсавны асԍыс пыщкӧс-пачсӧ, — соԁтыны став колан-бырӧм-торјассӧ ас вір-јај-пыщкас. Чужӧмԍаԋкувтӧԇ, нем-чӧжыс, мортыԁ пыр воштӧ асԍыс вір јајсӧ. Быԁ вӧрԅӧм-вылӧ бырӧԁӧ мыјкӧ-мынԁа асԍыс вын ԁа шоныԁлун. Мортыԁ пыр, лун і вој вӧрӧ. Војын, уԅігӧн, мортыԁ воштӧ асԍыс вынсӧ, шоныԁлунсӧ лолалӧмӧн, ԍӧлӧм уҗалӧмӧн, вір-сӧнјасӧԁ ԁугԁывтӧг вір вӧтлӧмӧн, кынӧм ԁа ԍувјас вӧрӧмӧн. Лунын, ԃерт, выныԁ, шоныԁлуныԁ нӧшта-ԋін јонҗыка віԇԍӧ. Меԁԍа јона выныԁ вошӧ уҗалігӧн. Выныԁ ԁа шоныԁлуныԁ артмӧ ас-вір јајыԍ. Сы-вӧсна сесԍа і лоӧ вір-јај бырӧмыс. Машінајас, шуам-кӧԏ, паракоԁјас-вылын, боԍтӧны вынсӧ, шоныԁлунсӧ пес-сотчӧмыԍ. Мортлӧн вір-јајыс сіԇ-жӧ боԍтӧ вынсӧ ԁа шоныԁлунсӧ ас вір-јај сотчӧмыԍ. Ԍотчӧмыс-вӧсна мортыԁлӧн і лоӧ вір-јајсӧ бырӧԁӧмыс. Ԍојӧм-јуӧмӧн мі став сотчӧм вір-јајсӧ выԉԁам, меԁ вір-јајыс оз чін, меԁ мі огӧј омӧԉтчӧј, меԁ лоам вынаӧԍ, меԁ оз быр міјан-пыщкыԍ шоныԁлуныс. Мортыԁлыԍ вір-јај сотчӧмсӧ поԅӧ кокԋіԁа аԁԇыны ԍінмӧн, опытјас вӧчӧмӧн. Тајӧ ԋігаын опытјассӧ мі огӧ петкӧԁлӧј, ԁај огӧ нуӧԁӧ ԍорԋісӧ сы- јылыԍ. Сы-јылыԍ поԅӧ лыԃԃыны мукӧԁ ԋігајасыԍ, роч-кыв-вылын емӧԍ: „Как идет жизнь в человеческом теле“, „Человек — машина“. Лолалігӧн міјан сотчӧм вір-јај петӧ лолыскӧԁ щӧщ — пачыԍ щын-моз. Уҗалігӧн сотчӧм-вір-јајыԁ петӧ щӧщ пӧԍӧн. Кымын јона мортыԁ вӧрӧ, кымын јона уҗалӧ, - сымын вір-јај-сотчӧмыс лоӧ јонҗыка. Јонҗыка сотчӧм-вӧснаыс мортыԁлы лоӧ сојны-јуны јонҗыка-жӧ. Кывтӧм-пемӧсјаслӧн вір-јај-сотчӧмыс мунӧ мортјаслӧн-моз-жӧ. Јона уҗалыԍ, — шуам кӧԏ вурԁыԍ, јона воштӧ асԍыс вір-јајсӧ, ԁугԁывтӧг муын коԁјыԍігӧн. Сіјӧн-і вурԁыԍыԁ ԁугԁывтӧг пыр ԍојӧ. Весіг ӧԏік суткі-чӧж сіјӧ оз вермы овны ԍојтӧг. Шоныԁ-інын, лунвыв мујасын, ыҗыԁ ԇоԇувјас (ԅмејјас) сојӧны тӧлыԍын ӧтчыԁ. Ԍојӧм-бӧрын најӧ кујлӧны ԁа уԅӧны. Омӧԉа вӧрӧмӧн најӧ еща воштӧны асԍыныс вір-јајнысӧ. Сы-вӧсна најӧ — і вермӧны ԁыр овны ԍојтӧг. Сіԇі-жӧ шуам ош. Ԇоԋ куԅтӧв ԍојтӧг кујлӧ гуын, ԋоԋалӧ асԍыс лапасӧ. Гуын кујлігӧн сіјӧ пыр уԅӧ, воштӧ асԍыс вір-јајсӧ зев еща. Сы-вӧсна і вермӧ овны ԍојтӧг. Тулысын ош саԃмӧ, тӧвбыԁӧн зев јона омӧԉтчӧма. Саԃмӧм-бӧрын ошкыԁ понԁас јона ԍојны-јуны. Јона ԍојӧм-јуӧмӧн бӧр ӧԁјӧ јонмӧ — лоӧ важ-коԃ. Кыԇі јітчӧны мӧԁа-мӧԁыскӧԁ ԍојӧм-јуӧмыԁ ԁа выныԁ, мі сы-јылыԍ ԍорԋітам бӧрынҗык. Ӧні віԇӧԁлам, кущӧм ԍојан-јуан мортлы колӧ, меԁым выԉԁыны сотчӧмӧн бырӧм став вір-јајсӧ. Сы-вӧсна меԁ-војԁӧр колӧ бура тӧԁмавны мортлыԍ вір-јајсӧ. II. Кущӧм-торјасыԍ міјан лоӧма вір-јајыс.

Морт-пыщкӧстӧ бура поԅӧ віԇӧԁны кулӧм мортӧс кырлалігӧн (вунԁалігӧн). Ԍекі мі аԁԇам: морт гырк-пыщкӧсын ем кык вежӧс. Вылі вежӧсыс шуԍӧ морӧс-вежӧсӧн. Ԍы-пыщкын ем ԍӧлӧм ԁа тыјас. Улі вежӧсыс шуԍӧ кынӧм вежӧсӧн. Сы-пыщкын: мус, кынӧм, ԍувјас, вӧркјас, лоп, гаԃ ԁа мукӧԁ торјас. Гырк-пыщкӧстӧ торјӧԁӧ кык-пеԉӧ, морӧс ԁа кынӧм вежӧсјасӧ, кызіԋік-јаја кучік. Сіјӧ кучікыс шуԍӧ морӧс кынӧмыԍ торјӧԁыԍ ԍтенӧн (грудо-брюшная преграда — рочӧн-кӧ). Ԍінмӧн віԇӧԁӧмӧн мі вермам бура тӧԁмавны мортлыԍ гырк-пыщкӧссӧ. Понԁам бура тӧԁны турассӧ, ногсӧ, мӧԁа-мӧԁ јітчӧмсӧ, крепітчӧмсӧ. Став сіјӧ тӧԁӧмыс міјан лоӧ сӧмын-на ортсы тӧԁӧм. Куш ортсы тӧԁӧмӧн мі огӧ-на быԁтор гӧгӧрвоӧј. Меԁым быԁтор-јылыԍ бура гӧгӧрвоны, колӧ нӧшта тӧԁмавны пыщкӧссӧ, мыјыԍ сіјӧ артмӧма ԁа кыԇі лоӧма. Пыщкӧскӧԁ тӧԁмаԍны поԅӧ мікроскоп-ԋіма струмент отсӧгӧн. Мікроскопыԁ јона ыҗԁӧԁӧ віԇӧԁантортӧ. Мікроскоп-пыр-віԇӧԁӧмӧн мі аԁԇам став ԍінмӧн-аԁԇытӧм-торјассӧ. Ԍы-пыр мі аԁԇам уна выԉтор. Меԁ-војԁӧр міјанлы ԍін-вылӧ уԍӧ віԇӧԁан-торјаслӧн ӧтԍама-луныс. Кӧԏ кыԍ, кӧԏ мыј гырк-пыщкӧсыԍ мі віԇӧԁлам мікроскопӧн, мі аԁԇам сіјӧ ӧтԍамалунсӧ. Аԁԇам: ԋінӧм абу ӧтаԉагја: ставыс артмӧма зев уна, зев посԋі ловја-торјасыԍ. Сіјӧ ловја-торјыс шуԍӧ кԉеточкаӧн (роч-ногӧн). Лыԁтӧм-щӧттӧм кԉеточкајасԍыс артмӧма міјан гырк-пыщкӧсын быԁтор, кԉеточкајасыс-жӧ лоӧмаӧԍ лыјас, вемјас, јај, ежвыв кучік, сіԇ воԇӧ. Кԉеточкајас быԁлаын абу-жӧ ԇік ӧткоԃӧԍ. Ӧткоԃӧԍ-сӧ најӧ лоӧны со мыјӧн: быԁ кԉеточка-пыщкын кіԅер-ва-коԃыԍ-ӧтԁор ем јаԁра, сеԍԍа быԁ кԉеточка олӧ ас-олӧмӧн: ԍојӧ, јуӧ, ас-пыщԍыс леԇӧ ковтӧм-торјассӧ, лолалӧ, јывмӧ, кулӧ. Јывмӧ торјалӧмӧн. Кԉеточкаыс, јаԁранас ставнас, јукԍӧ шӧрі, кык-пеԉӧ, — лоӧ кык кԉеточка, најӧ бара јукԍӧны, — лоӧ ԋоԉ ԁа сіԇ воԇӧ. Велӧԁчӧм-јӧз кԉеточкајассӧ шуісны ловја кірпічјасӧн. Сіјӧ ловја кірпічјасԍыс лоас-і течӧма (стрӧјітӧма) міјан став вір јајтӧ, лыјаснас, ԁа еж-выв-кучікнас. Сещӧм кірпічјасыԍ-жӧ лоӧма, морт вір-јајыԍ-ӧтԁор, быԁ ловја-лов, гырыԍ-кӧԏ поԍԋі, ӧтмоза. Ӧні мі аԁԇам, мыј лоӧ кԉеточка. Кԉеточка і лоӧ став олӧмлы ԍурӧснас-панаснас. Понԁам-кӧ мі бура тӧԁны, мыјыԍ лоӧма сіјӧ панасыс — кԉеточкајасыс, секі гӧгӧрвоана лоас быԁтор. Кыԇ-нӧ мі вермам тӧԁмавны кԉеточкајассӧ? Тӧԁмаԍан уҗ быԏԏӧкӧ абу кокԋі. Сіԇ поԅӧ шуны бура ԁумышттӧг. Бура ԁумыштӧмӧн кԉеточкајаскӧԁ тӧԁмаԍан уҗ оз ло зев ԍӧкыԁ. Быԁлаын-ӧԁ кԉеточкајас. Быԁлаын-ӧԁ најӧ омӧԉа торјалӧны мӧԁа-мӧԁԍыс. Кԉеточкајас ӧткоԃ-коԃӧԍ, морт вір-јајыԍ-ӧтԁор, быԁ ловја-ловлӧн ԁај веԍіг му-вылын быԁман-торјаслӧн (пујаслӧн, турунјаслӧн). Сы-вӧсна кԉеточкајас, — кӧԏ коԁлыԍ — тӧԁмалігӧн — мі век ԋеуна гӧгӧрвоам, мыјыԍ лоӧма міјан вір-јајным. Уна велӧԁчӧм-јӧз јона, ԁугԁывтӧг уҗалӧмӧн ӧні бура тӧԁмалӧмаӧԍ, мыјыԍ міјан лоӧма вір-јајыԁ, ԁа мыјыԍ артмӧмаӧԍ кԉеточкајасыс. Ӧні мі бурҗыка сы-јылыԍ віԇӧԁлам. Мі быԁӧн тӧԁам — быԁ лӧвја-ловын ем ва. Ватӧг олӧм оз вермы лоны. Ваыс і лоас меԁ-воԇԇа-торнас міјан вір-јајын. Ваыс лоӧ меԁ уна. Боԍтам-кӧԏ јајыԍ, — ваыс јај-пыщкын лоӧ 75 — 80% (віт пунт јајын ԋоԉ пунтыс лоӧ ва). Мӧԁ-тор лоӧ сов. Ставным мі тӧԁам: вір міјан сола. Ваыԍ ԁа солыԍ-ӧтԁор, кԉеточка-пыщкын ем нӧшта мукӧԁ-торјас. Најӧ сов-коԃӧԍ-жӧ. Совјасӧн најӧс і шуӧны. Сеԍԍа ем кӧрт, лыјас-пыщкын — іԅвеԍт, сіԇі воԇӧ. Ва, сов, кӧрт, іԅвеԍт, ԁа мукӧԁтор ывлавылын быԁлаын зев уна. Сӧмын кԉеточка-піын најӧ ас-кежаныс оз-на лоны ловја-торјаснас. Наыԍ-кынԇі кԉеточка-піын (коԁі олӧ, вӧрӧ, јывмӧ, кулӧ), велӧԁчӧм јӧз аԁԇісны зев-уна выԉ-торјас, најӧс шуӧны: госјасӧн (рочӧн-кӧ — жир), белокјасӧн ԁа угԉевоԁјасӧн *). Жір, белӧк ԁа угԉевоԁ і лоӧны ловја-торјаснас кԉеточка-піын. Мыј-нӧ сіјӧ белокыс? Курӧг-коԉк-пыщкыԍ јеҗыԁыс-і ем белок. Путӧм коԉк-пыщкын бело-

• ) Роч кывјас.

