Пос

ԀОБРЈАНСКІЈ, А. Ф. ԊЕФԎ НКԎП Ізԁаԏеԉство МОСКВА 1932 Јіанӧесман, М. 3. КЫВВОԆ.

Мӧԁ пјаԏіԉеткаын шуӧма вӧвлытӧм ӧԁӧн соԁтыны, ыҗԁӧԁны-паԍкӧԁны соціаԉіԍԏіческӧј промышԉенноԍԏ. А соціаԉіԍԏіческӧј промышԉенноԍԏлы колӧ, меԁым бура уҗалас ԋефԏ промышԉенноԍԏ: сылы лоӧ ыҗыԁ заказ. Ԍіктса овмӧс выԉногӧн лӧԍӧԁӧм — меԁым ԍіктса овмӧс-гӧгӧр став уҗсӧ понԁасны вӧчны машінајас, мӧԁ пјаԏіԉетка бӧрја воӧ понԁас корны соԁтыны тракторјас 12.500 ԍурс вӧв вын веԍтӧԇ. 1936 — 1937-ԁ војасын быԁ во понԁасны леԇны 140 ԍурс тракторӧн *). Ԋефԏ промышԉенноԍԏлы колӧ лӧԍӧԁны став тракторыслы тырмымӧн мавтас ԁа сотчантор. Сіјӧ-жӧ каԁӧ соԁасны автомобіԉјас: 1932-ԁ воԍа јанвар вылӧ вӧлӧма 50.000 автомобіԉ, а 1937-ԁ воын, шуӧма, лоас 1.220 ԍурс автомобіԉ. Сіԇ-жӧ і сынӧԁӧԁ ветԉыԍјас аеропланјас понԁасны кӧрны сотчанторјас. Меԁколанторјӧн ԋефԏ проԁуктаыԍ лоӧ асфаԉт (тујјас вӧчны, вевтјас вылӧ, јӧз госуԁарствојасӧ петкоԁны). Уна выԉ машінајас вӧчӧм понԁас корны і унҗык мавтас. Кӧрттуј машінајаслы ԁа парахоԁјаслы ковмас

• „Основы плана техннческоіі реконструкции нефтнной промышленности на 1933/37 г. г.“ Редакціаалӧма А. І. Пајгачев (На правах рукописи). Гос. Нефԏ. Ізԁ. 1922 во.

уна ԋефԏ. Ԋефԏанӧј госа шоматорјас вежасны аснаныс быԁмӧг (растит.) ԁа поԁа (живот.) госјас мајтӧг вӧчан промышԉенноԍԏын. Ԋефԏ зев колантор хіміческӧј промышԉенноԍԏын, вӧчны, шуам, краскајас, лакјас, сывԁӧсјас, іскуственнӧј каучук ԁа уна-на мукӧԁтор. Нӧшта, ԋефԏыԁ — зарԋі. Тајӧ віԍталӧмјасыԍ зев гӧгӧрвоана, мыј ԋефԏ ԁа ԋефԏ проԁуктајас колӧм понԁасны зев ӧԁјӧ соԁны. Ԋефԏ перјӧм мӧԁ пјаԏіԉетка помӧԇ со кыԇ соԁас (ԍурс тоннаӧн): 1931 в. 1932 в. 1933 в. 1934 в. 1935 в. 1936 в. 1937 в. 22335 26350 29500 34500 42400 52600 68150 Којмӧԁ пјаԏіԉетка воԇԇа кујім воас-кӧ, шуам, ԋефԏ перјӧм соԁас 20 процент, сіјӧ лоӧ, мыј кујім вонас лоӧ перјӧма 300 мԉн тонна ԋефԏ. Меԁуна, тӧԁӧмыԍ, ԋефԏсӧ понԁасны перјыны важ ԋефԏ перјан рајонјасыԍ-на. Сіјӧ рајонјас јылыԍ җеԋыԃіка віԍталӧма ԋігаас. Но щӧщ-жӧ колӧ лӧԍӧԁавны і выԉ ԋефԏ перјан рајонјас. Мі тані каԅтыштам ӧԏі сещӧм рајон јылыԍ, Урал рытыввыв бокын сіјӧ. Наԃејтчӧны, уна ԋефԏ сетыԍ шеԁас. Ԋефԏа іныс-пӧ сені 2.000 км куԅа. Нӧшта, уна во-ԋін віԁлаԍан уҗ нуӧԁӧны мӧԁ ԋефԏа інын, Ухта рајонын (Тіманскӧј гӧраԍігӧртас асыв-војвылын, Печера ју вож Ухта ԋіма ју пӧлӧн). Ухта рајон му ԍерԏіыс аԋԏікԉінаԉа ін: му пластјасыс кыпалӧмаӧԍ, летчӧны ӧтарас мӧԁарас. Му пластјасыс течԍӧмаӧԍ зев ԋін важԍа, ԃевонскӧј *) пороԁајасӧн. Аԋԏікԉінаԉ борԁјасыс еща катоваӧԍ (1 — 1,5 граԁус) і абу шыԉыԁӧԍ: на вылын уна вічко јуркоԃ моԁаа

• ) Акаԃемік I. М. Губкін. „Подготовка минерально-сырьевой базы для второй пятилетки". Геолог. ізԁ. 1932 в.
• ) Му велӧԁӧмын му артмӧԁан став пороԁасӧ јукӧны арлыԁ ԍерԏіыс ԍіԍԏемајас вылӧ. Ԃевонскӧј ԍіԍԏемаӧн лыԃԃӧны којмӧԁ ԍіԍԏемасӧ стӧч ԍурӧм ӧлыԍјас коԉасјаса слӧјԍан.

поркјалӧмјас ԁа пласт кусԋаԍӧмјас кусіԋјас. Сіԇі теччӧм му пластјас емӧԍ САСШ, Пенԍіԉваԋіјаын. Амерікаса уҗнуӧԁӧмјас петкӧԁлӧны, мыј сещӧм муын ԋефԏыс зев ыҗыԁ местајасын, вічко јуркоԃјаскоԃас ставнас. Сіԇ-жӧ аԁԇісны ԋефԏа інјас Чібју пӧлӧныԍ. Чібјуыс Ухта ју вож; Ухта шујгалаԁорӧԁыс візувтӧ. Сені ԋефԏыс матын муверкӧсԍаԋыс, зев выгӧԁнӧ лоӧ перјыныс. Ухта рајон віԁлалӧм петкӧԁліс, мыј сені кык ԋефԏа горізонт (ԋефԏа пластјас). Віԁлалісны ӧнӧԇ сӧмын-на вылыс јукӧнсӧ поркјалӧмыслыԍ. Віԁлаԍан інас ыҗԁа Ухтаыԍ арталӧны 3.000 км *). Торјӧн јона кыскӧ віԁлавны ԋефԏа інтас Уралберԁса лунвывлаԁор — Ԍԏерԉітамакскӧј рајон, АССР Башкіріјаын. Сені ԋоԉлаын роԅӧԁӧны мусӧ. Кыклаыԍ, вылӧ кыпӧԁчӧмон (фонтанӧн), петавліс-ԋін ԋефԏыс. Поԅӧ тартаԋіјаӧн быԁ суткіӧн перјыны 10 — 30 тонна ԋефԏ. Тајӧ меставывса ԋефԏыԍ зевыҗыԁ бур лоӧ промышԉенноԍԏлы *) Ԍԏерԉітамакскӧј мукӧԁ муыс куԅа ԁа паԍкыԁа Ԍԏерԉітамакԍаԋыс пукԍӧма Орскӧԇ ԁа Акԏубінскӧԇ, мӧԁногӧнкӧ шуны: уна ԍо кілометр куԅа ԁа уна ԁас кілометр паԍта. Міјан, со, ӧтторја ԋефԏа інјас корԍалӧны, унҗык ԁа унҗык ԋефԏ перјӧны, а капітаԉіԍԏіческӧј госуԁарствојасын ԋефԏ перјӧмыс ӧтарӧ чінӧ, выԉ ԋефԏа інјас оз-ԋін корԍны, матыԍмӧ топалӧм (кризис) ԋефԏанӧј кампаԋԋӧјас нуӧԁны *). Мупаԍтаын вӧчтӧм ԋефԏ

і) Акаԃемік Губкін. "Матерналы УхтннскоВ геологнчес-коВ зкспеԉнцнн" Воԇԇа сԏаԏԏаыс. СоԀтӧԁ 1930-Ԁ вооа 8 — 9 N° „Нефтнное хознВство“ ԋіма жур. Ԁінӧ. -) А. Блохін. „Нефтв Башкнрнн". 1932-Ԁ воԍа јуԋ 20 лунԍа „Пзвестнн ЦНК СССР“ гаԅ. 3) „Капнталнстнческан нефтепромышленносты в тнсках крнзнса". Ԋефԏ брігаԀа Научно-іԍԍԉеԀ. Інԍԏ. Моноп. Внеш. торг. Ԁ. Ралзајцев, А. Сашков, М. Торчінскіј. 1932 воԍа јуԉ 16 лунс-а „Нзвестмн". перјӧм 1931-ԁ воын 1929 во ԍерԏі (меԁвоԇԇа кріԅісс во) чінӧма 8%. А торјӧԁны-кӧ сетыԍ СССР, чінӧмыа кајӧ 12, 6%-ӧԇ. Тӧԁчӧмӧн чінӧны му піԍкӧԁалӧмјас ԋефԏ перјӧм могыԍ: САСШ ........... 1929 1933 1931 1932 в. воԇԇа квартал. Выԉ скважіна лыԁ. 26356 21165 12399 3447 % 1929 в. серԏі. . 100 80 47 — Сӧмын СССР-ын соԁӧ ԁа паԍкалӧ ԋефԏ перјӧм: Мі тані сӧмын җеԋыԃіка віԍталім кущӧм колантор ԋефԏыԁ промышԉенноԍԏјасын, кущӧм ыҗыԁа поԅӧ паԍкӧԁны ԁа соԁтыны ԋефԏ перјӧм ԁа ԋефԏ віԇӧм (потребление) СССР-ын. Но нефтыԁ колан вузӧс і заграԋіцаӧ. СССР-ыԍ петкӧԁӧма: 1929 в .... 3.816 ԍурс т. ԋефԏ. 1931 в . . . . 5.280 „ „ „ 1931 воԍа заграԋіцаса вузӧсын уԃ. вес сӧветса бенԅінлӧн вӧлӧма: Гермаԋіјаын 22,1 %, Франціјаын — 23,8%, Ітаԉіјаын — 28,2%, Турціјаын — 80%, Перԍіјаын — 70 %. Зев гӧгӧрвоана, мыј тајӧ сӧветса вузӧс соԁӧмыс заграԋіцаын ӧтщӧщ економіческӧј кріԅіскӧԁ капітаԉіԍԏіческӧј странајасын, тојлӧ бӧрјајассӧ чорыԁа коԍаԍны сӧветса ԋефԏкӧԁ. Тајӧ коԍаԍіг міјанлы колӧ тӧлкӧн-лаԁӧн ԋефԏсӧ перјыны, выԉ ԋефԏа інјас корԍавны ԁа паԍкӧԁны ԋефԏанӧј промышԉенноԍԏ выԉ інԁустріаԉнӧј центр рајонјасын. Ԋі ӧԏі гражԁаԋін Сојузыԍ, коԁі тӧԁӧмӧн, сознаԏеԉнӧја щӧщ отсалӧ лӧԍӧԁны соціаԉіԍԏіческӧј олӧм, оз вермы лоны бокын ԋефԏ-гӧгӧр ԍорԋіыԍ. Быԁ гражԁаԋінлы меԁ матын ԍӧлӧм берԁас вӧлі јуаԍан — “Мыј сіјӧ ԋефԏыс? Ԁоцент В. В. Зубков 1932/VII 31. МЫЈ ЛОӦ ԊЕФԎЫС.

Ԋефԏ пырҗык овлӧ ԍӧԁов рӧма, ԃӧгӧԃ коԃ-жӧ жіԁкоԍԏ. Сіјӧ абу постојаннӧј состава вешщество, сені емӧԍ, кыԇі аԁԇылам воԇынҗык, кіԅӧр, чорыԁ ԁа газообразнӧј чаԍԏјас ԁа сы ԍерԏі ԋефԏыслӧн својствојасыс јона торјалӧны. Овлӧ, шуам југыԁ ԋефԏ, ва коԃ-жӧ кіԅӧр ԋефԏ, ем і сук ԁа ԍӧԁ ԋефԏ. Веԍіг ӧԏі буровӧј скважінаын ԋефԏыс јона вермӧ вежлавны асԍыс својствојассӧ, мупыщкас пукалан пыԁна ԍерԏіыс. Ԋефԏ пыр пӧшԏі кокԋіԁҗык ва ԁорыԍ, ԁај оз гуԁраԍ ваас, выј моз-жӧ кајӧ ва вылысас, уна рӧмӧн југјалӧ ва вылысас. Сы ԍерԏі сеԍԍа щӧкыԁа каԅалӧны му пыщкыԍ ԋефԏ кујлан местасӧ. Быԁӧн кӧнкӧ јаԁԇывліныԁ јујасыԍ, тыјасыԍ, ԋефԏ кыскалан баржаас& ԁа парокоԁјас ԁіныԍ ва вылысԍыс уна рӧмӧн пӧртмаԍан ԋефԏсӧ. Овлӧ, сымын зев-жӧ шоча-а, ваыԍ ԍӧкыԁҗык ԋефԏ, сещӧм ԋефԏыс вӧјӧ ваас, сӧмын тащӧм ԋефԏыс асфаԉтлаԋ-ԋін јона мунӧ. Воԍса сынӧԁ вылын, меԁԍа-ԋін тӧв јылын ԁа жар ԁырјі, ԋефԏ веԉ ӧԁјӧ коԍмӧ, сӧмын оз-жӧ ставыс-а. Сіјӧ меԁвојԁӧр воштӧ кокԋі составнӧј чаԍԏјассӧ, кытыԍ вӧчӧны бенԅін ԁа караԍін, ԁа лоӧ пыр ӧтарӧ сукҗык і сукҗык. Кӧԏ і ортсыԍаԋыс ԋефԏыԁ уна пӧлӧс овлӧ, коԁі сукҗык, коԁі кіԅӧрҗык, коԁі ԍӧԁ рӧма, коԁі југыԁҗык ԁа с. в., став пӧлӧс ԋефԏыс ӧткоԃ хіміческӧј состава.