кыс југыԁ, ԉувјалыс-ва-коԃ. Кор коԉктӧ понԁам пуны, мыјӧн пуԅӧԁан ваыс шоныштас, белокыс понԁас гуԁырмыны ԁај сукмыны, сеԍԍа васӧ пуԅӧԁӧм-бӧрын, лоас ԇік јеҗыԁ, сукмас, ваын оз-ԋін разав. Быԁ-ԍікас белок курӧг-коԉк-белокыԁ ещӧн-жӧ олӧ: сукмӧ шоныԁыԍ-ԁа, мыјыԍ-ԁа. Белок ем ежвыв кучікын, јајын, вірын, ԋервјасын. Поԅӧ шуны, белок ем быԁлаын морт вір-јај-пыщкын. Белокыԁ абу век ӧткоԃ: сіјӧ вежлаԍны ԍаммӧ. Мі быԁӧн тӧԁам, кыԇі вермӧ щыкԍыны јај ԉібӧ коԉк. Щыкԍӧмыс лоӧ белок-вежԍӧмыс-вӧсна. Шоныԁ-інын лун-мӧԁ-мыԍԏі јајыԁ, коԉкыԁ понԁасны сіԍмыны, ԁукмыны: јајын, коԉкын белокыс вежԍӧ. Белокыԍ лоӧны выԉ-пӧлӧс-торјаԍ Белокыԁ вежԍыны вермӧмыс-вӧсна, кԉеточка-піын лоас меԁ-ыҗыԁ, меԁ коланторнас. Белоктӧг кԉеточка оз вермы овны ԁај оз вермы лоны. Белокыԁ ем зев уна-пӧлӧс. Ас-пыщкӧс-ԍерԏіыс белокјас абу прӧстејӧԍ: артмӧны зев уна-торјыԍ. Велӧԁчӧм-јӧз ԁыр уҗалӧм-бӧрын сӧмын вермісны тӧԁмавны, мыјјасыԍ лоӧ белокыс. Најӧ белок-вӧчан-торјасыслы ԍетісны ԋім амінокіслота. Амінокіслота абу зев уна-пӧлӧс. Лыԃԃӧны кыԅ-ӧ-комын ԍікас-амінокіслота. Ԍӧмын сіјӧ кыԅ-ӧ-комын-пӧлӧс амінокіслотаԍыс, уна-ногӧн ӧтлааԍӧмӧн, вермӧ лоны уна міԉԉон выԉ-пӧлӧс белокјас, кыԇі-тај ԋекымын шыпасјасыԍ (кыԅ-ӧ-комыныԍ) артмӧны уна-ԍурс кывјас. Мӧԁ-пӧлӧс-тор кԉеточка-піын лоӧны госјас (жір). Гостӧ тӧԁмавны абу ԍӧкыԁ. Ԍіјӧс быԁӧн тӧ- ԁӧны. Сіјӧ тӧԁчӧ, тыԁалӧ, торјӧԁчӧ вомын, кыв-вылын. Госјасыԁ абу-ԋін белокыԁ-мынԁа. Госаԁ сеԍԍа ас-ԍікас торјасыԁ јона еща-і. Госын ем гԉітсерін ԁа кіслотајас. Мі тӧԁам, мајтӧг вӧчӧны госыԍ. Кіслотајасыс госԍыс ӧтлааԍӧны шщелочјаскӧԁ (кунјаскӧԁ). Госа-шщелоча ӧтлааԍӧмԍыс і артмӧ мајтӧгыԁ. Којмӧԁ-пӧлӧс-тор кԉеточкаын лоӧны угԉевоԁјас. Угԉевоԁјас олас-ногнаныс лоӧны тракмал-коԃӧԍ ԉібӧ сакар-коԃӧԍ. Морт вір-јајын ем і тракмалыс і сакарыс. Јӧлын ем аслыс-пӧлӧс јӧв-сакар, сіԇ-воԇӧ. Быԁ-лун міјан-воԇын сувтӧ уҗ: ԍојӧм-јуӧмӧн, ас вір-јајыԍ тыртны бырӧм белок, гос ԁа угԉевоԁјассӧ. Оз поԅ щӧктыны вӧчны сіјӧ уҗсӧ мӧԁ мортлы. Веԍіг зев ԁыш мортлы-ԋін лоӧ ԍојны-јуны аслыс — тыртны ас-пыщԍыс бырӧм белоксӧ, госсӧ ԁа угԉевоԁјас. Ԍојны-јуны лоӧ чужӧмԍаԋ кувтӧԇ. Сӧмын чужтӧԇ, 9 тӧлыԍ, мам новлӧԁлігӧн, кага-ԇоріԇлы (зароԁышлы) оз ков ԍојны-јуны-ԋі, лолавны-ԋі секі кага боԍтӧ ставсӧ мам вірԍыс. Ԍојӧм-јуӧм јӧзлӧн мунӧ уна-ногӧн. Ӧԏі-пӧлӧс јӧз ԍојӧны куш ԋаԋ ԁа ырӧша картупеԉ. Зев-ԋін шоча ԍојыштласны јајтӧ ԁа мыјкӧ чӧскыԁҗык ԍојан-тортӧ. Тајӧ омӧԉік ԍојан-торјасԍыс најӧ ас вір-јајас вӧчӧны гос, белок, угԉевоԁ ԁа мукӧԁ — шоныԁлун кутӧмӧн, ԁа вынӧн-сотчӧмӧн бырӧм-торјассӧ. Мукӧԁ јӧз (ԃерт, озыр јӧз) асԍыс кынӧмнысӧ тыртӧны меԁ-ԁона ԍојан-јуаннас. Најӧ јенкола-гӧгӧрԍыс суԇӧԁӧны ԁона ԍојан-јуанјас, сы-јылыԍ поԅӧ еԍко гіжны уна ԉістбок. Сещӧм озыр-јӧзыс асԍыс ԍојӧм-јуӧмсӧ пуктӧны меԁ-вылӧ. Ԍтав олӧмыс налӧн куш ԍојӧм-јуӧмын, чӧскыԁ, ԁона ԍојан-торјасӧн асԍыныс кынӧм тыртӧмын. Гӧԉ-јӧз — кӧԏ, озыр-јӧз — кӧԏ, омӧԉа ԉі, бура-ԉі најӧ ԍојӧны, — ԍојӧм-јуӧмыс мунӧ ӧтмоза, ӧԏі-тор-вылӧ: соԁтыны асԍыныс вір јајыԍ сотчӧмӧн бырӧм госсӧ, белоксӧ, угԉевоԁјас ԁа мукӧԁ-торјас. Міјан кынӧм-пыщкын быԁ-пӧлӧс сојан-јуан ӧткоԃаԍӧ, вір-јајӧ пӧрӧ. Чӧскыԁ ԁа чӧскыԁтӧм ԍојантор тӧԁӧ сӧмын вомным, — кынӧмӧ веԍкалӧм-бӧрын чӧскыԁ-чӧскыԁтӧмыԁ веԍкоԃ, меԁтыкӧ сеԍ вермӧ лоны бырӧм колан-торјас: гос, белок, угԉевоԁ ԁа ԋеуна колан совјас Абу ԍӧкыԁ ӧні гӧгӧрвоны: ԍојан-јуан-торјасыԍ гос, белок ԁа угԉевоԁ вӧчны абу кокԋі уҗ; унатор, уна струмент колӧ уҗсӧ бура нуӧԁны. Меԁ-војԁӧр сојантӧ колӧ кіԅӧртны. Кіԅӧртор-ӧԁ сӧмын вермасны ԍув-пыщԍыԁ посԋі-вір-сӧнјасыԁ кыскыны ас-пыщкас. Сеԍԍа ԍојан-јуантӧ колӧ кыԇкӧ-мыјкӧ јансӧԁны, торјӧԁлыны. Сіјӧ торјалӧмыс лоӧ со кыԇі: ԍојанторјыԍ колӧ ԇік јансӧԁчыны белокыслы, госыслы, угԉевоԁыслы, ваыслы, сіԇ воԇӧ. Сіԇі, ԍојансӧ јансӧԁӧм-бӧрын сӧмын, міјан вір-јајыԁ бара вӧчӧ аслыс гос, белок ԁа угԉевоԁ. Ԍојан-торјын, шуам кӧԏ јајын, белокыԁ ем зев уна. Ԍӧмын сіјӧ белокыԁ абу морт белок. Сы-вӧсна морт вір-јајлы лоас јона мырԍыны јај-белоксӧ воштыны морт-белокӧ. Сещӧм-жӧ уҗ мунӧ госкӧԁ ԁај угԉевоԁкӧԁ. јона кокԋіԁ гырк-пыщкослы вакӧԁ ԁа уна-пӧлӧс совјаскӧԁ. Валы ԁа совјаслы оз ков вежԍывны, најӧс колӧ сӧмын боԍтны, ԋекущӧм уҗ налы оз ков. Ӧні мі вермам шуны, кыԇі вежԍӧны ԍојан-јуанторјас. Меԁ-војԁӧр ԍојан-торјасыԁ меԁ вӧліны кіԅӧрӧԍ, меԁ вермісны кыскыԍны вір-сӧнјасӧн, меԁ вермісны торјавны ас уна-пӧлӧс торјас-вылӧ, меԁ сіјӧ јансалӧм торјасԍыс міјан вір-јајным верміс вӧчны бырӧм-вір-јај-жӧ. Тајӧ уҗыс ставыс вӧчԍӧ гырк-кынӧм пыщкӧсын кішечԋікӧн. Меԁ-воԇԇа ԍерпасыс петкӧԁлӧ, кущӧмҗык мортыԁлӧн гырк-пыщкӧсыс, кущӧм торјасыԍ сіјӧ ставнас лоӧма. Гырк-кынӧм-пыщкӧс вом-пыщкӧсԍаԋ асмог-петан-роԅӧԇ лоӧ труба-коԃ. Вылыс-помыс трубаыслӧн завоԃітчӧ вомӧн. Вомыԍ мі аԁԇам піԋјас ԁа ԁуԉ-вӧчан ԋерӧԁјас. Вом-пыщкӧс помаԍӧ гуран-коԃӧн. Сіјӧ гураныс лоӧ ԋылыштан-гуран (горш). Ԋылыштан-гураныс ԍојан-јуансӧ тојыштӧ ԋылыштӧмнас сојан-нуан трубаӧ (пищевод — рочӧн-кӧ). Ԍојан-нуан трубаыс вӧсԋі ԁај куԅ, улі-помыс ӧтлаасӧ мешӧк-коԃ кынӧмкӧԁ. Ԍојан-јуан-тор, ԋылыштӧмӧн ԍојан-нуан труба-пыр нуӧԁӧм-борын, веԍкалӧ кынӧм-пыщкӧ. Кынӧм лоӧ морӧса-кынӧма-торјӧԁыԍ јаја-кучік-улын. Ԍојан-нуан трубаыс мунӧ сіјӧ кучік-пырыс. Кынӧм-пыщкосԍаԋ ԍојан-јуан веԍкалӧ кынӧмԍаԋ муныԍ вӧсԋі-труба-коԃ ԍувјӧ. Ԍувјасыс асмог-петан-роԅӧԇ пыр труба-коԃӧԍ. Ԍувјас кусԋаԍӧмјаснас тыртӧны пӧшԏі став кынӧм-пыщкӧссӧ. Ты мус (ԁ. п.) ԁас-кык чуԋ-куԅа ԍув Вывлаԋ кајыԍ куԅ ԍув Ԍінтӧм ԍув Ԋіԇув-коԃ ԍувтор Ԍојан нуан труба ты Кынӧм Кынӧм гор-увса ыҗыԁ ԋерӧԁ (сӧп) (т. к.) вӧс-ԋі ԍувјас Обоԁочнеј ԍув веԍкыԁ Кыз ԍув 1-ӧԁ ԍерпас Ԍув-трубаыс кызтанас абу пыр ӧткоԃ. Кынӧмыԍ петӧм-бӧрын унҗык ԍувјыс лоӧ вӧсԋіԁ. Горувса ԍувјыс лоӧ кыз. Кыз ԍувјасӧн најӧ і шуԍӧны. Кынӧмԍаԋ петан вӧсԋі ԍув шуԍӧ ԁаскык чуԋ-куԅта ԍувјӧн. Куԅтанас сіјӧ лоӧ морт ԁас-кык чуԋ-куԅта. Тајӧ ԍувјын ем роԅ. Сіјӧ роԅӧԁыс ԍув-пыщкӧ ԍојан-торјаскӧԁ ӧтлааԍны локтӧны муслӧн ԁа кынӧм-горувса ыҗыԁ-ԋерӧԁлӧн-вӧчӧм сокјас. Ԁаскык-чуԋ-куԅта ԍув-бӧрын вӧсԋі-ԍувјыс нӧшта-на вӧсԋіԁҗык ԁа куԅҗык. Куԅтанас лоӧ 2 1/2-3 сыв-куԅта. Шуԍӧ вӧсԋі ԍувјӧн (рочӧн — тощая подвздошная кишка). Вӧсԋі ԍув-бӧрын мунӧны сеԍԍа кыз ԍувјас. Меԁ-воԇԇа кыз ԍувјыс шуԍӧ ԍінтӧм ԍувјӧн (рочӧн-кӧ — слепая кишка). Ԍінтӧм ԍув-помас ем ічӧԏік вӧсԋіԃіԋік ԋіԇув-коԃ ԍувтор (рочӧн шуԍӧ — червообразный отросток слепой кишки). Ԍінтӧм сувԍаԋыс-кӧ сіјӧ ԋіԇув-коԃ ԍувторјас веԍкалас кущӧмкӧ чорыԁтор, лы-ԉі мыј-ԉі, — секі сіјӧ ԍувторјыс вермас віԍмыны (аппендицит). Тајӧ віԍӧмсӧ бурԁӧԁігӧн віԍыԍ мортлы боԉԋічаын вӧчӧны оператсіја. Віԍмӧм ԋіԇув-коԃ ԍувторсӧ вунԁӧны ԍінтӧм ԍув-берԁԍыс. Вунԁан-інсӧ јітӧны бура вурӧмӧн. Ԋіԇув-коԃ ԍувторсӧ шыбытӧны ортсӧ. Тајӧ оператсіја-вӧсна мортлӧн ԍојан-јуан вежԍан-уҗ оз торкԍы ԋекущӧма. Ԋіԇув-коԃ ԍувтор мортлы ӧні абу колантор ԇік. Коркӧ важӧн меԁ-воԇԇа јӧзыслы сіјӧ ԍувторјыс вӧлі колӧ, сеԍԍа сіјӧ ӧнӧԇ-на-і кысԍӧ, олӧ гыркаԁ. (Мыј-вӧсна сіјӧ ԍувторыс колӧ вӧлі налы, поԅӧ лыԃԃыны роч-ԋігајасыԍ: «Первые люди на земле» ԁа «Происхождение человека»-ыԍ. Ԍінтӧм ԍувԍаԋ сеԍԍа пукԍӧ кыз гӧгӧртыԍ (обоԁочнеј) ԍув. Кујім-ногӧн кусіԋтчӧмӧн сіјӧ вевԏԏӧ став ԍувјассӧ веԍкыԁлаԁорԍаԋ, вылыԍаԋ ԁај шујгалаԁорԍаԋ. Помаԍӧ обоԁочнеј-ԍув веԍкыԁ ԍувјӧн. Веԍкыԁ ԍув сеԍԍа помаԍӧ-ԋін асмог-петан роԅӧн. Со кущӧм уна торјаса лоӧ мортыԁлӧн кынӧм-гырк-пыщкыԁ. Быԁ торја-тор гыркын вӧчӧ сӧмын асԍыс уҗсӧ. Ԍојан јуан-вежԍан уҗ-жӧ щӧщ уҗалӧны вом-пыщкӧсса ԁуԉ вӧчан ԋерӧԁјас, мус ԁа кынӧм-горувса ыҗыԁ ԋерӧԁ. Најӧ отсалӧны гырклы ԍојан-јуантӧ вір-јајӧ пӧртны. Сеԍԍа оз-і ло ԃівӧ, тащӧм ыҗыԁ машінаыԁ-кӧ (гырк-пыщкӧсыԁ) понԁас щыкԍавны ԁа торксавны. Зев бур тӧлкӧн вӧчӧмыс-вӧсна — гыркыԁ оз-на-ӧԁ јона і торкԍывлы. Бура олӧмӧн ԁа бур ԍојан-јуанӧн сіјӧ уҗалӧ торкԍывтӧг зев уна војас. Омӧԉ олӧмԍамӧн ԁа ԉокнога ԍојӧм-јуӧм-вӧсна мортыԁ унаыԍ торклӧ ԁа щыкӧԁлӧ кынӧм-пыщкӧсыслыԍ бур уҗсӧ. Ӧні мі ԍорԋітыштам, кыԇі мунӧ сојан-јуан вежԍан уҗыс вомын ԁа мукӧԁ гырк-кынӧм-пыщса-вежӧсјасын, мыјјас колӧны, меԁым сіјӧ уҗыс бура мунас.