Хіміја шуӧ, мыј став вешществојасыс јукԍӧны прӧстӧј ԁа сложнӧј вешществојас вылӧ. Прӧстӧј ԏелојасӧн ԉібӧ, „еԉементјасӧн" шуԍӧны, коԁјасӧс ԋекущӧм ногӧн он вермы разложітны мукӧԁ пӧлӧс својствоа вешществојас вылӧ. А быԁ сложнӧј вешществоыԍ ԉібӧ ,,сојеԃіԋеԋԋӧыԍ“ пыр-ԋін поԅӧ аԁԇыны мыјԁа-кӧ прӧстӧј вешществојас. Еԉементјас піыԍ поԅӧ інԁыны чістӧј металлјасӧс, ԍераӧс, угԉероԁӧс (пу шомын меԁуна массаыс угԉероԁ), кіслороԁӧс ԁа азотӧс (сынӧԁыԁ азотыԍ ԁа кіслороԁыԍ). Хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧӧн простӧј вешществојас воштӧны асԍыныс својствојассӧ ԁа наыԍ артмӧны выԉ вешществојас. Тајӧн торјалӧ сојеԃіԋеԋԋӧыԁ ԍмеԍыԍ. Шуам, газообразнӧј кіслороԁ ԁа воԁороԁ ԍмеԍыԍ хіміческӧј пріомјасӧн поԅӧ ԁокажітны, мыј сені ем і кіслороԁ і воԁороԁ, торјӧн. Сӧмын, кор лоӧ тајӧјаслӧн хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧ, артмӧ наыԍ ва. Кӧрт опілкі ԁа ԍера сорасыԍ кӧртсӧ кокԋыԁа поԅӧ торјӧԁны магԋітӧн, магԋітас кӧртыс кутчіԍӧ-ԁа, ԍераыс оз кутчіԍ-ԁа. Сӧмын тајӧ мехаԋіческӧј сорассӧ-кӧ јона шонтан бі вылын, лоӧ хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧ ԁа артмӧ выԉ сложнӧј вешщество, ԍерԋістӧј жеԉезо. Татыԍ ԋекущӧм ногӧн-ԋін оз поԅ ԁокажітны, мыј сені ем свобоԁнӧј кӧрт ԉібӧ ԍера. Угԉевоԁороԁјас — угԉероԁлӧн ԁа воԁороԁлӧн хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧјас. Кущӧм ԍурӧыԍ на піыԍ артмӧны кыкнан прӧстӧј вешществојас сорассӧ јона шонтӧмӧн, сӧмын пырҗыксӧ најӧ артмӧны сложнӧјҗык хіміческӧј преврашщеԋԋӧјасӧн, коԁјасӧс поԁробнӧја велӧԁӧ оргаԋіческӧј хіміја. Емӧԍ зев уна пӧлӧс (ԍојасӧн) угԉевоԁороԁјас. Ставыс најӧ торјалӧны, ԉібӧ составнас унҗык ԉібӧ ещаҗык угԉероԁнас, ԉібӧ воԁороԁнас ԉібӧ својствојаснас, шуам суклуннас, кіԅӧрлуннас, пуан температураӧн ԁа с. в. Угԉевоԁороԁјас сымын вылын температураӧн пуӧны ԁа сымын сукӧԍ, кымын уна сені угԉероԁыс. Ԋефԏ пыр раԅԉічнӧј угԉевоԁороԁјаслӧн ԍмеԍ — угԉероԁлӧн ԁа воԁороԁлӧн хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧ. Мукӧԁ пӧлӧс сојеԃіԋеԋԋӧјас піыԍ угԉероԁыԍ ԁа воԁороԁыԍ кынԇі ԋефԏын ем ԋеуна кіслороԁ, азот, ԍера. Ԋефԏлыԍ составсӧ точнӧја тӧԁмалӧмјас пеԁкӧԁлісны, мыј ԋефԏыс зев уна пӧлӧс угԉевоԁороԁјасыԍ; на піын емӧԍ і кокԋіԁа (улын температураӧн) пуыԍјас, коԁјас составԉајԏӧны бенԅін ԁа ԋефԏаннӧј газ, ԁа вылын ԏемператураӧн пуыԍԁас, — најӧ пырӧны караԍін ԁа мавтас выјјас составӧ. Емӧԍ нӧшта і чорыԁ угԉевоԁороԁјас, коԁјас составԉајтӧны парафін масса. Бенԅін, караԍін, мавтас выјјас ԁа мукӧԁ сещӧм проԁуктјас абу оԁнороԁнӧјӧԍ: најӧ угԉевоԁороԁјаслӧн ԍмеԍјас, а ԋефԏанӧј угԉевоԁороԁјаслӧн својствојасыс пуан ԏемпература соԁӧмӧн вежԍӧны вывті посԏепеннӧ ԁа налыԍ ԍмеԍсӧ торјӧԁны вывті ԍӧкыԁ. Ԍӧкталӧ ԍмеԍсӧ торјӧԁӧмыс нӧшта сіјӧн, мыј ԋефԏас угԉевоԁороԁјасыԍ кынԇі емӧԍ і мукӧԁ сојеԃіԋеԋԋӧјас — ԍір, ԋефԏанӧј кіслота ԁа с. в. Кӧԏ і ԋефԏыслӧн главнӧј массаыс угԉевоԁороԁјасыԍ, веԍіг-кӧ кӧԏ ԋеуна сені емӧԍ мукӧԁ сојеԃіԋеԋԋӧјас, і сіјӧ-ԋін вежӧ ԋефԏыслыԍ ԏехԋіческӧј својствосӧ. Сы понԁа ԋефԏӧс клаԍԍіфіцірујтны поԅӧ тајӧ постороԋԋӧј прімеԍјас хіміческӧј состав ԍерԏіыс (ԍерԋісԏӧј, азоԏістӧј смоԉістӧј ԁа с. в. ԋефԏјас), а сіԇҗӧ сіјӧ ԏехԋіческӧј ценноԍԏ прізнакјас ԍерԏіыс (парафіна ԁа парафінтӧм, сук ԁа ԉувјалан кіԅӧр, кокԋі ԁа ԍӧкыԁ, бенԅіна, караԍіна, выја ԁа с. в.). Пріроԁнӧј ԋефԏанӧј проԁуктјасӧн щӧщ шуӧны нӧшта уна мукӧԁ вешществојасӧс, коԁјас хіміческӧј состав ԍерԏіыс ӧткоԃӧс ԋефԏыскӧԁ. Меԁвојԁӧр колӧ інԁыны ԋефԏанӧј газ вылӧ, коԁі пыр ем ԋефԏкӧԁ щӧщ, ԋефԏ ԁінас. Ԋефԏанӧј газ — местајасын, кӧні овлӧ ԋефԏыыс — мыјԁаыс-кӧ свобоԁнӧјӧн, а мыјԁаыскӧ ԋефԏас растворіԏчӧма. Газыс сіԇ-жӧ артмӧма угԉевоԁороԁјасыԍ, меԁԍасӧ метаныԍ ԉібӧ болотнӧј газыԍ. Сыыԍ кынԇі газын пыр пӧшԏі сорԍӧмаӧԍ мукӧԁ угԉевоԁороԁјаслӧн парјасыс. Најӧ кіԅӧрӧԍ обыкновеннӧј ԏемпература ԁырјі, ԁа составԉајтӧны бенԅінлыԍ меԁкокԋіԁа пуан чаԍԏсӧ. Кор тајӧ бенԅін парјасыслӧн прімеԍыс уна, выгӧԁнӧ тајӧ газԍыс бенԅін перјыны. Амерікаса сојеԃіԋоннӧј штатјасын 15 во-ԋін таԇі вӧчӧны-перјӧны вывті уна бур бенԅін, а бӧрја каԁнас тащӧм завоԁјассӧ кымынӧскӧ лоі вӧчӧма і міјан Грознӧјын ԁа Бакуын. Тані колӧ пасјыны, мыј ԋефԏанӧј газ став мукӧԁ оргаԋіческӧј сојеԃіԋеԋԋӧјас мозыс-жӧ еща сынӧԁ ԁырјі сотчӧ копԏітан біӧн. Сеԍԍа Амерікаын уна ԋефԏанӧј газ мунӧ бурсорт сајас вӧчӧм вылӧ. Сӧмын колӧ пасјыны, мыј вывті уна газ колӧ сасӧ перјӧмыс вылӧ. Газ сотчігас артман став шоныԁыс вошӧ веԍшӧрӧ. А тані шоныԁԍыс боԍтны верман еԋергіјаыс еԍкӧ јона унҗык (ԁонаҗык) сулаліс артмӧм са ԁорԍыс. Со мыј понԁа Амерікаын уна штатјасын са перјӧм вылӧ пріроԁнӧј газ віԇӧмсӧ, поԅӧ шуны тајӧ газ лотајтӧмсӧ, законӧн запреԏітӧма. Кір ԁа асфаԉт — рӧԁственнӧј проԁуктјас. Најӧ артмӧны ԋефԏ выветрівајтчігӧн. Кор ԋефԏыс воштас асԍыс ԉетучӧј составнӧј чаԍтјассӧ, коԉасыс кіслороԁ вԉіјаԋԋӧ улас чорԅӧ ԁа ԋӧжјӧԋікӧн (постепенно) суктмӧ ԍӧԁ плавкӧј массаӧ. Пріроԁаын сіјӧ пырҗык сорԍӧма лыакӧԁ, сетыԍ сіјӧс поԅӧ торјӧԁны ваӧн пуӧмӧн. Ӧні асфаԉтлыԍ јеԍԏественнӧј моз артмӧмсӧ вермӧны лӧԍӧԁны і завоԁскӧј ногӧн, іскуственнӧја. Пӧԍ ԋефԏанӧј коԉасјассӧ проԁувајтӧны пӧԍ сынӧԁ струја, ԁа сеԍԍа артмӧ веԉ бур асфаԉт ԁа тујӧ пріроԁнӧј асфаԉт коԃа-жӧ вевтјас вылӧ, шоԍԍејас вылӧ ԁа с. в. Кір ԁа асфаԉт щӧкыԁа овлӧны ԋефԏа рајонјасын ԁа сіјӧ-ԋін петкӧԁлӧ тајӧ проԁуктјасыслыԍ роԁствосӧ. Мукӧԁ местајасас асфаԉтыс ԁа кірыс вывті уна. Міјан уна емӧԍ најӧ Кубаԋын Закаԍпіјскӧј облаԍтын. Озокеріт, лібӧ горнӧј воск. Тані вывті уна ем чорыԁ парафін. Тајӧ сіԇ-жӧ ем ԋефԏа рајонјасын, меԁ- сасӧ Гаԉіціјаын. Озокерітос ԍерној кіслотаон весалӧмӧн артмӧ цереԅін, ортсыԍаԋыс сіјо воск коԃ-жо. СССР-ын озокерітыс ем меԁԍасӧ Каԍпіјској мореын Чеԉекен остров вылын.