III. Ԍојанлӧн вом-пыщкӧсын вежԍӧм.

Завоԃітчам ԍојан-јуан вежԍан уҗтӧ тӧԁмавны вомԍаԋ. Вом-пыщкӧсса ԍојантор вежԍӧмыс — міјан ԍін-воԇын. Меԁ-војԁӧр ԍојанторсӧ мі піԋјасӧн бура куртчалам, торјӧԁлам ԁа посԋӧԁлам — ізам, меԁ мі сіјӧс вермам кокԋіа ԋылыштны. Кымын бурҗыка піԋјасӧн уҗалам, сымын лоас бурҗык. Кывјыԁ ӧтарӧ-мӧԁарӧ јӧткалӧ ԍојантортӧ, меԁым сіјӧ кыкнанлаԁорса піԋ-улас-веԍкавлӧ. Ԋаԋ-торјыԁ, ԍојан-торјыԁ регыԁ-ӧԁ ԋебԅӧ, рок-коԃ лоӧ, ԁуԉ-сора. Кывјыԁ вӧрӧ терыба, ԍојан-тортӧ наԇӧԋікӧн ԋіԉԅӧԁӧ, јокмыԉтӧ, лептӧ ас-вылас. Меԁ-бӧрын кыпӧԁлӧ вылӧ ԁа шыбытӧ горшӧ. Мортыԁ сещӧм ԋебыԁ рок-коԃ ԍојан-торсӧ кокԋіԁа сеԍԍа ԋылыштӧ. Мыј мі каԅалам, ԁырҗык-кӧ ԍојан-тортӧ вом-пыщкын акԉалам? Понԁам-кӧ, шуам, мі ԁыр куртчавны, акԉавны јеҗыԁ-ԋаԋ, јеҗыԁ ԋаԋыԁ кажітчас міјанлы јумов. Ԍіјӧ сіԇі і лоӧ. Тракмалсӧ ԋаԋԍыс (ԋаԋын ем тракмал) ԁуԉԉыԁ пӧртас сакарӧ. Со кыԇі вежԍӧ ԍојан-торјыԁ вом-пыщкӧсын ԁуԉкӧԁ ӧтлааԍӧм-вӧсна. Мыјла-нӧ, еԍкӧ, сещӧм вежԍӧмыс колӧ? Мыј-вӧсна міјан вір-јајыс оз боԍт тракмалсӧ вежԍытӧгыс — сакарас-пӧрттӧгыс? Со мыјла: тракмалыԁ-ӧԁ оз сыв, сакарыԁ-ещӧн, кынӧмаԁ, сы-понԁа ԍувјасыԍ посԋі-вір-сӧнјасыԁ тракмалтӧ оз вермыны кыскыны ас-пыщканыс. Ме віԍтавлі-ԋін, кущӧм-колӧ лоны ԍојан-торјыԁлы, меԁым бура мунас вежԍан-уҗыс гырк-пыщкаԁ: ԍојанторјыс, міԍа, меԁ вӧлі сылыԍ. Тракмалыԁ ԍојан-торԍыԁ, пӧрӧ сакарӧ; секі кынӧмса ԁа ԍувјасса посԋі-вір-сӧнјас сылыԍ-сакартӧ кокԋіа кыскӧны ас-пыщкас. Со мыј-вӧсна колӧ тракмаллӧн сакарӧ пӧрӧмыс. Со мыј-вӧсна міјан вір-јајыԁ оз боԍт тракмалсӧ вежԍытӧгыс, сакарӧ пӧрттӧгыс. Сіԇі-жӧ лоӧ картупеԉыԍ патӧка вӧчігӧн ԁа кампет вӧчігӧн. Картупеԉ-тракмалсӧ пӧртӧны сакарӧ. Картупеԉыԍ вӧчӧм пыԅсӧ (тракмалсӧ) ва-сорӧн зев ԁыр пуӧны ыҗыԁ бі-вылын. Пуԅӧԁіг-мозыс сетчӧ соԁтӧны ԋеуна ԍернеј кіслота. Ԍернеј кіслотакӧԁ сорлалӧм-вӧсна ԁа пуӧмыс-вӧсна картупеԉыслӧн тракмалыс ԋӧжјӧԋікӧн пӧрӧ сакарӧ, лоӧ патӧка. Вом-пыщкӧсын ԍојантор оз ков пуԅӧԁны ԋі сорлавны ԍернеј кіслотаӧн. Колӧ сӧмын піԋјасӧн бура куртчавны ԁа сорлавны ԁуԉкӧԁ. Ԁуԉԉыс сеԍԍа тракмалсӧ пӧртас сакарӧ. Кыԍ лоӧ вом-пыщкас ԁуԉԉыс, кыԇі сіјӧ тракмалсӧ пӧртӧ сакарӧ? Меԁ-воԇԇа ԍерпасԍыс мі аԁԇам: вомын ем кујім гырыԍ ԋерӧԁјасӧн кыкнан-бокас. Сіјӧ ԋерӧԁјасыс і лоӧны ԁуԉ-вӧчан ԋерӧԁјас. Ԍеԍԍа вом-кучік-улас, тајӧ ԋерӧԁјасыԍ-ӧтԁор, ем зев посԋі (мікроскопӧн тыԁалан) зев уна ԁуԉ вӧчыԍ ԋерӧԁјас. Боԍтам-кӧ мі ӧԏік ыҗыԁ ԁуԉ-вӧчыԍ ԋерӧԁ ԁа весалам сіјӧс гӧгӧрса јајԍыс, ԋерӧԁыс сек лоӧ пелыԍ-роԅ-коԃ. Тащӧм-ногса ԋерӧԁјасыс, ԁуԉ-вӧчан ԋерӧԁјасыԍ-ӧтԁор, ем нӧшта і мукӧԁ. Ԍтавыс најӧ шуԍӧны розја-ԋерӧԁјасӧн. Пелыԍ-розјыԁ-моз-жӧ ԁуԉ-вӧчан-ԋерӧԁыԁ јукԍӧ уна-торјӧ. Быԁ-тор вӧчӧ ԁуԉ. Вӧчӧм ԁуԉԉыс мунӧ труба-коԃ-куԅа. Став трубкајасыс сеԍԍа ӧтлааԍӧны ӧԏі кыз труб- каӧ. Сіјӧ кыз трубка-пырыс сеԍԍа вом-пыщкаԁ і локтӧ ԁуԉԉыс став ԋерӧԁԍыс. Чукӧртам-кӧ мі унҗык ԁуԉсӧ ԁа віԇӧԁлам, аԁԇам: сіјӧ гуԁыр-ва-коԃ. Ԁуԉԉаԁ пӧшԏі ставыс ва. Ԍӧмын прӧчентҗын (ԍоӧԁ-пајыслӧн җынјыс) кущӧм-ԍурӧ совјас ԁа белокјас. Ԍіјӧ белокторыс-вӧсна-і ԁуԉԉыԁ сеԍԍа ԉувјалыԍ, кԉеј-коԃ. Ԁуԉ-піӧ-кӧ кіԍтыштны ԋеуна уксус, секі белокыс торјалӧ, ԁуԉԉыс оз-ԋін ло ԉувјалыԍ, оз ло кԉеј-коԃ. Ваыԍ, совјасыԍ ԁа белокторјыԍ-ӧтԁор, ԁуԉ-піын ем нӧшта зев еща кущӧмкӧ аслыс-пӧлӧс-тор. Ԇік аԍсӧ сіјӧ-торсӧ ԁуԉ-піыԍ оз вермыны јансӧԁны. Сіјӧ торјыс і ем тракмалтӧ сакараԁ пӧр-тыԍыԁ. Шуԍӧ сіјӧ ԁуԉ-ферментӧн (рокӧс-ԍама). Зев ещаԋік ԁуԉ-фермент пӧртӧ зев уна тракмал сакарӧ. Ловја-ловјаслыԍ вір-јајԍыс поԅӧ аԁԇыны сещӧм ферментсӧ уна. Мі бӧрынҗык тајӧ ԍорԋісӧ нуӧԁігӧн паныԁаԍам-на накӧԁ. Тракмалтӧ сакарӧ-пӧртыԍ ԁуԉ-фермент лоӧ меԁ-воԇԇа сещӧм ферменԏјас-пӧвсын. Ӧні мі тӧԁам-ԋін, ӧԏі војт фермент вӧчӧ зев ыҗыԁ вежԍӧм. Меԁ уна ферментјасыс лоӧ ԍојан-јуан вежԍан уҗын. Ԁуԉ-фермент вӧчԍӧ кујім-гоз ԁуԉ-вӧчыԍ ԋерӧԁјасӧн. Ӧні мі тӧԁмалам, ԁуԉ-вӧчыԍ ԋерӧԁјас ставнысӧ вӧчӧны ӧткоԃ ԁуԉ, аԉі уна пӧлӧсӧс. Тајӧ тӧԁмалігӧн колӧ вӧчны со-мыј: быԁ ԋерӧԁыԍ колӧ торјӧн боԍтны вӧчӧм-ԁуԉсӧ. Вом-пыщ- кӧсын ԁуԉԉыԁ став ԋерӧԁԍыс ӧтлааԍӧ. Сы-вӧсна быԁ ԋерӧԁыԍ торјӧн ԁуԉтӧ ԁозјӧ чукӧртігӧн лоас вӧчны оператсіја. Чукӧртам торјӧн быԁ ԁуԉ-ԋерӧԁыԍ ԁуԉјассӧ понлыԍ. Мі тӧԁам, быԁ ԋерӧԁыԍ ԁуԉԉыԁ понлӧн локтӧ вомпыщкӧсас, мортлы-моз-жӧ, вӧсԋіԃіԋік трубка-пыр. Ԍіјӧ трубкаыслыԍ вом-пыщкӧ петан помсӧ велӧԁчӧм-јӧз весалӧмаӧԍ гӧгӧрса-јајԍыс ԁа петкӧԁӧмаӧԍ ортсӧ (віԇӧԁ 2 серпас).

1. Ԁуԉ вӧчыԍ ԋерӧԁ. 2. Ԁуԉ петан-туј вӧсԋіԃік трубка. 3 Ԁуԉ-петан трубкаыслыԍ помсӧ петкӧԁӧма ортсӧ. 4. Ԁуԉ-петан роԅ-ԁінӧ кӧрталӧмаӧԍ ԁоз, ԁуԉсӧ чукӧртны. 2-ӧԁ ԍерпас.

Трубка-роԅԍыс петӧ ԇік торјӧн сӧԇ ԁуԉ ӧԏік ԁуԉ-вӧчан ԋерӧԁыԍ. Ԁуԉ-петан роԅ-ԁінас кӧрталӧмаӧԍ ԁоз. Ԁуԉԉыс сіјӧ ԁозјас сеԍԍа і чукӧрмӧ. Таԇі поԅӧ чукӧртны ԁуԉтӧ быԁ ԁуԉ-ԋерӧԁыԍ торјӧн. Торјӧн чукӧртӧм ԁуԉсӧ віԁлалігӧн велӧԁчӧм-јӧз аԁԇӧмаӧԍ со-мыј: пеԉ-гӧгӧрса-ԋерӧԁ ԍетӧ еща-ԋіԉӧга ԁуԉ. Ферментыс сен зев уна. Кыв-горувса ԁа черлы-горувса ԁуԉ-вӧчан ԋерӧԁјаслӧн ԁуԉԉыс мӧԁ-ногаҗык. Ԁуԉ-піас ферментыс еща, сӧмын уна ԋіԉӧгыс. Тащӧм оператсіјасӧ вӧчлісны пон-вылын. Кујімнан-гоз ԁуԉ-вӧчан-ԋерӧԁјасԍыс перјілісны ԁуԉсӧ. Ԍекі поԅӧ вӧлі аԁԇыны ԁуԉ-вӧчан ԋерӧԁ-јаслыԍ уҗсӧ, ӧтпырјӧ ставныслыԍ. Ԍекі каԅалісны: ӧԏі ԋерӧԁыс ԁуԉсӧ оз ԍет пыр ӧткоԃӧс ԁај пыр ӧтмынԁа. Ԁуԉԉыс вежлаԍӧ ԍојан-јуан-ԍерԏі. Меԁ уна ԁуԉ вом-пыщкӧсӧ локтӧ кос-јај ԍојігӧн. Ԃерт-ӧԁ, сіјӧ сіԇ і колӧ. Кос-јајтӧ бура ԁуԉԉӧн ԋебԅӧԁтӧгыԁ он-ӧԁ і вермы ԋылыштныԁ. Сеԍԍа кос јеҗыԁ-ԋаԋ-вылӧ ԁуԉԉыԁ локтӧ сіԇ-жӧ зев уна. Кос-ԋаԋыԁ-ӧԁ оз-жӧ ԋылыштчы јона ԋебԅӧԁтӧгыԁ. Ватӧ јуігӧн ԁуԉԉыԁ вом-пыщкаԁ оз лок ԋекущӧма. Јӧв јуігӧн ԁуԉԉыԁ вом-пыщкаԁ локтӧ зев уна, кос-јај ԁа кос јеҗыԁ-ԋаԋтӧ ԍојігӧн-ԁорыԍ-на унҗык. Јӧвтӧ-ӧԁ, ва-моз-жӧ поԅӧ јуны-ԁа, мыј-вӧсна-нӧ, еԍкӧ, ԁуԉԉыс локтӧ јӧвсӧ ԍојігӧн вом-пыщкас зев уна? Ԍіјӧ лоӧ со-мыј-вӧсна: кынӧм-пыщкӧ веԍкалӧм-бӧрын јӧлыԁ пырыԍ-пыр-жӧ шуԅӧ. Јӧлыԁ-кӧ абу сорлаԍӧма ԁуԉԉыскӧԁ, секі сіјӧ шуԅӧ ԁа пукԍӧ кынӧм-пыщкын зев топыԁ шмакјасӧн. Ԍещӧм, топыԁ шмакӧԍ, јӧвлӧн вежԍӧмыс кынӧмын мунӧ зев омӧԉа. Јӧлыԁ-кӧ бура сорлалӧма ԁуԉкӧԁ, — усӧбыч черлы-горувса-ԋерӧԁ-ԋіԉӧга ԁуԉкӧԁ, — секі кынӧмаԁ шуԅӧм јӧв-шмакыс оз ло топыԁ, лоӧ вата-коԃ, ԉібӧ выԉ-уԍӧм лым-коԃ. Ԃерт сещӧм јӧлыԁлӧн кынӧм-пыщкӧсаԁ веж- ԍӧм-уҗыс мунӧ бурҗыка сіјӧн сеԍԍа јӧвтӧ ԍојігон јона і локтӧ ԁуԉԉыԁ вом-пыщкаԁ. Понԁам-кӧ мі јуны сола-ва, ԁуԉ-піын ферментыс ԁај ԋіԉӧгыс лоӧ зев еща. Секі ԁуԉԉыс сӧмын пожјалӧ вом-пыщкӧссӧ. Пожјавнытӧ-ӧԁ поԅӧ і ваӧн. Ва-коԃ секі і лоӧ воан ԁуԉԉыс. Понлыкӧ вом-пыщкас пуктам лыа, сылӧн сещӧм-жӧ, ва-коԃ ԁуԉ локтӧ лыа-вылас. Лыаыԁ-ӧԁ абу ԍојан-тор, ԁај вежны сеԍ ԋемтор. Сы-вӧсна вом-пыщкӧсӧ лыасӧ пожјавны локтӧ ва-коԃ ԁуԉ, оз лок ԍојантор-вежны-тујан-ԁуԉ. Понлы-кӧ вомас ԍујам ізјас, секі ԁуԉԉыс оз лок ԋӧԏі. Ізтӧ-ӧԁ поԅӧ сӧмын ԍӧлыштны, ԁуԉ віԇтӧг. Сы-вӧсна ԁуԉԉыс оз і лок. Таԇі вежлаԍӧ ԁуԉԉыԁ ԍојан-јуан-ԍерԏі. Коԁі-нӧ, еԍкӧ, сіԇі бур тӧлкнас вом-пыщкӧсӧ ԁуԉ-локтӧмыслы інԁалӧ ԁа веԍкӧԁлӧ? Вом-пыщкӧ ԁуԉ-локтан бур уҗыс кокԋіа торкԍӧ, вунԁам-кӧ мі јур-вемԍаԋ ԋерӧԁ-пыщкӧ-локтыԍ везсӧ. Сіјӧ везјыс лоӧ ԁуԉ-вӧчан-уҗ тујԁалыԍ ԁа інԁалыс ԋерв. Понлыԍ-кӧ мі сіјӧ ԋервсӧ вунԁам, секі ԁуԉԉыԁ вом-пыщкас локтӧмыԍ пырыԍ-пыр ԁугԁас. Вом-пыщкас поԅӧ пуктыны јај-ԉі, јӧв-ԉі, јеҗыԁ-ԋаԋ-ԉі, — ԁуԉ оз понԁы локны ԋӧԏі. Лун-кујім-мыԍԏі ԁуԉԉыс бӧр понԁас локны, сӧмын вошӧ бур-тӧлкӧн локтӧмыс. Ԁуԉԉыс понԁас петны ԁугԁывтӧг, ԍојӧ-ԉі, оз ԍој — ӧтмоза. Сещӧм тӧлктӧг ԁуԉ-петӧмыс кысԍӧ вежон-мӧԁ. Сеԍԍа ԁуԉ-вӧчан-ԋерӧԁјасыс понԁасны щыкԍыны ԁај ԍіԍмасны ԇікӧԇ. Ӧні мі аԁԇам: ԁуԉ-вӧчан-ԋерӧԁјаслӧн бур-уҗыс јітчӧма ԋервјас-пыр јур-вемкӧԁ. Јур-вемԍаԋ ԋерв-пыр ԋерӧԁӧ локтӧны щӧктӧмјас. Кыԇі-нӧ еԍкӧ јур-вемыс тӧԁӧ, мыј колӧ ԁа кущӧм щӧктӧм-інԁӧм колӧ ԍетны ԋерӧԁлы? Кыԇі јур-вем тӧԁӧ, мыј, кущӧм ԍојан вом-пыщкын? Ічӧԏік опыт-вӧчӧм бара інԁас міјанлы бур, веԍкыԁ воча кыв міјан јуалӧмлы. Колӧ сӧмын кывԍаԋ јур-вемӧ мунан везсӧ-ԋервсӧ вунԁыны. Ԋерв вунԁӧм-бӧрын бур тӧлкӧн інԁалӧм вом-пыщкӧ ԁуԉ-локтӧмлы вошӧ. Ԁуԉԉыс понԁас локны сӧмын тӧлктӧг, — ԉокнога. Бура нуӧԁны вом-пыщкӧ ԁуԉ-локтӧмсӧ јур-вемным міјан сіԇі-жӧ тӧԁмалӧ ԍін-веԍкӧԁлан-ԋерв-пыр ԁа ныр ыса-ԋерв-пыр. Ԍінјассӧ-кӧ понлыԍ тупкалам ԁа јајсӧ-кӧ сӧмын ԍетам ісавны, секі сылӧн ԁуԉԉыс вом-пыщкас понԁас-ԋін локны. Ісалан-ԋерв-пырыс понлӧн јурвемыс каԅаліс-ԋін јај ԍетӧм-јылыԍ. Ылыԍаԋ-кӧ јајсӧ петкӧԁлыны, ԁуԉԉыс понјыԁлӧн вом-пыщкас понԁас-жӧ локны. Секі јурвемыс сылӧн тӧԁӧ ԍетан-тор-јывԍыс ԍін-ԋерв-пырыс. Кор міјан ԍумалӧ кынӧмным, секі ԍојан-вылаԁ куш-віԇӧԁлӧм-вӧсна, веԍіг сојан-јывԍыс куш-ԁумыштӧм-вӧснаыс, вом-пыщкӧ локтӧ ԁуԉ. Ԍін-ԋерв-пыр ԁа ісалан-ԋерв-пыр міјан јурвемӧ локтӧ јуӧр ԍојан-јывԍыс. Ԍіјӧ јуӧрыс сувтыштлӧ ԋеԁыр-кежлӧ јур-вемӧ, сеԍԍаԋ сеԍԍа, щӧктӧмӧн, мунӧ ԋерв-пыр ԁуԉ-вӧчан-ԋерӧԁӧ. Сіԇкӧ јурвемыԁ щоктӧ ԋерӧԁлы вом-пыщкӧ ԍетны ԁуԉ, інԁӧ кущӧм ԁуԉ ԁај унаӧ. Мі аԁԇам: ԍојӧм-јуӧм-јылыԍ јур-вемӧ јуӧр мунӧ ӧԏі тујӧԁ. Јур-вемын јуӧрыс мыјкӧ-мынԁа олыштӧ, сеԍԍа ԋерв-пыр-щӧктӧмӧн мунӧ ԋерӧԁӧ мӧԁ-тујӧԁ. Мӧԁ-тујсӧ, јурвемԍаԋыс щӧктӧмӧн ԋерӧԁӧ-локтан јуӧрсӧ, велӧԁчӧм-јӧз шуӧны рефԉексӧн. Гырк-пыщкӧсын рефԉексыс уҗалӧ ԍојан-јуан мунан тујјасас, ставас. Піԋјасӧн вом-пыщкӧсын бура ԁуԉкӧԁ сорлалӧм ԍојан-јуантӧ рефԉекс-јуӧр-пыр ԍојан-јуан ԋылыштԍӧ трубка-пыр (горш-пыр) кынӧмӧ. Кыԇі-нӧ сіјӧ артмӧ? Ԋылыштан-гуран кучікса ԋервјас јуӧртӧны јур-вемтӧ ԍојан-јывԍыԍ Јур-вемԍаԋыс ԋылыштан-гуранјајас (мускулас) локтӧ щӧктӧм јуӧр. Ԍіјӧ щӧктан-јуӧрыс-вӧсна ԋылыштан-гуранса мускулјасыс тојыштӧны ԍојантӧ ԍојан-јуан-трубка піӧ, трубкаԍыс сеԍԍа тојлалӧмӧн пыр воштӧны ԇік кынӧмӧԇыс. Кынӧмӧ-ӧԁ веԍкалӧ ԍојаныԁ кујлігӧн-сојігӧн і увлаԋ-јурӧн-сулаліг ԍојіг-јуігӧн-і. Ԍіԇ-кӧ ԍојан торјыԁ горшԍаԋыс оз ачыԍ уԍ, ԍојан-нуан-трубкаыс тојлалӧ сіјӧс кынӧмаԁ. Таԇі веԍкалӧ сојан-јуаныԁ кынӧмӧ. Кынӧмын ԍојан-јуан-торјас паныԁаԍӧны мӧԁ ԍојан-вежан-уҗ нуӧԁыԍкӧԁ-ԋін кынӧмса соккӧԁ.