КЫТЫԌ ПОԄӦ АԀԆЫНЫ ПРІРОԀАЫԌ ԊЕФԎ.

Кущӧм ԍурӧ местајасыԍ му вылысыԍ трешщінајаԍыԍ ԁа расщеԉінајасыԍ сыстӧ ԋефԏ, лоалӧны сені ԋефԏ петан інјас. Му вылысӧ петӧмӧн сіјӧ јіҗӧ, пороԁајасӧ, сеԍԍа коԍмӧ, сукмӧ ԁа артмӧ кір. Важӧн-ԋін сіјӧс каԅаліс мортыԁ. Сеԍԍа ԋефԏ петан тујјасыс вочасӧн тырӧны ԁа јесԏественнӧј ԋефԏсӧ перјыны оз кут поԅны; сы понԁа вывті-ԋін важӧн јӧз понԁісны іскуственнӧј ногӧн перјыны му пыщкыԍ ԋефԏсӧ. Сы могыԍ ԋефԏ петан местајасас коԁјӧны канавајас лібӧ гујас (колодцы). Сіԇ-кӧ ԋефԏсӧ јона важӧнсӧ перјылісны јукмӧсыԍ ваӧс ногӧн-жӧ. Јукмӧсјас вӧчаломӧн ԋефԏ перјӧмыс куԅ каԁӧн петкӧԁліс сіјӧ условјӧјассӧ, кытӧн ем ԉібӧ абу ԋефԏыс. Нӧшта бурҗыка понԁісны тӧԁны ԋефԏа местајастӧ, кор јукмӧсјас гарјӧмԍаԋ вуҗісны җуҗыԁ скважінајас вӧчалӧмӧ. Ӧні-ԋін вермӧны пӧшԏі стӧч тӧԁны, кӧні ԁа прімернӧ мыјԁа ԋефԏ кујлӧ му пыщкас. Меԁвојԁӧр окажітчіс, мыј ԋефԏ овлӧ пӧшԏі сӧмын осаԁочнӧј порістӧј пороԁајасын, шуам лыа, песчаԋԋік, іԅвесԏԋак ԁа м. с. пороԁајысын; топыԁа пукалан пороԁајасын, шуам ԍојјасын ԁа слаԋецјасын ԋефԏ ԍурлывлӧ трешщінајасԍыс. Став тајӧ порістӧј пороԁајасас ԋефԏ јіҗӧ кыԇі губкаӧ ва. Ԋефԏсӧ соԃержітыԍ тащӧм пороԁајасыс шуԍӧны ԋефԏеноснӧјӧн. Увса ԉібӧ вылысса пороԁа пластјасас, коԁјас овлӧны ԋефԏеноснӧј пороԁајас ԁінас, унаыԍ оз овлы ԋефԏыс ԁа сіјӧ пластјасыс зев топыԁӧԍ ԁа ваыс оз мӧртчы. Тащӧм пластјасысмеԁԍасӧ овлӧны ԍојыԍ, мергеԉыԍ ԁа с. в. Сіԇ-кӧ ԋефԏыс быԏԏӧ јӧршітчӧма сещӧм местаӧ, кыԍ сіјӧс он аԁԇы ԁа сені вермӧ овны зев ԁыр каԁ, пластјасын трешщіна-ко оз піԍкӧԁ туј ԋефԏыслы сетыԍ коԁарӧ-кӧ мунны. Тајӧ трешщінајасыс, а сіԇ-жӧ ԋефԏеноснӧј пластјасыслӧн ортсыӧ петӧмыс і лоӧны сіјӧ јеԍԏественнӧј тујјаснас, кыті ԋефԏ корјасын-кӧ петӧ му вылысӧ. Віԍталім-ԋін, мыј ԋефԏ кујлан местајасын пыр емӧԍ щӧщ газјас ԁа ва. Ԋефԏыс-кӧ кујлӧ гӧгӧр јона тупкӧса інын му пыщкас, газыс оз вермы петнысӧ ԁа сы понԁа соԁӧ сені ԁавԉеԋԋӧыс. Тајӧ ԁавԉеԋԋӧыс понԁа і ԋефԏыс мунӧ пласт куԅаыс ԁа веԍіг ԍетчӧ ортсыӧ, му вылысӧ, случајнӧј ԉібӧ іскуственнӧј трешщінајас ԁа каналјас куԅа, пороԁајас пырыс. Ԋефԏлӧн мунан мӧԁ помкаыс — пӧлӧн пукалан пластјасын ԏажеԍԏ ԍілаыслӧн ԃејствіјӧыс, ԁа ԋефԏыс петӧ му вылысас ачыс (самотеком). Тајӧ ԍерпасјас вылас петкӧԁлӧма став сіјӧ условіјӧјассӧ, кӧнјасын овлӧ ԋефԏыс. 1-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма ԋефԏ кујлан інсӧ, коԁі гӧгӧрбок тупкӧса, а — трешщіна, коԁ пыр ԋефԏыс петӧ му вылысӧ q — газ ԁавԉеԋԋӧ раԁіс. 2-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма вылысса пороԁајас размывајтчӧм понԁа му вылысӧ петан пластсӧ. Тащӧм пластԍыс газыс важӧн-ԋін петіс сынӧԁас, ԋефԏ вылас пороԁајаслӧн ԁавԉеԋԋӧ кыԋԇі ԋекущӧм ԁавԉенԋӧ-ԋін абу-ԁа сы понԁа ԋефԏыслы му вылысас петан ӧԏі помкаыс абу-ԋін. Сӧмын і тащӧм пластјасын поԅӧ-на перјыны ԋефԏтӧ јукмӧсјасӧн, кытчӧ ԋефԏыс поԍԏепеннӧ чукӧрмӧ самотокӧн, јукмӧс ԍԏен пороԁајас пырыс воӧмӧн. (Віԇ. 2-ӧԁ ԍерп. вылыԍ а пунктыԍ). Сеԍԍа којмӧԁ случај, кор ԋефԏыс петӧ пластԍыс ԏажеԍԏ ԍіла ԃејствіјӧ улын кујлӧмыс понԁа, петкӧԁлӧма 3-ӧԁ ԍерп. вылын. Ԋефԏанӧј пластыс кујлӧ пӧлӧн (наклонно): вылысыс сылӧн размоітчӧма, пластас газыс абу-жӧ, но ԋефԏыс самоԏокӧн пласт куԅаыс мунігӧн сеԍԍа кајӧ а трешщіна куԅаыс сӧмын сы вӧсна, мыј трешщінаын ԋефԏыслӧн уровеԋыс улынҗык пластас сылӧн уровеԋԍыс ԁорыԍ. 