IV. Кынӧмын ԍојан-јуан вежԍан уҗ.

Кынӧмын ԍојан-јуан олӧ ԁыр-коԃ. Ԍојан-јуан сетчӧ чукӧрмӧ уна. Уна сојыԍ ԁа уна јуыԍ војтырлӧн кынӧмыс јешщӧ-ԋін ыҗыԁ. Шӧркоԃ- ԃем мужікјаслӧн кынӧмӧ тӧрӧ 8 тув ва, нывба-бајаслӧн 5 тув. Уна щај ԁа сур јуыԍјаслӧн кынӧмас тӧрӧ веԁраҗын ԁај унҗык сур ԉібӧ щај. Мыј вӧчԍӧ кынӧмын ԍојан-јуанкӧԁ? Важӧн велӧԁчӧм-јӧз вӧлі чајтӧны, кынӧмса уҗ-пӧ мунӧ таԇі: кынӧмыс пӧ јона вӧрӧ. Вӧрӧмнас-пӧ кынӧм кучікыс воча ԋіртчӧ ԁа сіԇі ԍојаныс, ізкі-улын-моз, посԋӧԁчӧ, ізԍӧ, кіԅӧрмӧ. Кор-пӧ сіјӧ лоӧ кіԅӧріԋік, рок-коԃ, секі-пӧ сіјӧ кынӧмсаԋыс тојыштчас воԇӧ, ԍувјӧ. Најӧ вӧлі чајтӧны кынӧм-пыщкӧсса уҗтӧ вом-пыщкӧсса уҗ-коԃӧн-жӧ. Кор-пӧ кынӧмаԁ ԍојан-торјыԁ абу, секі-пӧ куш кынӧм-кучік воча-ԋіртчӧмыс-вӧсна і лоӧ кынӧм ԍумалӧмыс. Зев-жӧ-ԋін, еԍкӧ, важӧн сеԍԍа мукӧԁ велӧԁчӧм јӧз каԅалӧмаӧԍ: кынӧмыԁ-пӧ оз сӧмын посԋӧԁлы ԁа кіԅӧрт ԍојантортӧ. Сіјӧ-пӧ ԍојан-торјасыслыԍ вежӧ щӧщ пыщкӧссӧ. Выԉыԍ лыԍтӧм веԁра-јӧв-піӧ-кӧ ԍујан муртса-начкӧм кукаԋлыԍ кынӧмсӧ, јӧлыс пырыԍ-пыр-жӧ ставнас шуԅас. Сіԇ-кӧ кынӧм-пыщкас ем кущӧмкӧ јӧв-шуԅӧԁан-тор. Сеԍԍа јајыԁ вом-пыщкӧсын піԋјасӧн куртчалӧм-вӧсна ԁа акԉалӧм-вӧсна оз-на-жӧ јона вежԍы. Кынӧм-пыщкӧсын олыштӧм јајтӧ оз-ԋін поԅ тӧԁны ԋекыԇі. Јајыԁ кынӧм-пыщкӧсаԁ пӧрӧ кіԅӧріԋік рокӧ. Сещӧма јајлӧн вежԍӧмыс, ԃерт, оз вермы лоны кынӧм-кучік воча-ԋіртчӧм-вӧсна. Ӧԏі велӧԁчӧм морт боԍтчӧма тӧԁмавны, кыԇі лоӧ кынӧмын јај-вежԍӧмыс. Боԍтӧма сіјӧ посԋі роԅӧԍ езыԍыԍ вӧчӧм трубкајас. Трубкајас-пыщ- кас лӧԁӧма јај ԁа ԍетӧма ԋылавны кывтӧм пемӧсјаслы. Меԁ вом-пырыс-жӧ трубкајассӧ поԅас бӧр кыскыны, трубкајас-помас кӧртавлӧма шӧвк куԅ суԋісјас. Час кујім-мыԍԏі суԋісӧԁыс пемӧс-кынӧмԍыԁ трубкајастӧ кыскалӧма бӧр. Трубкајас-пыщкаԁ јајыԁ абу коԉӧма. Кынӧмын кіԅӧріԋік-рокӧ-пӧрӧм-вӧсна трубка-роԅјасӧԁыс ставыс петӧма. Сіјӧ велӧԁчӧм мортыс вӧлі арталӧ сіԇі: кынӧм-пыщкӧсын-кӧ-пӧ сојан вежԍӧ кынӧм-кучік воча-ԋіртчӧм-понԁа сӧмын, секі-пӧ трубка-пыщкӧсса јајкӧԁ ԋемтор ез вермы лоны — јајлӧн, еԍкӧ, ез ло ԋекущӧм вежԍӧм. Кынӧм-пыщкӧсса сокјасыс-вӧсна-кӧ-пӧ вежԍӧ, — трубка-пыщкӧсса јајыԁ вежԍас. Трубкајастӧ кынӧм-пыщкӧсԍыԁ кыскӧм-бӧрын велӧԁчӧм мортыԁ каԅалӧма: кынӧн-пыщкӧ-саԁ јајыԁ вежԍӧ ԍојан-кіԅӧртыԍ-сывԁыԍ-ва (сок)-вӧсна. Та-бӧрԏі велӧԁчӧм-јӧзыԁ понԁісны тӧԁмавны оз-ӧ-поԅ кынӧмса ԍојан-кіԅӧртыԍ-сывԁыԍ-васӧ суԇӧԁны кынӧмԍыс ԇік аԍсӧ. Суԇӧԁӧны вӧлі уна-ногӧн. Ԍетасны вӧлі пемӧслы ԋылыштны суԋісӧн-кӧрталӧм-губка. Бӧр-кыскӧм-бӧрын губкасӧ вӧлі пыԇыртасны. Сӧмын губка-піас кынӧмса ԍојан-кіԅӧртыԍ-сывԁыԍ-ваыс оз вӧлі лок. Пыԇыртасны вӧлі куш кынӧмса ԋіԉӧгсӧ. Мукӧԁыс пемӧстӧ ԍојіг-костіыс вӧлі начкасны ԁа перјасны сылыԍ кынӧмсӧ. Сӧмын сіԇтӧ вӧчӧмнаԁ, кынӧмса ԍојан-кіԅӧртыԍ-сывԁыԍ-ваыс вӧлі сорлаԍӧма ԍојаныскӧԁ- ԁа, оз-жӧ поԅ вӧлі торјӧԁны ԇік аԍсӧ, ԍојан-кіԅӧртыԍ-сывԁыԍ-васӧ. Уна-ногӧн нокԍӧм-бӧрын Ԉеԋінграԁса роч-велӧԁчӧм-морт, І. П. Павлов, верміс суԇӧԁны кынӧм-пыщкӧсса ԍојантӧ кіԅӧртыԍ-сывԁыԍ ватӧ торјӧн, ԇік аԍсӧ. Суԇӧԁӧм-воԇвылас Павлов тӧԁӧ-ԋін вӧлі со мыј: кынӧм-берԁса ԋерӧԁјасыԍ кынӧмса ԍојан-кіԅӧртыԍ-сывԁыԍ-ваыԁ локтӧ кынӧм-пыщкӧ; ԍојӧм-ԁырјіыԍ-ӧтԁор, ԍојӧм-воԇвылас. Ԍојаныс вом-пыщкӧсын на сӧмын-а, кынӧмын сокыс лоӧ-ԋін. Павлов арталіс сіԇі: меԁ-пӧ пемӧсыс ԍојансӧ ԁыр куртчалас ԁа акԉалас, сӧмын-пӧ ԍојан-тырјыс меԁ оз веԍкав кынӧмас. Ԍекі пӧ кынӧм-пыщкас пемӧслӧн чукӧрмас зев уна кынӧм-пыщкӧсса сок. Ԍіјӧс-пӧ сеԍԍа лоас кокԋі-ԋін суԇӧԁны. Сіԇі арталӧмӧн Павлов ԍојан-нуан-трубкасӧ (пищевод) понлыԍ шӧрӧԁыс вунԁас. Кыкнан-вунԁӧм-помјассӧ петкӧԁас ортсӧ ԁа вурас кучік-берԁас. Понјыԁлӧн гоԉа-шӧрас лоӧ кык роԅ. Ӧԏі роԅыс нуӧ ԋылыштан гуранас ԁа вом-пышкас, мӧԁ роԅыс кынӧмас. Сеԍԍа понлы ԍетас јај. Ԍіјӧ куртчалас ԁај ԋылыштас, — сӧмын јајыԁ оз веԍкав кынӧмас, — гоԉа-роԅӧԁыс уԍӧ ортсӧ (віԇӧԁ 3-ӧԁ ԍерпас). Понјыԁ јај-торнаԁ мырԍас зев ԁыр. Унаыԍ сіјӧс ԋылыштлас, кынӧмас сӧмын оз веԍкав ԋекыԇі. Таԇтӧ верԁігаԁ понјыԁлӧн кынӧмас кынӧмса-сӧкыԁ чукӧрмас веԉ уна. Кыԇі, еԍкӧ, сіјӧ соксӧ сетыԍ перјыны? Павлов вӧчіс со кыԇ: кынӧм ортсы-ежыв кучікас ԁа јајас вӧчіс роԅ, сещӧм-жӧ роԅтор вӧчіс кынӧмас. Ортсы-роԅсӧ ԁа кынӧм- роԅсӧ јітіс трубкаӧн. Сіјӧ трубка-пырыс сеԍԍа і понԁіс војтавны ԁозјӧ кынӧмса-сокыс. Сіјӧ трубка-пырыс-жӧ вӧлі щӧщ понсӧ верԁӧ, меԁым сіјӧ щыгла оз кув. Тащӧм оператсіјасӧ Павловыԁ вӧчліс уна понлы. Понјасыс унҗыкыс коԉіны ԇоԋвіԇаӧԍ ԁај ԍетӧны вӧлі зев уна кынӧмса-сок. 3-ӧԁ ԍерпас. Таԇі лоі суԇӧԁӧма ԇік куш аԍсӧ кынӧмса-соктӧ. Сы-бӧрԏі велӧԁчӧм јӧз вермісны бура тӧԁмавны кынӧмлыԍ ԍојан-вежԍан-уҗсӧ, кыԇі кынӧмыс вежӧ уна-ԍікас ԍојанјас-ԁа. Кынӧмса-сок-пыщкын меԁ унаыс ва. Сӧмын мукӧԁ-пӧлӧс-торјасыс ԁуԉԉын-ԁорыԍ кынӧмса-сокаԁ лоӧ унҗык. Кынӧмса-сокыԁ ԁуԉԍыԁ јона сук ԁај сеԍԍа сен ем нӧшта соԉанеј кіслота. Фермент- јас, шуԅӧԁыԍ-торјас, кынӧмса-сокаԁ ԁуԉԉаԁ-ԁорыԍ унҗык-жӧ. Кынӧмса-сокын лоӧ кык-ԍікас фермент. Ӧԏік ферментыс лоӧ белок вежан, мӧԁыс — јӧв вежан фермент. Кынӧмса-соклӧн сојан-јуан вежан-уҗыс абу ӧтԍама ԁуԉԉӧн ԍојан-вежан уҗкӧԁ. Ме віԍтавлі-ԋін, ԁуԉ ферментыԁ, міԍа, сӧмын тракмал пӧртӧ сакарӧ, ԁа ас-ԋіԉӧгнас отсалӧ ԍојан-торсӧ бура ԋылыштны. Кынӧмса-сокыԁ тракмалтӧ оз вӧрԅӧԁ ԋекущӧма. Ԍтав ебӧсыс кынӧмса ферментјаслӧн мунӧ белок-вылӧ, — белок-сојанјасыс-вылӧ: јај-вылӧ, коԉк-вылӧ, јӧв ԁа чері-вылӧ. Ԋаԋын ԁа граԁвыв-пуктасјасын белокыԁ ещаҗык. Белокјасыԁ кынӧм-пыщкаԁ (јӧв белокыԍ-ӧтԁор) веԍкалӧны сывтӧг, ӧтгуԁырӧн. Кынӧмса-соклӧн-ферментјасыслӧн меԁ-воԇԇа уҗыс лоӧ сещӧм белокјассӧ сывԁыны, вӧчны накӧԁ сіјӧ-жӧ, мыј ԁуԉ-фермент вӧчӧ тракмалкӧԁ — сывтӧм тракмалсӧ пӧртӧ сылан-сакарӧ. Велӧԁчӧм јӧз, кынӧмса-соклыԍ ԍојан-вежан-уҗсӧ бурҗыка тоԁмалӧм-вӧсна, понԁісны віԇӧԁны сіјӧ уҗсӧ ԍԏеклӧ-ԁозјас-піын. Најӧ вӧчісны сещӧм опыт: стӧкан-пыщкӧ пуктісны пуӧм курӧг-коԉклыԍ белоксӧ (јеҗыԁсӧ), сы-вылӧ — кынӧмса-сок, сеԍԍа стӧкансӧ сувтӧԁісны шоныԁ-інӧ, — морт-пыщкӧсса-коԃ жӧ шоныԁыс. Ԋеԁыр-мыԍті белокыс понԁіс пыктіг-моз ыҗԁыны, сеԍԍа лоі вата-коԃ ԁај југыԁҗык. Ԍы бӧрԏі белокыԁ наԇӧԋікӧн понԁіс сеԍԍа сывны ԁај сыліс ԇікӧԇ. Со-кущӧм уҗ вӧчӧ кынӧмса сокыԁ чіпан коԉк белоккӧԁ. Кынӧмса- сок-піын ԍојан-торлӧн вежԍӧмыс вермӧ лоны быԁлаын, меԁ сӧмын вӧлі тырмымӧԇ колан шоныԁлуныс-а. Белок-пыԃԃі-кӧ мі стӧканӧ пуктам гос ԉібӧ тракмал, секі ԋекущӧм, вежԍӧм оз ло. Кынӧмса сокыԁ ԍојаныԁлыԍ вежӧ сӧмын белок-торјассӧ. Ӧні мі віԇӧԁлам, кущӧм уҗ вӧчӧ кынӧмса-сокаԁ соԉанеј кіслотаыс. Соԉанеј кіслоталыԍ уҗсӧ бура тӧԁмавны поԅӧ ічӧԏік опыт вӧчӧмӧн-жӧ. Кынӧмса-сок-пыщԍыс колӧ сӧмын соԉанеј кіслотасӧ бырӧԁны. Бырӧԁны зев кокԋі. Кынӧмса-сокӧ колӧ сӧмын пуктыштны ԋеуна соԁа. Соԁаԍыԁ кіслотаыс воштӧ асԍыс вынсӧ. Секі аԁԇам, мыј вермӧ вӧчны кіслотатӧм кынӧмса-сокыс. Сіјӧ оз понԁы сывԁыны белоктӧ. Сіԇкӧ белоктӧ сывԁыԍыԁ лоӧ соԉанеј кіслотаыс. Кынӧмса-сокыԁ вежӧ ԍојан-торыԍ белокса-торјассӧ, сӧмын ем-кӧ сені соԉане кіслота. Кынӧм-віԍӧмјасӧн віԍыԍ-јӧзлӧн, шуам-кӧԏ — кынӧмса-катар-віԍӧмӧн віԍыԍјаслӧн, кынӧмса сокԍыс бырӧ соԉанеј кіслотаыс. Ӧні поԅӧ ԁумышны, мыј накӧԁ лоӧ. Најӧ оз вермыны кынӧм-пыщкас вежны ԋекущӧм белока ԍојан. Ԍојан-торјыс налӧн кынӧм-пыщкас пукԍӧ із моз. Віԍыԍ-мортыԁ сы-вылӧ і нораԍӧ. Быԁ ԍојӧм-бӧрын сылы зев ԍӧкыԁ, кынӧмыс, „ԍӧлӧм-улыс“ јона ԁојмӧ. Сещӧм віԍыԍ мортлы лоас кокԋіԁҗык, ԍетӧм ԅеԉԉа-пыщкас-кӧ лоас соԁтӧма мыјкӧ-мынԁа соԉанеј кіслота. Соԉанеј кіслотаыԍ белокыԁ варԁӧ, вата-коԃ лоӧ. Ԍоԉанеј кіслота отсалӧ кынӧмса ферментыслы бурҗыка ԁај ӧԁјӧҗык сывԁыны ԍојан-торјыԍ белока-торјассӧ. Таыԍ-кынԇі соԉанеј кіслоталӧн коланлуныс лоӧ нӧшта со мыјӧн. Кынӧм-пыщкӧ ԍојан-јуанкӧԁ-веԍкалӧм віԍӧм-гагјастӧ (мікробјас) соԉанеј кіслотаыԁ віјӧ. Мікробјасыԁ емӧԍ быԁ сіԍман ԍојанторјын, ԁука, щыкԍыштӧм чері-јајын, шуԅӧм јӧлын, сіԇ воԇӧ. Вывті-кӧ-ԋін уна ԍојан-торјаԁ мікробјасыс, секі кынӧм-сокса соԉанеј кіслоталӧн оз-ԋін тырмы выныс најӧс вінысӧ. Секі мікробјасыс-вӧсна мортыԁ віԍмӧ гырк-пыщкӧс віԍӧмјасӧн. Понјаслӧн ԁа мукӧԁ сіԍ-шојјас-ԍојыԍ-пемӧсјаслӧн соԉанеј кіслотаыс 3-4 мынԁаӧн унҗык мортлӧн-ԁорыԍ. Мыј-вӧсна лоӧ унҗыкыс, ԃерт-ԋін гӧгӧрвоана торјӧн віԍтавтӧг. Ӧні мі тӧԁам, мыјӧн торјӧԁчӧ кынӧмса-соклӧн ԍојан-вежӧмыс ԁуԉ-ферментӧн ԍојан-вежӧмыԍ. ԁуԉ-ферментлы кіслота оз ков. Кіслотаыԁ секі сӧмын торкас бур уҗсӧ. Кынӧмын кіслота зев колантор. Кынӧмса-сокыԁ кіслотатӧг оз вермы нуны асԍыс уҗсӧ ԋекущӧма. Вом-пыщкӧсын ԍојан-вежоӧмыԁ лоӧ сӧмын ԋылышттӧԇ — кынӧмын ԍојан-вежԍӧмыԁ мунӧ ԁыр, час-мӧԁ, — кытчӧԇ ԍојаныс оз мун воԇӧ — ԍувјӧ. Сеԍԍа мі тӧԁам-ԋін, — кынӧмса-сокыԁ вежӧ белока-ԍојанјас, белоксӧ сывԁӧ сакарӧс-моз. Мыј-нӧ лоӧ белокԍыс воԇӧ? Кущӧм торјас сеԍ артмӧны? Белокыԁлӧн кынӧм-пыщкӧсса вежԍӧмыс лоӧ-на меԁ-воԇԇа вежԍӧм. Кынӧмын белоклыԍ вежԍӧм сӧ поԅӧ шуны меԁ-воԇԇа восковтӧмӧн. Белокјас понԁасны-на нӧшта вежԍыны ԍувјасын. Ӧні мі віԇӧԁлам, кущӧм уҗ нуӧ кынӧмса-сок-пыщкын мӧԁ ферментыс — јӧв-фермент. Јӧв-фермент вежӧ сӧмын јӧвса белок. Мі тӧԁам, јӧлын ем белок. Јӧв-фермент-вӧсна јӧлыԁ кынӧм-пыщкаԁ пырыԍ-пыр-жӧ шуԅӧ. Шуԅігас јӧв-белокыс торјалӧ ԁа сукмӧ, коԉк-пыщса-белок-моз — коԉксӧ пуігӧн. Јӧв-белоктӧ, сукмӧм-бӧрас, сеԍԍа вежӧ-ԋін кынӧмса-соклӧн белок-вежыԍ ферментыс. Вом-пыщкӧсын-ԋін јӧлыԁ лӧԍӧԁчӧ вежԍыны. Ԁуԉкӧԁ јона сорлаԍӧм-вӧсна кынӧмас јӧлыԁ шуԅас ԁа оз ло топыԁ ԁа чорыԁ — лоӧ вата коԃ. Ԍещӧм вата-коԃ јӧв белок-вылаԁ ферментыԁлы кокԋі-ԋін уҗавнытӧ. Кынӧмса сок-уҗјаскӧԁ бура тӧԁмаԍӧм-бӧрын-ӧні мі віԇӧԁлам кынӧм-уҗыс-вылӧ. Кыԇі уҗалӧ кынӧмыԁ, ԍојан-ԍерԏі-ӧ сені чукӧрмӧ, ԍетԍӧ кынӧмса сокыс? Мі тӧԁам-ԋін, ԁуԉ-вӧчан ԋерӧԁјасыԁ уҗалӧны зев бур тӧлкӧн. Асԍыныс ферментјассӧ најӧ оз віԇны кытчӧ-сурӧ ԁа мыј-ԍурӧ-вылӧ. Ӧні мі тӧԁмалам, ем-абу кынӧмса-уҗас сещӧм бур-тӧлкыс. Та-јылыԍ тӧԁмаліс бара-жӧ јона велӧԁчӧм-морт, профессор І. П. Павлов. Коԁі-нӧ щӧктӧ кынӧмса ԋерӧԁјаслы леԇны асԍыныс соксӧ? Важӧн вӧлі чајтӧны, омӧԉҗык ԍојанјас-пӧ ԋіртӧны кынӧм-пыщкӧссӧ, сы-вӧсна-пӧ-і лоӧ кынӧмас кынӧмса-сок локтӧмыс. Павловлӧн понјас- вылын вӧчӧм-опытјас веԍкыԁа інԁісны, кыԇі локтӧ кынӧмаԁ кынӧмса сокыԁ. Понјыԁлӧн вом-пыщкас-на сӧмын сојан-торјыс-а, — кынӧмса ԋерӧԁјасыс кынӧмыслы сетӧны-ԋін асԍыныс соксӧ, ԍетӧны час 2 — 3 ԁугԁывтӧг. Јај-вылӧ кынӧмса ԋерӧԁјас соксӧ ԍетӧны унҗык, ԋаԋ-вылӧ ещаҗык. Ԍеԍԍа понјыԁ-кӧ пӧт, кынӧмса сокыԁ локтӧ еща-жӧ. Понјыс-кӧ щыг, кынӧмса сокыԁ артмӧ секі кынӧмас зев уна. Ԍіјӧ кынӧмса соксӧ Павлов шуіс ԍојны-чӧсмӧԁыԍ сокӧн. Локтӧ сіјӧ кынӧмаԁ рефԉекс-понԁа. Рефԉексыс завоԃітчӧ вом-пыщкӧсса чӧскыԁ-тӧԁан ԋервјас-пыр. Рефԉексыԁ сеԍԍа сіԇ-жӧ завоԃітчӧ ісалан ԁа віԇӧԁан ԋервјас-пыр. Щыг-понлы-кӧ јај-тор ылыԍаԋ сӧмын петкӧԁлыны, кынӧмас кынӧмса сок локтӧмыс лоӧ-ԋін. Кынӧмса сокыс понјыслӧн артмӧ-ԋін, кылас-кӧ вӧлі сіјӧ стӧрӧжыслыԍ локтӧм кок-шысӧ веԍігтӧ (Павловлӧн опытјас). Понлы-кӧ, верԁігас, матыԍтам каԋ, кынӧмса сок петӧмыс пырыԍ-пыр ԁугԁӧ. Каԋ-вылӧ ԉокмӧмԍыс-і ԁугԁӧ сок петӧмыс. Ӧԏі кагалы, ԍојан-нуан-трубкаыс віԍмӧм-вӧсна, лоі вӧчны оператсіја. Ԍылы кынӧмас ԍујісны трубка, кыԇі вӧлі вӧчӧ Павловыԁ понјасыԁлы. Кагасӧ вӧлі трубка-пырыс-і верԁӧны. Ворсӧԁӧм-могыԍ верԁігас кагаыслы вӧлі ворсӧны гуԁӧкӧн. Бӧрвылас каԅалісны со мыј: кыԍкӧ-кӧ кагаыс вӧлі кылас гуԁӧкӧн ворсӧм, кы- нӧмса трубкаԍыс пырыԍ-пыр вӧлі понԁас візывтны кынӧмса сокыс. Поԅӧ шуны, ԁолыԁ-кӧ мортыԁлы, ԍӧлӧм-вылас-кӧ лӧԍыԁ, шуам музыка ворсӧ ԍојігаԁ, мічаа-кӧ лӧԍӧԁӧма ԍојан пызантӧ, бур, кокԋі ԍорԋіјас-кӧ нуӧԁны ԍојігаԁ, кынӧмаԁ кынӧмса-сок локтӧмыс лоӧ јонҗыка. Ԉокалан-кӧ ԍојігаԁ, піԋаԍан-кӧ, шогԍан-кӧ мыјыԍ-кӧ, кынӧмса сокыԁ артмӧ ещаҗык. Ԍојан-чӧсмӧԁыԍ сокыԁ веԍкӧԁлӧ став кынӧмса уҗнас. Быԁ ԍојан-тор-ԁінӧ, чӧскыԁа пырыԍ-кӧ лоӧма ԍојӧмыс, локтӧ кынӧмса сокыс. Ԍӧмын сыла-сојан-вылӧ сокыԁ озҗык лок. Ԍыла-ԍојаныԁ кынӧмса сок локтӧмсӧ веԍіг ԁугӧԁӧ. Сы-вӧсна вывті сыла-ԍојан ԍојӧм-бӧрын кынӧмыԁлы ԍӧкыԁ. Кынӧмса-соклы бура нуны ԍојан-вежан-уҗсӧ отсалӧ кынӧм вӧрӧмыс. Кынӧмыԁ вӧрӧмнас ԍојан-торјассӧ ԍувјӧ вӧтлӧ, — сеԍԍа отсалӧ сылы јонҗыка кіԍкавны сокнас-ԁај. Кынӧм-вӧрӧмыс лоӧ ԋіԇув-вӧрӧм-коԃ. Вӧрӧмыс завоԃітчӧ ԍојан-нуан-трубка помаԍан-інԍаԋ, мунӧ ԍувјӧ-петан роԅ-берԁӧԇ. Ԍувјӧ-петан роԅас ем аслыс-пӧлӧс топӧԁыԍ-тор (привратник). Кор топӧԁыԍ-тор-ԁінас чукӧр-мас кынӧмаԁ вежԍӧм сојаныԁ, сіјӧ восԍӧ, ԍојаныс сеԍԍа сы-пыр тојыштчӧ ԁаскык чуԋ-куԅа ԍувјӧ. Бура, јона ԍојӧм-бӧрын кынӧмаԁ ԍојан вежԍӧмыԁ мунӧ 3 часԍаԋ 8 часӧԇ. Сы-бӧрԏі сӧмын кынӧмыԁ ԇікӧԇ бӧр прӧстмӧ. V. Кыԇі ԍојан вежԍӧ ԍувјасын.

Мыјӧн кынӧмԍаԋыԁ кіԅӧріԋік, рок-коԃ ԍојан-торјасыԁ веԍкаласны вӧсԋі ԁаскык-чуԋ-куԅа ԍувјӧ, пырыԍ-пыр-жӧ ԍојаныс-вылӧ локтасны кынӧм-горувса-ԋерӧԁлӧн ԁа мус-сӧплӧн сокјас. Кынӧм-горувса ԋерӧԁлыԍ соксӧ поԅӧ чукӧртны куш аԍсӧ, ԁуԉ чукӧртӧм-мозыԁ. Сіјӧ сок-пыщкын ем уна соԁа (соԁаыс бырӧԁӧ ԍојан-торјасԍыс кынӧмԍаԋ веԍкалӧм соԉаԋеј кіслотасӧ). Соԁаыԍ-кынԇі кынӧм-горувса сок-пыщкын ем нӧшта кујім-пӧлӧс фермент. Најӧ вежӧны ԍојанԍыԁ кујім-ԍікас-тор: белок, гос (жир) ԁа угԉевоԁјас. Сы-вӧсна кынӧм-горувса ԋерӧԁыслӧн уҗыс зев ыҗыԁ, зев колан уҗ. Ӧні мі тӧԁмаԍам сіјӧ уҗјасыскӧԁ. Кынӧм-горувса-ԋерӧԁ ферментјас-пӧвсын ӧԏі фермент нуӧԁӧ сӧмын белок-вежан уҗ. Кынӧмԍаԋ локтӧм белоксӧ торјӧԁлӧ ԁа јуклӧ ԇік куш ас-лоӧм торјасыс-вылӧ. Сещӧм торјасыс шуԍӧны амінокіслотаӧн. Быԁ-ԍікас белок лоӧма амінокіслотајасыԍ. Белокыԁ вермӧ лоны уна міԉԉон-пӧлӧсӧԇ. Белокјас вӧчыԍ амінокіслотајасыс абу зев уна. Курӧг коԉк-белок артмӧма сӧмын ԁасӧԏік амінокіслотаыԍ, вір-пыщса белок ԁас амінокіслотаыԍ, шобԁі-ԋаԋ белок ԁаскујім амінокіслотаыԍ. Амінокіслотајас сылӧн ва-пыщкын ԁај кокԋіа веԍкалӧны ԍув-пыр посԋі вір-сӧнјасас. Амінокіслотајас-вылӧ торјалӧм-бӧрын белокыԁ сеԍԍа оз-ԋін вежԍы. Белок-вежԍӧмыԁ секі помаԍӧ- ԋін ԇік. Колӧ сӧмын сіјӧ амінокіслотајассӧ воштыны вір-сӧнјасӧ. Вір-сӧнјасыс сеԍԍа најӧс разӧԁасны став вір-јај-паԍтаӧ. Вір-јајын кԉеточкајас сіјӧ амінокіслотајасыԍ вӧчасны сеԍԍа выԉ белок. Сіјӧ выԉ белокыс сӧмын лоӧ морт-белок-ԋін. Кынӧмса соклы бура нуӧԁны асԍыс уҗсӧ отсалӧ соԉанеј кіслота. Кынӧм-горувса-ԋерӧԁ-соклы отсаԍӧ ԍув-кучікыԍ пеӧм ваыс. Ԍіјӧ ваыс отсалӧ ферментјаслы бура нуны ԍојан-вежан уҗсӧ. Мыјӧн кынӧм-горувса ԋерӧԁ ԁа мус ԍојан-вылӧ ԍетасны асԍыныс соксӧ, вӧсԋі-ԍув-кучікԍыс пыр-жӧ понԁас петны сещӧм ваыс, отсаԍны сокјаслы. Кынӧм-горувса-ԋерӧԁлӧн мӧԁ ферментыс помалӧ ԁуԉ-ферментлыԍ уҗсӧ. Ԍојан-пыщса тракмалӧс пӧртӧ вінограԁнеј сакарӧ. Сіјӧ сакарыс сеԍԍа вермӧ-ԋін кыскыԍны посԋі вір-сӧнјасӧн ԁа разавны вір-јајӧкбыԁлаӧ. Кынӧм-горувса-ферментлӧн којмӧԁ ферментыс вежӧ гос (жир), сіјӧ госсӧ торјӧԁӧ гԉітсерін-вылӧ ԁа госа-кіслота-вылӧ. Соԁаыс ферментлы отсалӧ. Соԁа-вӧснаыс- госыԁ торјалӧ зев посԋі војтјас-вылӧ. Сещӧм посԋӧԁӧм гос-вылаԁ ферментыԁ сеԍԍа кокԋіҗыка вӧчӧ асԍыс гос-вежан-уҗсӧ. Соԁаыс сеԍԍа ӧтлааԍӧ госа-кіслотајаскӧԁ. Лоӧ мајтӧг. Сӧмын госыс оз-на вермы мајтӧгаԍны ставԍыс. Став госа-кіслотасӧ мајтӧгалӧ муслӧн (сӧплӧн) сокыс. Кынӧм-горувса ԋерӧԁыԁ асԍыс ферментјассӧ сіԇі-жӧ віԇӧ сӧмын колан-ԍојанјас-вылӧ. Сы-јылыԍ тӧԁам мі бура-ԋін Павлов опытјасыԍ. ӧԏі- пӧлӧс сојан-вылӧ (колан-ԍерԏі) сок локтӧ унҗык, мӧԁ-пӧлӧс ԍојан-вылӧ ещаҗык. Ӧԏі-пӧлӧс сојан-вылӧ локтӧ ӧԏі фермент унҗык, мӧԁ-пӧлӧс ԍојан-вылӧ — мӧԁ фермент унҗык. Ԍіԇі нуӧԁӧ бур-тӧлка бур-уҗсӧ кынӧм-горувса-ԋерӧԁ. Ԁыр-кӧ ӧԏі-пӧлӧс-ԍојан ԍојас мортыԁ, сеԍԍа понԁас-кӧ сы-бӧрын ԍојны мӧԁ-пӧлӧс ԍојанјас, секі торкԍӧ кынӧмыԁлӧн бур-уҗыс. Кынӧм-пыщкӧсса ԋерӧԁјасыԁ ԁыр ӧԏі-пӧлӧс ԍојантӧ ԍојігӧн велалӧмаӧԍ ӧԏі-ногӧн нуны асԍыныс уҗсӧ. Мӧԁ-пӧлӧс-ԍојан ԍојӧм-вӧсна гырк-пыщкӧслы лоӧ велӧԁчыны уҗавны выԉ-ногӧн. Велӧԁчӧмыс мунӧ лун-мӧԁ. Велӧԁчіг-костіыс і торкԍывлӧ кынӧмыԁлӧн уҗыс. Вӧсԋі-ԍув-помӧ ԍојан матыԍтчіг-кежлӧ став ԍојан-вежԍӧмыс помаԍӧ-ԋін. Вӧсԋі-ԍувса посԋі вір-сӧнјас вежԍӧм ԍојанјассӧ кыскӧны-ԋін сӧмын ас-пыщканыс. Кыз-ԍувјӧ локтӧм ԍојан-пыщкын зев-ԋін еща лоӧ вір-јајлы колан-торјасыс. Кыз-ԍувјын кыскыԍӧ ԍојаныԍ вір сӧнјасас сӧмын-ԋін ваыс. Ва кыскӧмыс-вӧсна ԍојанторјасыԁ сукмӧны. Кынӧмса ԋіԉӧгыс сіјӧ сукмӧм ԍојанјассӧ торјӧԁлӧ сук торјас-вылӧ. Сук-ԍојан-торјасыс сеԍԍа матыԍтчӧны веԍкыԁ-ԍувјӧ ԁа пӧрӧны асмогӧ. Уна чукӧрмӧм-бӧрын веԍкыԁ-ԍувјыԍ асмог-петан роԅӧԁ петӧ ортсӧ асмогӧн. Асмог-петӧмыс (асмогаԍӧмыс) лоӧ рефԉекс-вӧсна ас-окотаыԍ-ԁа. VI. Мыј лоӧ ԍојан-јуанкӧԁ вір-јајӧ веԍкалӧм-бӧрын.