1 — 3-ӧԁ ԍерп. петкӧԁлӧны, мыј воԍса пластјасыԍ ԋефԏ перјӧмсӧ-кӧ сравԋітны јукмӧсыԍ ва перјӧмкӧԁ, то пӧлӧн кујлан пластыԍ ԋефԏ петӧмыс (3-ӧԁ серп.) меԁԍасӧ мунӧ арԏеԅіанскӧј јукмӧсјасыԍ ва петан условјӧјаслаԋ. Гӧгӧр тупкыса пластјас случајјас вылӧ (1-ӧԁ ԍерп.) сравԋітӧм могыԍ меԁбур лоӧ вајӧԁны прімус. Сені, мі тӧԁам, караԍіныс кајӧ вывоԃашщӧј трубка куԅа ԁа шыбытчыԍӧ струјканас сӧмын сы понԁа, мыј сы вылӧ ԉічкӧ насосын нагԋетајтан сынӧԁыс. Мыјӧн сынӧԁыс прімус реԅервуарԍыс лоӧ спеціаԉнӧј клапаннас леԇӧма, біыс пыр-жӧ кусӧ: горелка роԅԍыс караԍіныслы петнысӧ пом- каыс бырӧ. Сещӧм ԍаматор-жӧ мунӧ і ԋефԏанӧј пластын (1-ӧԁ ԍерп.), гӧгӧрбок-кӧ сіјӧ тупкӧса. Гӧрӧрбок тупкӧса пластсӧ-кӧ буровӧј скважінаӧн воԍтан, ԋефԏыс кутас фонтанӧн петны тајӧ скважінаԍыс, кытчӧԇ пластас коԉӧм газыслӧн ԁавԉенԋӧыс оз ло ӧткоԃ скважінаын ԋефԏ столб ԍӧктаыскӧԁ. Мыјӧн ӧткоԃӧԍ лоӧны ԍӧктајасыс, фонтаныс оз ло ԁа секі ԋефԏсӧ лоӧ перјыны кущӧмкӧ мехаԋіческӧј ногӧн (тартаԋіје, лібӧ ԋефԏсӧ желонкаӧн перјавны, насосјасӧн качајтны ԁа с. в.). Віԇӧԁлам ӧні, кущӧм роԉ вермӧ ворсны ԋефԏанӧј пластын ва, кӧні пыр-ԋін пӧшԏі ем ԋефԏа інаԁ? Ԋефԏкӧԁ сіјӧ оз сорԍы, ԋефԏ ва ԁорыԍ кокԋіԁҗык, сы понԁа ваыс пыр чукӧрмӧ ԋефԏ пласт улас. Ва мӧртчытӧм пластын-кӧ кущӧмкӧ трешщінаӧ ваыс пырас ԋефԏ пластас ԁа ԋефԏыс-кӧ вермас піԍкӧԁчыны пласт куԅаыс, секі став ԋефԏыс кујлан важ местаԍыс лоӧ зырӧма ванас. Кыԇкӧ-кӧ веԍкалас ԋефԏ пластӧ ва, вермас щыкӧԁны ԋефԏ пукалан став местасӧ (месторождение), ԋефԏыс вермас мунны пласт мукӧԁ участокјасӧ, вермас пороԁајас пыщкас пырныԁа сіјӧс перјынысӧ сетыԍ оз кут поԅны; ԋефԏ пыԃԃі желонканас кутас лыбны ва, ԋефԏ пластыслӧн ваӧн сорԍӧмыс зев јона торкӧ ԋефԏ перјӧмтӧ ԁа быԁ ногӧн зіԉӧны віԁчіԍны (віԇны) ԋефԏлыԍ ваӧн сорԍӧмԍыс: скважінасӧ закрепітӧны трубајасӧн, тајӧ трубајас ԁа скважіна ԍԏенјас костсӧ кіԍтӧны цементнӧј растворӧн ԁа с. в., — меԁ ез веԍкав ваыс ԋефԏ пластас. Веԍіг ӧԏі ԋефԏанӧј месторожԃеԋԋӧын ԋефԏыслӧн вермас лоны оз сӧмын тајӧ кујім нога заԉегајтӧмыс, но щӧщ і уна мукӧԁ нога заԉегајтӧмјас, коԁјасӧс оз поԅ, он вермы вајӧԁны тајӧ җеԋыԃік ԋігаын. Тајӧ јукӧԁсӧ мі помалам ԋефԏ месторожԃеԋԋӧјас обшщӧј харакԏер јылыԍ ԋеуна віԍталӧмӧн. I наукаын, і ԋефԏанӧј пракԏікаын важыԍаԋ ԋін ԁумајтӧны, мыј уна ԋефԏ кујлӧ меԁԍасӧ склаԁкајас своԁовӧј часԏјасын, мӧԁ ногӧн-кӧ склаԁкајас бурыԍјасас, најӧ вершіна куԅаыс. Му течас (строение) јылыԍ наука поԁробнӧ ізучајтӧ склаԁкајас артмӧм јылыԍ вопроссӧ. Склаԁкалӧн вывлаԋ шыгыртчӧм (выпуклая) чаԍԏыс шуԍӧ своԁӧн (аԋԏікԉінаԉ), ем і увлаԋ шыгыртчӧмыс (вогнутая) часԏ (ԍінкԉінаԉ). Вӧлӧмкӧ, ԋефԏыԁ чукӧрмӧ меԁԍасӧ склаԁка своԁнӧј чаԍԏ куԅаыс. Мыјла таԇі артмӧ, кокԋыԁа поԅӧ гӧгӧрвоны: ԋефԏанӧј пластас-кӧ ԋефԏԍыс кыԋԇі ем нӧшта ва, а сіјӧ пырҗык сіԇі і овлӧ, ԁа сіјӧ ԋефԏанӧј пластыс-кӧ мунӧ сы вылын ԁа сы улын кујлан пластјас ногӧныс-жӧ (кыԇі петкӧԁлӧма 4-ӧԁ ԍерп.) секі, ԃерт, ваыс ԁолжен чукӧртчыны ԋефԏ улас, увлаԋ шыгыртчӧм склаԁка (вогнутая) чаԍԏјасас; а ԋефԏыс ва ԁорԍыс кокԋіԁҗык ԁа чукӧрмӧ вылынҗык пука- лан пластјасас, склаԁка меԁвылын местајасас. 4-ӧԁ ԍерпасыс петкӧԁлӧ, кыԇі кытчӧ пукԍӧ ваыс ԁа ԋефԏыс тащӧм склаԁкаа пластјаса му пыщкас. Ԋефԏанӧј заԉежјас артман условіјӧјассӧ поԁробнӧја тӧԁмалӧмыс јона отсаліс ԋефԏ кујлан местајас корԍны, сӧмын, ԁерт, сіјӧс оз-на поԅ лыԃԃыны став случајјасас ԇік вернӧјӧн. Му вылыс ԍерԏіыс аԋԏікԉінаԉнӧј склаԁкајастӧ он вермы пыр тӧԁны. Ӧԁ му вылыс слӧјјасыԁ вермӧны размывајтчыны ԁа аԋԏікԉінаԉ ԍерԏіыс-җӧ му вылысыслӧн вывлаԋ шыгыртчӧмыс вермас бырны. Емӧԍ месторожԃеԋԋӧјас, кӧнјасын аԋԏікԉінаԉнӧј склаԁкајас бурыԍыслы му вылысас соотвествујтӧ рӧвнӧј места ԉібӧ веԍіг логја места. Аԋԏікԉінаԉнӧј склаԁкајас мунӧмсӧ тӧԁмалӧны ԋефԏанӧј геологјас, коԁјас ізучајтӧны буровӧј обраԅецјас вылын сіјӧ ԉібӧ тајӧ пластјаслыԍ местајассӧ ԁа пыԁнасӧ. Со мыј понԁа буровӧј обраԅецјассӧ бура чукӧртӧмыс, најӧс нумерујталӧмыс ԁа пыԁнасӧ пасјалӧмыс, кытыԍ најӧс боԍтӧма, јона кокԋӧԁӧ геологјаслыԍ уҗсӧ ԁа колӧны скважіна быԁ роԅӧԁігӧн (бурітігӧн).

КЫԆІ ПЕРЈӦНЫ ԊЕФԎСӦ.

Јона важӧн ԋефԏсӧ перјывлісны зев прӧстӧј ногјасӧн. Војԁӧр ԋефԏсӧ перјывлісны сӧмын случајнӧј ԋефԏанӧј істочԋікјасыԍ — кӧні ԋефԏыс кујліс матын му

Ԍерп. 4.1) ԋефԏ скважіна. 2) ԋефԏ скважіна. 3) ва скважіна. 4) Склаԁкајас. 5) Уліӧ шыгыртчӧм склаԁкаыс. 6) Склаԁкајас. 7) Своԁ. 8) Ва. 9) Ԋефԏ.

вылысԍаԋыс, коԁјывлісны јукмӧсјас. Чукӧртлісны ԋефԏсӧ сіԇ-жӧ ва вылысјасыԍ. Јукмӧсјасԍыс ԋефԏсӧ лептавлісны бурԃукјасӧн, а ва вылысԍыс — ној лібӧ кошма кусӧкјасӧн, коԁі кыскӧ ас пыщкас ԋефԏсӧ. Сеԍԍа ԋефԏсӧ сетыԍ пыԇравлісны, ԁа таԇі зев ԋӧжјӧ ԁа ԁурка перјывлісны важӧн ԋефԏсӧ, секі еща тор вылӧ-на вӧлі сіјӧ (ԋефԏыс) мунӧ-ԁа, сіјӧ еща-на колӧ вӧліԁа. Секԍа ԋефԏ перјӧмыслӧн лыԁыс ӧні міјанлы вывті еща кажітчӧ: XVIII нем помын Бакінскӧј рајонын перјывлісны сӧмын 30 — 35 тонна ԋефԏ вонас. Ԋефԏӧс лӧԍыԁҗык ногӧн кутісны перјыны ԁрекӧн скважіна нуԁӧмӧԍаԋ, коԁі ԍетіс ԋефԏсӧ (Ԏітусвіллаын 1859-ӧԁ воӧ). Сіјӧ каԁԍаԋыс бурітан ԏехԋіка јона муніс воԇӧ, јона кыпаліс: ԁреклӧн скважінаыс 70 фут җуҗԁа сӧмын вӧлі, коԁјыԍԍіс кык тӧлыԍ чӧж, а ӧні тащӧм скважінасӧ поԅӧ нуӧԁны тащӧм-жӧ грунтын сӧмын 10 кымын часӧн. Ӧнја буровӧј скважінајаслӧн җуҗԁаыс уна ԍурс футӧԇ. Буровӧј скважінанас воԍтӧны ԋефԏ пластсӧ му пыщԍыс сетыԍ ԋефԏсӧ перјӧм могыԍ. Пластас газ ԉічкӧм ԍерԏіыс ԋефԏыс петӧ скважінаԍыс ԉібӧ фонтанӧн ԉібӧ лыбӧ скважінаас мыјещкӧ вылаӧԇ. Оз-кӧ фонтанӧн пет ԋефԏыс, лоӧ ԋефԏсӧ перјыны сетыԍ мехаԋіческӧј пріспособԉеԋԋӧӧн. Скважінасӧ бурітӧны кучкалӧмӧн ԉібӧ бергӧԁлӧмӧн. Кучкалӧмнас бурітчыԍӧ сіԇі, мыј ԁолотоыс ԉібӧ бурыс лыбалӧм летчалӧмнас пыр ӧтарӧ пырӧ грунтас. Ԁолотоыс крепітчыԍӧ ԉібӧ канатӧ (канатнӧј бурітӧм) ԉібӧ штангјасӧ (штанговӧј бурітӧм). Кымын җуҗԁаммӧ скважінаыс, сымын унҗык штангас пуктӧны выԉ ԇвенојас. Каԁыԍ каԁӧ став бурітчан струментсӧ лоӧ перјывлыны скважінаԍыс, меԁым весавны сылыԍ забојсӧ буровӧј ԋајтԍыс ԁа бурујтан пороԁа торпырігԍыс. Кор скважінаыс абу-на җуҗыԁ, тајӧс вӧчнытӧ абу јона ԍӧкыԁ; ԇјк-нін мӧԁ нога, кор скважінаыс пыр ӧтарӧ җуҗԁаммӧ. Перјыны мӧԁа мӧԁыскӧԁ ӧтлаалӧм штангјаслыԍ став ԍіԍԏемасӧ он вермы најӧс песовттӧг ԉібӧ лоі еԍкӧ вӧчавны јона җуҗыԁ ԁа ԁонӧн сувтан буровӧј вышкајас. Сы понԁа лоӧ перјавны штангјассӧ чаԍԏјасӧн, тӧрја& звенајасӧн. Скважіналыԍ пыԁӧссӧ ԉібӧ забојсӧ промоітӧм ԁа весалӧм бӧрын, лоӧ бара-жӧ сіјӧс вӧчны — бара ӧтлаавлыны штангјассӧ ԁа нарашщівајтны најӧс скважіна җуҗԁа ԍерԏіыс. Ԃерт тащӧм уҗыԁ оз вермы мунны ӧԁјӧ, торјӧн-ԋін, мыј скважінасӧ паныԁԍуран пороԁајас ԍерԏіыс веԉ щӧкыԁа весавлыны лоӧ-ԁа. Јона пыԁынінјасын щӧкыԁа оз уԁајчывлы луннас пырны фут вылӧ ԁорыԍ җуҗыԁҗыка, а мукӧԁ ԁырјіыс і фут җуҗԁаӧԇыс-на он вермы воӧԁчынысӧ. Канатнӧј буруітӧмыԁ тӧԁчымӧн бурҗык: канатсӧ поԅӧ гартны барабан вылӧ, а сы вылӧ ԃерт каԁыс јона ещаҗык колӧ, ԁај канатнӧј бурујтӧмыԁ ӧԁјӧҗык. Бергӧԁлана бурујтӧмӧн скважінаыс җуҗԁаммӧ бергалан ԁолотоӧн ԉібӧ бурӧн. Бурыслӧн јоԍ помыс пырӧ пороԁаас, торјӧԁлӧ пороԁасӧ кусӧкторјасӧ, ԁа сіјӧ кусӧкторјасыс скважінаԍыс леԇан гԉіԋістӧј раствор струјанас вымывајтчӧны. Җуҗԁаммӧм ԍерԏіыс скважінаыс крепітчыԍӧ кӧрт „обсаԁнӧј трубајасӧн", меԁым скважіна ԍԏенјасыс оз кіԍԍыны ԁај ваыс сетчӧ меԁ ез пыр. Војԁӧр леԇӧны скважінаӧ ыҗыԁ ԃіаметра труба, ԁа сіјӧс нарашщівајтӧны сещӧм-жӧ трубајасӧн, кытчӧԇ трубајаслӧн став тајӧ колоннаыс оз во скважіна пыԁӧсӧԇыс. Воԇӧсӧ бурујтӧны ічӧтҗык ԃіаметра бурӧн ԁа лоӧм (артмӧм) скважінасӧ крепіталӧны воԇԇа трубајасас пыран ічӧтҗык ԃіаметра трубајасӧн. Помӧԇ нуӧԁӧм скважінаыслӧн улысыс сеԍԍа векԋіԁҗык (ічӧтҗык ԃіаметра) вылыс ԁорԍыс. Скважінасӧ нуӧԁӧны ԋефԏанӧј пластӧԇыс. Бурітчан ԏехԋікаын емӧԍ уна особенноԍтјас. Бурујтан став уҗыс корӧ торја вԋімаԋԋӧ ԁа щӧкыԁа тормоԅітчыԍӧ тајӧ уҗыс сетчӧ ва пырӧм понԁа, васӧ скважінаԍԍыс којны ԁа струментјассӧ сетыԍ перјынысӧ ԍӧкыԁ-ԁа. Ԋефԏ перјӧм вылӧ желонкаыс векԋіԁ ціԉін- ԁра ԁоз ԉібӧ ԉістовӧј кӧртыԍ веԁра. Тӧрӧ сетчӧ 1/4 — 1/2 м. Скважіна забојас (пыԁӧсас) леԇігӧн желонкаыс автомаԏіческі воԍԍӧ уліԍаԋыс ԁа ԋефԏнас тырӧм бӧрын лептыԍԍӧ выліӧ сутуга канат вылын, канатыс барабан вылӧ гартчыԍӧ. Скважінаыԍ перјӧм став операціјаыс шуԍӧ ԋефԏ тартаԋԋӧӧн. Тащӧм ногӧн ԋефԏ перјӧмыс ӧні оз-ԋін ворс сещӧм тӧԁчана роԉ став ԋефԏ перјӧмас. Тартаԋԋӧ пыԃԃі ӧні кутісны ԋефԏсӧ перјыны җуҗыԁ насосјасӧн. Таԇсӧ перјӧмыс