Ӧні мі віԇӧԁлам, мыј лоӧ вір-јајын вежԍӧм-ԍојан-торјаскӧԁ. Мі шулім, мортыԁ, міԍа-тај, машіна-коԃ. Сіјӧ машінаыслы, меԁ вермас уҗавнысӧ, колӧ пес ԁа кіслороԁ-газ *). Пес пыԃԃіыс мортыԁлы лоӧ сылӧн ԍојан-јуаныс, — гырк-пыщкӧсын став-вежԍӧм ԍојан-торјасыс. Гырк-пыщкӧсыԁ ԍојанԍыс торјӧԁӧ вір-јајлы колан-торјассӧ. Колан-торјасыс сӧмын сеԍԍа і веԍкалӧны вір-сӧнјасаԁ. Вірын ем нӧшта кіслороԁ-газ. Кіслороԁыс вір-пыщкаԁ веԍкалӧ тыјасӧн лолалігӧн сынӧԁыԍ, сеԍԍа разалӧ вір-сӧнјасӧԁыс вір-јајӧ быԁлаӧ. Кыԇі-нӧ міјан вір-јајным віԇӧ (бырӧԁӧ) ԍојан јуанлыԍ-боԍтӧм коланторјассӧ? Гырк-пыщкӧсса ԍојан-вежԍӧмыԁ лоӧ сӧмын-на лӧԍӧԁчӧмӧн воԇӧ-вежԍӧмыслы. Меԁ-ыҗыԁ вежԍӧмыс мӧԁас кԉеточкајасын. Кԉеточкајасыԁ боԍтӧны ас-пыщканыс ԍојан-торјасыԍ аслыныс коланјассӧ, вӧчӧны сеԍ став бырӧм-торјассӧ. Бырӧмыс вір-јајԍыԁ, ме віԍтавлі-ԋін, лоӧ сотчӧм-вӧсна, шоныԁлун-кутӧм-вӧсна ԁа вынӧн-бырӧм-вӧсна. Ӧні мі віԇӧԁлам, кыԇі мунӧ кԉеточкајасын-ԋін белоклӧн, гослӧн ԁа угԉевоԁлӧн вежԍӧмыс. Меԁ-војԁӧр віԇӧԁлам гос-вежԍӧм-вылӧ.

• ) Кіслороԁ лоӧ сынӧԁлӧн вітӧԁ јукӧныс — аслыс-ӧлӧс газ. Кіслороԁ мунӧ сотчӧм-вылӧ. Мортыԁлы кіслороԁыԁ зев колан газ. Мортыԁ кіслороԁсӧ лолалӧ тыјаснас. Кіслроԁтӧг ԋекущӧм ловја лов овны оз вермы.

Ме віԍталі-ԋін, міԍа, госыԁ вӧсԋі ԁаскык-чуԋ-куԅа ԍувјын мус (сӧп)-сок-вӧсна лоӧ мајтӧг-коԃ. Сещӧм мајтӧгкоԃ госсӧ сеԍԍа вӧсԋі-ԍувса посԋі-вір-сӧнјас кыскӧны ас-пыщкас. Вывті-сыла-ԍојан ԍојӧм-бӧрын вірын сещӧм мајтӧгаԍӧм госыс чукӧрмӧ вывті-уна. Вірыс секі лоӧ јӧв-коԃ. Вірԍыс-ԋін кԉеточкајас сеԍԍа і боԍтӧны сіјӧ госсӧ. Ӧԏі-пӧлӧс кԉеточкајас боԍтӧны уна гос, мӧԁ-пӧлӧс ещаҗык. Госсӧ најӧ боԍтӧны воԇӧ-кежлӧ, вӧчӧны запас. Кԉеточкајасыԁлы госыԁ абу зев-јона колан-тор. Најӧ вермӧны овны і сытӧг. Сы-вӧсна вірԍыс боԍтӧм госсӧ кԉеточкајасыԁ оз-ԋін вежны ԋекыԇ. Боԍтӧны кущӧм ем. Ӧԏі зев омӧԉтчӧм понјӧс понԁісны јона верԁны мӧс выјӧн. Понјыԁ јона госԍаліс. Сеԍԍа, сіјӧс віԁлалісны, кырыштісны сылыԍ кынӧмсӧ, суԇӧԁісны сетыԍ госсӧ. Вӧлӧмакӧ, сіјӧ госыс абу понгос-коԃ, а мӧс выј-коԃ і ем. Быԁ кывтӧм-пемӧслӧн-ӧԁ госыԁ аслыс-ԍікаса. Ыжлӧн госыс зев чорыԁ, сылӧ јона шонтӧм-бӧрын. Порԍ-гос ԋебыԁҗык, кокԋі-пырыԍҗык сылӧ. Абу быԁӧнлӧн ӧтԍама госыԁ. Веԍіг ӧԏік пемӧсыслӧн лоӧ госыс уна-пӧлӧс. Пыщкӧсса госыс чорыԁжык, кучік-ув гос ԋебыԁҗык. Оз-ӧ-нӧ вермы госыс артмыны вір-јајас ачыс — белокыԍ ԁа угԉевоԁыԍ, ԍојӧм-госыԍ-ӧтԁор? Опыт вӧчӧмӧн тӧԁмалісны: тракмал-пӧ вермӧ пӧрны госӧ. Ӧԏі порԍӧс вӧлі верԁӧны ԇік куш рісӧн. (Рісын зев уна тракмал, белок зев еща, гос абу ԋӧԏі). Порԍыԁ зев јона щӧгіс. Уна-сакара (угԉевоԁјаса) ԁа уна тракмала-ԍојан ԍојыԍ-јӧз кокԋіа щӧгӧны. Сіԇ-кӧ вір-јајаԁ тракмалыԁ, угԉевоԁыԁ вермӧ пӧрны госӧ. Артмӧ-ӧ госыԁ белокыԍ, велӧԁчӧм јӧз оз-на тӧԁны. Ӧні сеԍԍа тӧԁмаԍам вір-јајын белок вежԍӧмкӧԁ. Ме шулі: гырк-пыщкӧсса белок вежԍӧмыԁ, міԍа, лоӧ сӧмын-на лӧԍӧԁчӧмӧн кԉеточкајасын вежԍӧмлы. Боԍтам-кӧ мі кущӧмкӧ белок ԁа веԍкыԁа ԍујам вірӧ вір-сӧнӧԁ, сещӧм белокыԁ вір-пыщкаԁ ԁыр оз ов. Вӧркјас-пыр ічӧт-асмогӧн (куԇкӧԁ шӧщ) вір-јајыԁ шыбытас сіјӧс — вӧтлас ортсӧ, јаԁӧс-моз. Вӧтлынытӧ еԍкӧ вӧтлас-ԋін-ԁа, нӧшта-ӧԁ вірас артмас сещӧм јаԁыскӧԁ воԇсаԍыԍ-ԁај (аслыс-ԍама јаԁ). Мӧԁыԍ-кӧ мі сещӧм-жӧ белоксӧ ԍујам вір-пыщкаԁ, секі сіјӧс вірса воԇсаԍыԍ-јаԁыс зев ԍуԍа бырӧԁас, віас ԉок-вӧрӧгӧс-моз. Мі тӧԁам, вӧсԋі ԁаскык-чуԋ-куԅа ԍувјын белокыԁ торјалӧ амінокіслотајас-вылӧ. Сӧмын амінокіслотајас-вылӧ-јукԍӧм белоксӧ вірсӧнјасыԁ боԍтӧны ас-пыщкас, разӧԁӧны сеԍԍа вір-јајӧ быԁлаӧ. Вір-јајын кԉеточкајас амінокіслотајасԍыс вӧчӧны выԉ белок — морт-белок. Белокыԁ зев колантор кԉеточкајасыԁлы. Кԉеточкаыԁ белоктӧг овны оз вермы. Белокыс верԁӧ кԉеточкајассӧ, ԁај отсалӧ налы рӧԁмӧмнас вӧчны выԉ, том кԉеточкајас. Ӧні тӧԁмалам, мыј-вылӧ мунӧ вір-јајын тракмалыԍ артмӧм вінограԁнеј сакар. Сіјӧ сакарыс вір-јајын мыјкӧ-мынԁа бӧр пӧрӧ тракмалӧ. Меԁ уна сещӧм тракмалыс лоӧ мускын. Унҗык са- карсӧ вір-јајыԁ віԇӧ ломтас-пыԃԃі, вір-јајлы шоныԁ ԍетыԍ сотчан тор-вылӧ. Ԍотчӧм-бӧрас сакарԍыс коԉӧ ва ԁа угԉекіслота-газ.