Ԍерп 5. Ԋефԏ перјан вышкајас

ӧні јона паԍкаліс. Җуҗыԁ насосыс сіјӧ векԋыԃік куԅ ціԉінԁр скаԉчатӧј поршеԋӧн ԁа шаровӧј клапанӧн. Ем нӧшта ӧԏі ногӧн ԋефԏ перјӧм. Скважіна пыԁӧсас ԋефԏас сынӧԁ струја ԉібӧ газ струја нагԋетајтӧны, сіјӧ быгԅӧԁӧ ԋефԏсӧ ԁа петкӧԁӧ сіјӧс ортсыӧ сывылӧ лӧԍоԁӧм ԁозјасӧ. Буровӧј інструментсӧ ԁа желонкасӧ лептыны, најӧс скважінаас бӧр леԇны ԁа ԋефԏ перјан став уҗјассо нуны скважіна вылас вӧчԍыԍӧ буровӧј вышка. Вылысас, ԍігӧрас, емӧԍ сылӧн шківјас, сыпыр нуӧԁӧма канатјас, најӧ гартԍыԍӧны барабан вылӧ. Вышка берԁас ем сыыԍ кыԋԇі ԃвігаԏеԉ. Сіјӧ ԃвігаԏеԉыс і уҗӧԁӧ барабанјассӧ, насосјассӧ ԁа с. в. Тащӧм вышкаыс ем быԁ скважіна вылын. Гырыԍ промыслјас вылын, шуам бакінскӧјкоԃԃемын, вышкајасыс быԃтӧ вӧр моз сулалӧны. Промыслјас местаыс сеԍԍа зев аслысԍамаӧԍ кажітчӧны (5-ӧԁ ԍерп. вылын петкӧԁлӧма Баку берԁыԍ Бібі — Ејбаԏе промыслјас). Перјӧм ԋефԏаԁ пыр-ԋін пӧшԏі ем ва, лыа ԁа ԋајт. Сіјӧс ԋефԏ віԇанінӧ нутӧԇыс колӧ ԋеуна сулӧԁыштны: сеԍԍа ԋефԏсӧ ԋефԏепровоԁјас куԅа качајтӧны переработка ԉібӧ сбыт местајасӧ. Сені сіјӧс віԇӧны нарошнӧ лӧԍӧԁӧм (спеціаԉнӧј) реԅервуарјасын, ԁа та бокԍаԋ ԏехԋіка вӧчіс јона гырыс& уԍпехјас. Војԁӧр ԋефԏсӧ віԇісны воԍса амбарјасын — гырыԍ гујасын, коԁјаслыԍ ԍтенјассӧ вӧчӧмаӧԍ ԋефԏӧн мӧртчытӧм маԏерјалјасыԍ. Ԋефԏыԁ-ӧԁ кіԅӧр, сені емӧԍ ԍӧкыԁ выјјасыԍ кынԇі, коԁјас оз коԍмыны веԍіг жар повоԃԃа ԁырјі, сынӧԁӧ јона кокԋыԁа пышјыԍ чаԍԏјас, шуам, бенԅін. Сы понԁа зев гӧгӧрвоана, мыј ԋефԏӧс віԇны воԍса амбарјасын оз туј. Ӧні ԋефԏ віԇанінјастӧ сы понԁа пыр вӧчӧны вевтӧн, меԁ оз коԍмыны, вошны сынӧԁӧ пышјыԍ чаԍԏјасыс. Амерікаын ӧні вӧчалӧны ԋефԏсӧ віԇны вывті шогмана јона гырыс& амбарјас. Збылыԍсӧ најӧ быԏтӧ вевта јона ыҗыԁ тыјас. Меԁԍасӧ ԋефԏӧс віԇӧны уна ԍурс тонна тӧріг кӧрт реԅервуарјасын. 5-ӧԁ серп. вылын поԅӧ аԁԇыны кымынкӧ тащӧм ԋефԏ віԇансӧ Ԋефԏсӧ перерабатывајтыԍ завоԁјаскӧԁ ԁа портовӧј карјаскӧԁ промысјассӧ& ӧтлаалӧны ԋефԏепровоԁјасӧн. Тащӧм ԋефԏепровоԁјасыс мукӧԁыс мунӧны уна ԍо кілометрӧԇ. СССР-ын ем караԍін провоԁ Бакуԍаԋ Батумӧԇ. Баку гӧгӧрыс аԍнысӧ промыслјассӧ ӧтлаалӧмаӧԍ ԋефԏеперегоннӧј завоԁјаскӧԁ уна ԋефԏепровоԁ- јасӧн, коԁјас (тајӧ завоԁјасыс) меԁԍасӧ емӧԍ Чорнӧј карын. Бӧрја каԁнас вӧчӧма ԋефԏепровоԁ Бакуԍаԋ Батумӧ, кытчӧ вӧчӧма уна гырыԍ завоԁјас ԋефԏсӧ переработајтны, ԁа Грознӧјԍаԋ Туапԍеӧ, кӧні сіԇ-жӧ емӧԍ ԋефԏ обработајтан завоԁјас. Колӧ нӧшта віԍтавны кымынкӧ кыв ԋефԏанӧј фонтанјас јылыԍ. Ԋефԏанӧј фонтанјасыԁ овлӧны меԁԍасӧ выԉ, уна ԋефԏа месторожԃеԋԋӧјасын. Тащӧмінјасаԁ фонтанјасыԁ зев щӧкыԁа овлӧны. Ԁыр славітчісны аслас гырыԍ фонтанјасӧн бакуса промыслјас, а бӧрынҗык тајӧ славаыс вуҗіс сеԍԍа мекԍіканскӧј промыслјасӧ. Ӧні мекԍіканскӧј промыслјасын ԋефԏ перјӧмыс пыр ӧтарӧ јона чінӧ. Кӧԏ і бакінса фонтанјас јылыԍ гаралӧ на нашта& Марко Поло XIII немын, ӧнја каԁӧ веԉ ԍӧкыԁ гӧгӧрвоны тајӧ фонтанјасыслыԍ ыҗԁасӧ ԁа кущӧм обстојаԏеԉствојас ԁырјі најӧ вермісны лонысӧ. Сы пыԃԃі бара коԉан немӧ, ԍіԅімԁасӧԁ војасԍаԋ Бакуын скважінајас бурујтны завоԃітӧмԍаԋ ԋеԁыр мыԍты, ԋеӧтчыԁ лолісны фонтанјасыс ԁа најӧс бура тӧԁмавлісны. Меԁвоԇԇа ыҗыԁ фонтан кутіс петны 1872-ӧԁ воӧ му пыщԍыс 45 м-ыԍ лажмыԁҗык местаыԍ. Меԁгырыԍ фонтанјас піјԍыс ӧԏі фонтан (1886-ӧԁ во) 206 м. пыԁнаԍыс шыбытӧ вӧлі ԋефԏсӧ му вылысӧ 6500 т.-ӧԇ суткінас, фонтаныс вӧлі 64 м-ыԍ җуҗыԁ. Мӧԁ фонтан (1887-ӧԁ во) суткінас ԍетліс 5000 т.-ӧԇ, сӧмын сылӧн струјаыс вӧлі-ԋін качавлӧ 106 м. вылӧ му вылысас. Вывті ыҗыԁ выныс тащӧм гырыԍ фонтанјасыԁлӧн: фонтан петан роԅас ԍујавны боԍтԍылісны ізјас, меԁым ԋефԏыслыԍ струјасӧ веԍкӧԁны колан направлеԋԋӧӧ ԁа струјаыс качӧԁіс тонна кымын ԍӧкта ізсӧ 8 м. вылаӧ. Фонтанӧн ԋефԏкӧԁ шыблалан лыаыс ӧԁјӧ переԏірајтӧ оз сӧмын кыз керјасӧс, но веԍіг мӧԁа мӧԁ костас віԋԏітӧм реԉсјаслыԍ щітјасӧс. Сувтӧԁны (ԁугӧԁны) ыҗыԁ фонтантӧ вывті ԍӧкыԁ: меԁ- ԍасӧ секі зіԉӧны лӧԍӧԁны струја вылас щіт ԉібӧ маԍԍівнӧј колпак ԁа сіјӧн отвеԃітны ԋефԏсӧ колан направԉеԋԋӧӧ, шуам амбарјасӧ ԉібӧ отстојԋікјасӧ. Бакуын ԁај мукӧԁ промысјасын унаыԍ вӧвліны фонтанјаслӧн пӧжарјас, коԁјас лолісны біӧн віԁчіԍтӧг вӧԃітчӧмла, ԁа ԋефԏанӧј струјаӧн лыаыскӧԁ вышка метаԉԉіческӧј чаԍԏас швачкыԍігјасын. Вына фонтанјасыԁ оз мунны вывті куԅа: кымынкӧ лун мыԍԏі пластԍыс газлӧн главнӧј массаыс уԃітас петны, сені ԁавԉеԋԋӧыс чінӧ, ԁа фонтаныс, озкӧ пыр-жӧ ԁугԁы, слабмас. Тӧԁны воԇвыв фонтанлыԍ вынсӧ ԍӧкыԁ, нӧшта ԍӧкыԁҗык лӧԍӧԁчыны фонтанӧн шыбытӧм ԋефԏ массасӧ ӧԁјӧ чукӧртны ԁа краԋітны, а сы понԁа фонтаныԁ абу колана тор. Таԇі колӧ шуны, ԃерт, сӧмын јона гырыԍ фонтанјас куԅа, коԁјаскӧԁ ԍӧкыԁ справітчынысӧ. Унҗык ԋефԏыс пырӧ, јіҗӧ муас, сіԇі веԍшӧрӧ вошӧ сетчӧ, а коԁӧс уԁајтчас чукӧртны, сіјӧ бара воштӧ іспарітчӧмысла асԍыс ценнӧј составнӧј часԏјассӧ ԁа оз-ԋін шогмы сещӧм ԋефԏыԁ сетыԍ бенԅін ԁа караԍін перјыны. Ӧні промысјас вылын прімітӧны став мерајассӧ, меԁ еԍкӧ ез ло воԍса фонтан. Сы могыԍ скважіна вомсӧ укрепԉајтӧны ԁа тупкӧны торја заԃвіжкајасӧн, коԁјас вермансы кутны ас улас јона ыҗыԁ ԁавԉеԋԋӧ. Тајӧ заԃвіжкајассӧ воԍтӧмӧн поԅӧ леԇны ԋефԏсӧ ԉубӧј ӧԁӧн ԁа сіјӧн регуԉірујутны ԋефԏ перјӧмсӧ ԏехԋіческӧј возможноԍԏјас ԍерті, реԅервуарјас ԍерԏі ԁа с. в.