VII. Соԁтӧԁ-ԍојанторјас-јылыԍ.

Міјанлы ӧні колӧ сӧмын тӧԁмавны соԁтӧԁ-ԍојанторјас-јылыԍ. Велӧԁчӧм-јӧз сы јылыԍ тӧԁмалісны ԋеважӧн-на, тӧԁмалӧны-на пыр воԇӧ-ԁај. Соԁтӧԁ-ԍојантор-јылыԍ тӧԁмалӧмыс-вӧсна гӧгӧрвоана лоіны віԍӧмјас: шуам кӧԏ, цынга-віԍӧм, Јапоԋіјаын бері-бері-віԍӧм. Важӧн тајӧ віԍӧмјассӧ ԁокторјас оз бура вӧлі тӧԁны, оз кужны вӧлі бурԁӧԁны. Цынга-віԍӧмыԁ лоӧ граԁвыв-пуктасјас ԍојтӧм-вӧсна. Тащӧм віԍӧмнас щӧкыԁа віԍлӧны-карабјас-вылын ветлыԍјас, граԁвыв-пуктастӧ ԍојтӧгыԁ. Цынгаӧн віԍыԍлӧн піԋјасԍыс петӧ вір, піԋјасыс понԁасны ԉегны, кокјас пыктӧны, еж-выв-кучік-улас лоӧны вір-гаԃ-коԃјас. Мортыԁ лоӧ кеԉыԁ, віртӧм, быԁ сустав понԁас ԁојмыны. Бурԁӧԁтӧг віԍӧмыс пыр ӧԁԇӧ, меԁ-бӧрын віӧ морттӧ.. Тащӧм-коԃ віԍӧмыс овлӧ щӧщ посԋі кагајаслӧн, кор верԁӧны најӧс куш пуԅӧԁӧм јӧлӧн сӧмын. Кагаыԁ ԋӧжјӧԋікӧн бурԁас, јӧлыскӧԁ щӧщ-кӧ ԍетны сылы ԉімоныԍ-ԉі апеԉԍіныԍ-ԉі пыԇыртӧм ва (сок), Јапоԋіјаын, Кітајын-ԁа, кӧн-ԁа, кӧні јӧзыс ԍојӧны весалӧм (кіԉтӧм) ріс, ветлӧ аслыс-ԍама віԍӧм, шуԍӧ бері-бері. Бері-беріӧн віԍыԍјаслӧн віԍӧны ԋервјасыс, кі-коксӧ јона вој-тӧв кыскалӧ, ԍӧлӧмныс четчӧ, пӧԁтӧ. Тајӧ віԍӧмјасԍыс јона отсалӧ віԍыԍ мортлы бурԁӧԁчыны рокӧс ԁа пыԅ-пожновтас. Опытјас вӧчӧмӧн велӧԁчӧм-јӧз каԅалісны со мыј: мортыԁлы ԇік колӧ ԍојны щӧщ, ԋеунаӧн-кӧԏ веж-пуктасјас, путӧм јӧв ԁа пожновтаса ԃерԋітӧм-пыԅыԍ пӧжалӧм ԋаԋ. Тащӧм ԍојанторјассӧ ԍојӧмыс віԇӧ морттӧ чорыԁ віԍӧмјасыԍ. Тащӧм ԍојанторјасас емӧԍ аслыс-пӧлӧс мортлы колан ферментјас. Ԇоԋвіԇа-кӧ кӧсјӧ лоны мортыԁ, віԍӧмјасыԍ аԍсӧ віԇны, тащӧм ԍојанјассӧ ԇік колӧ ԍојыштавны.

Кывбӧр.

Мыј-нӧ лоӧ бурыс міјанлы ставсӧ тајӧ тӧԁмалӧмԍыс? Бурторјыԁ оз ло еща. Меԁ-војԁӧр ӧні мі тӧԁам ԍојӧм-јуӧм, ԍојан-вежԍан-уҗ — абу кокԋі уҗ. Ԇоԋвіԇалуныԁлы бура ԍојӧм-јуӧмыԁ зев колантор. Уна војтыр віԍмӧны кыԇ-ԍурӧ ԍојӧм-јуӧм-вӧсна. Уна міԉԉон морт җеԋмӧԁӧны немнысӧ кыԇ-ԍурӧ сојӧм-јуӧмныс-вӧсна, кынӧм-пыщкӧс-уҗ ԁӧԅӧріттӧм-вӧсна. Ԇоԋвіԇалуныԁ, куԅ-немыԁ — бура кынӧм-пыщкӧсса-уҗ нуӧԁӧм-сајын, кынӧмтӧ ԁӧԅӧрітӧм-сајын. Мі ӧні тӧԁам, вом-пыщкӧсԍаԋ-ԋін мунӧ ԍојан-вежԍан-уҗыԁ. Ԍојны-кӧ бура піԋјасӧн куртчавтӧг, термаԍіг-тыр, кынӧмыԁлы, ԍувјасыԁлы коԉӧ вывті уна уҗыс. Налы-ӧԁ ковмас секі уҗавны кык-мынԁа. Ԃерт, сеԍԍа кынӧм-пыщкӧсыԁ сіԇ- тӧ вермас віԍмыны, ԍојан-вежԍан уҗыԁ торкԍас. Сеԍԍаԋ сеԍԍа петасны і мукӧԁ-пӧлӧс віԍӧмјас. Мортыԁ омӧԉтчас, лоӧ ебӧстӧм, оз понԁы вермыны уҗавны. ԇоԋвіԇалунлӧн меԁ-воԇԇа щӧктӧмыс: „Ԍојан-тортӧ куртчав, посԋӧԁлы, із піԋјасӧн, кіԅӧрт ԁуԉнаԁ бура термаԍтӧг. Меԁым піԋјасыԁ уҗаласны бура вом-пыщкаԁ, тӧжԁыԍ піԋ ԇоԋвіԇалун-вӧсна. Піԋјастӧ весав, быԁ ԍојӧм-бӧрын пожјав ваӧн. Віԍмас-кӧ піԋыԁ, ен еновт віԍӧмсӧ, пырыԍ-тӧм-пыр котӧрт піԋ-бурԁӧԁыԍ ԁоктор-ԁінӧ. Віԍмас-кӧ ӧԏі піԋ, еновтчӧмнаԁ віԍӧмыс вуҗас мукӧԁ піԋјас-вылӧ щӧщ. Во-мӧԁ-мыԍԏі віԍӧмысла җын-піԋыс щыкԍас ԇікӧԇ. Піԋ-ԇоԋвіԇалун-јылыԍ тӧжԁыԍӧмыԁ лоас меԁ-воԇԇа тӧжԁыԍӧм ԇоԋвіԇалун-кутӧм-понԁа. Сеԍԍа мі тӧԁам, кынӧмаԁ кынӧмса сокыԁ локтӧ, окота-пырыԍ-кӧ ԍојӧ мортыԁ, ем-кӧ сылӧн ԍојны чӧсмӧмыс. Чӧсмытӧг-ԍојӧм-ԍојаныԁ вермас ԁыр овны гырк-пыщкаԁ, ԇік вежԍытӧг, оз-кӧ лок сы-вылӧ кынӧмса-сокыԁ. Вежԍытӧмыс-вӧсна ԍојанторјыс вермас веԍіг сіԍмыны кынӧмаԁ, віԍмӧԁны сіјӧс чорыԁа. Быԁтор, мыј отсалӧ ԍојны-чӧсмӧмлы, лоас бур кынӧм-пыщса уҗлы, ԇоԋвіԇалунлы. Абу-кӧ мічаа ԁа сӧстӧма лӧԍӧԁӧма ԍојан-јуантӧ, ԍојны чӧсмӧмыԁ вошӧ. Колӧ, меԁ ԍојан-јуан мічаа, сӧстӧма вӧлі пуӧма ԁа пӧжалӧма, мічаа, сӧстӧма вајӧма пызан-вылаԁ-і. Ԍојіг-јуігаԁ, меԁым оз ԁугԁы кынӧмаԁ кы- нӧмса сокыԁ локны, оз ков піԋаԍны, оз ков лыԃԃыны ԋігајас, веԍіг оз ков нуӧԁны ԍӧкыԁҗык ԍорԋіјас. Лоас бур, быԁ лӧԍыԁ, гажӧԁыԍ-тор: кокԋі ԍорԋіјас, музыка, сіԇ воԇӧ. Ӧні колӧ віԍтавны со мыј: кыԇі уҗалігӧн міјанлы колӧ шојтчӧг, сіԇ-жӧ кынӧм-пыщкӧсыԁлы колӧ шојтчӧгыԁ. Ԍојнытӧ колӧ час-ԍерԏі, ӧтмынԁа косталӧмӧн. Оз ков ԍојны вывті уна ӧтпырјӧ. Меԁ бур ԍојны асылын, уҗ-вылӧ петӧм-воԇын. Міјан сӧмын унҗыкыс шуӧны: асылын-пӧ оз ков јона ԍојны, олӧны куш щај-јуыштӧмӧн. Ангԉічана, — меԁ јон, меԁԍа уҗалыԍ ԁај меԁԍа ԇоԋвіԇа јӧз — меԁ-бура ԍојӧны асылын, уҗ-вылӧ петтӧԇ; тӧжԁыԍӧны, меԁ асја-ԍојігӧн вӧлі пӧԍ, бур ԍојан. Ԍојны рытын, уԅны-воԁӧм-воԇын, оз ло бур. Вој-кежлӧ ԍетны кынӧмлы ыҗыԁ уҗ јона ԍојӧмӧн абу шаԋ. Војын кынӧмлы щӧщ колӧ ԍетны шојтчӧг. Уна-јӧз велалӧмаӧԍ уԅны ӧбӧԁ-бӧрын. Сещӧм уԅӧмыԍ омӧԉыс абу. Віԍлӧс жеб-ԇоԋвіԇалуна-јӧзлы ԇік колӧ уԅыштны ӧбӧԁ-бӧрын. Ӧбӧԁ-бӧрын, ԍојан-вежԍан-уҗ-нуӧԁігӧн, кынӧмаԁ локтӧ зев уна вір, сы-вӧсна јурӧн уҗавны ӧбӧԁ-бӧрын оз ков. Ӧбӧԁ-бӧрын велӧԁчыԍ чеԉаԃӧс оз-жӧ ков 2 1/2-3 час-кымын пукԍӧԁны велӧԁчыны. Ӧбӧԁ-бӧрас меԁ најӧ шојтчасны ԉібӧ ворсасны. Коԁі кӧсјӧ віԇны асԍыс ԇоԋвіԇалунсӧ, сіјӧ бура лыԃԃас тајӧ ԋігасӧ, велӧԁчас ԁӧԅӧрітны асԍыс јонлунсӧ. Ԁоныс 25 ур Комі Ԋіга леԇан-ін Сыктывԁінкар, Ваԁорвыв ул. 41 Петісны выԉ комі ԋігајас. Віԉенскаја, перев. Оԏев К. — Ставмувывса нывбаба праԅԋіклун ԁа чеԉаԃӧс быԁтӧм. 20 ԉістбок. 1928 во. ԁоныс 15 ур. Кокаԋін. — Віԇӧј чеԉаԃӧс гожԍа-мыт віԍӧмыԍ. 1928 во. 7 серпаса 33 ԉістбок. Ԁоныс 18 ур. Гремјатскіј, перев. Молоԁсова. — Гым, чарԁ ԁа еԉектрічество 10 серпаса. 61 ԉістбок. 1928 во. ԁоныс 40 ур. Вірганскіј. перев. Јершов. — Ԍіктса креԍԏана-кост торјалӧм. Ԋіга помас ем соԁтӧԁ Міԋінлӧн. — Креԍԏанакостын уҗ. 43 ԉіст-бок. ԁоныс 25 ур. Віттор-Натаԉ. — Креԍԏанка ԁа віԇму-овмӧс кыпӧԁӧм. 23 ԉістбок. ԁоныс 15 ур. Гремјатскіј, пер. Булышев. — Кыԇі вір јајным ԍојӧ-јуӧ ԁа нуӧԁӧ ԍојан-вежԍан уҗсӧ. 43 ԉістбок. Ԍерпасӧԍ. ԁоныс 25 ур.