КӦНІ ЕМ ԊЕФԎЫС

Ԋефԏ пріроԁаын уналаын ем. Сіјӧ щӧкыԁа јіҗӧма песчаԋԋікјасӧ іԅвесԏԋакјасӧ ԁа мукӧԁ пороԁјасӧ ԁа артмӧны (образуя) сіԇ шуԍан гӧрјучӧј бітумінознӧј слаԋецјас. Тащӧм пороԁајасыс пріроԁаын уналаыԍ ԍурӧны, ԁа сені-кӧ ем кӧԏ ԋеуна, 0,1% ԋефԏ, а ӧԁ тащӧм слојјасыԁ уна метрјас кызтаӧԍ, і секі-ԋін 1 км2 местаын тајӧ пороԁајасас ем ԋефԏыԁ ԁас ԍурс тоннајасӧн. Сӧмын іспоԉзујтны, перјыны ԋефԏтӧ слаԋецјасыԍ вылынҗык інԁӧм способјаснаԁ оз поԅ, сы понԁа ԋефԏлӧн промышԉеннӧј істочԋікјасыс меԁԍасӧ лоӧны настојашщӧј ԋефԏанӧј месторожԃеԋԋӧјас, кӧні ем уна кіԅӧр ԋефԏ, кытыԍ поԅӧ перјыны ԋефԏсӧ качајтӧмӧн ԉібӧ тартаԋԋӧӧн. Тащӧм месторожԃеԋԋӧјасыԁ абу уна, ԁа веԉ уна странајасын веԍіг ԋӧԏі абу ԋефԏыс, сіјӧс налы ԋекыԍ перјынысӧ. СССР-ын меԁгырыԍ ԋефԏанӧј месторожԃеԋԋӧјасыс Кавказын. Апшеронскӧј полуостров вылын, Баку гӧгӧрын, Кавказкӧј хребетԍаԋ војвывлаԋын Грознӧј кар ԁа Мајкоп рајонын ԁа Урал ԁа Емба јујас костын, Каԍпіјскӧј мореԍан& војвывлаԋ. Сыыс& кыԋԇі ԋефԏ перјӧны (сӧмын ещаҗык) Туркестанын. Емӧԍ ԋефԏанӧј месторожԃеԋԋӧјас Печорскӧј крајын (Ухта), Урал вылын (Чусовскӧј гороԁокјас) ԁа Камчаткаын. Сеԍԍа важӧн-нін ԋефԏсӧ аԁԇісны ԁа перјӧны Сахаԉіныԍ. Апшеронскӧј полуостровын бакінскӧј ԋефԏанӧј месторожԃеԋԋӧјасыԍ, Сојузын меԁыҗыԁ месторожԃеԋԋӧјасԍыс, ԋефԏсӧ перјыны завоԃітісны јона-ԋін важӧн, IX немыԍ воԇҗык-на нӧшта. Меԁвоԇԇа ԁа есканаҗык ԍвеԃеԋԋӧјассӧ сетчӧсса ԋефԏ јылыԍ ԍетіс Ітаԉіјаса пуԏешествеԋԋік Марко Поло XIII немын, ԁа меԁԍа-ԋін Гмеԉін 1785-ӧԁ воӧ. Петр Веԉікіј, буракӧ, заіԋԏересујтчӧма вӧлі ԋефԏнаԁ ԁа щӧктіс геԋерал Маԏушкінлы зајмітны Бакусӧ ԁа вајны сетыԍ ԋефԏсӧ. Архангеԉскын олігӧн сіјӧ сіԇ-жӧ вӧлі ас орԁас вӧԃітӧ Ухтаса ԋефԏ. 1820-ӧԁ воӧԇ Бакуын ԋефԏсӧ перјывлісны сӧмын јукмӧсјасӧн ԁа перјывлісны ԃерт еща. Ӧні ԋефԏтӧ јона уна перјӧны Бібі Ејбатын, Сабуԋчајасын, Сураханјасын, Раманајасын ԁа мук. Баку гӧгӧрын. Став тајӧ местајасас ԋефԏ абу ӧткоԃ качествоа: сіјӧ торјалӧ уԃеԉнӧј весӧн ԁа торја проԁуктјас соԃержаԋԋӧӧн (бенԅінӧн, караԍінӧн ԁа с. в.). Шуам, бінагаԃінскеј ԋефԏ вывті ԍӧкыԁ, сураханскеј ԋефԏ бара кокԋі ԁа ԍетӧ уна караԍін. Му вылыслаԋса пластјасыс ԋефԏнас кор гӧԉмасны, скважінасӧ лоӧ нуӧԁны улысса пластјасас, лоӧ век ӧтарӧ пыԁӧҗык ԁа пыԁӧҗык ԍо метрјас выјӧ пырны му пыщнас. Пыԁна ԍерԏіыс вежԍӧ ԋефԏлӧн і својствоыс: ӧні балаханскӧј ԋефԏ оз-ԋін ԍет важ мынԁаыс бенԅінсӧ ԁа караԍінсӧ. Бакінса рајоныс ԍетӧ ԋефԏсӧ унҗык став мукӧԁ рајонјассӧ ӧтлаын боԍтӧмӧн ԁорыԍ, ԍетӧ сіјӧ СССР-ын став перјан ԋефԏԍыс 65% вылӧ кымын. Гроԅԋенскӧј рајон Бакінскӧј рајон ԁорыԍ јона томҗык, кӧԏ татыԍ ԋефԏсӧ вӧлі тӧԁӧны 100 во ԁорыԍ-ԋін ԁырҗык. Тајӧ рајонас промыслјасыс кутісны паԍкавны сӧмын 1895-ӧԁ воԍаԋ, сені гырыԍ фонтанјас лоӧм бӧрын. Тані ем кык пӧлӧс ԋефԏ; парафінтӧм, коԁӧс важӧн-ԋін сетыԍ тӧԁлісны, ԁа парафіна ԋефԏ, коԁӧс воԍтісны, каԅалісны во 25 сајын кымын. Парафіна ԋефԏ перјӧмыс сені соԁӧ, а парафінтӧм ԋефԏыс гӧԉмӧ ԁа воштӧ-ԋін асԍыԍ значеԋԋӧсӧ. Парафінӧн гӧԉ гроԅԋенскӧј ԋефԏыс аслас својствојасныс Бібі — Ејбатскӧј ԋефԏ коԃ-жӧ, а парафіна ԋефԏыс сещӧм, кущӧм абу Бакуын. Гроԅԋенскӧј ԋефԏ бур, бенԅін сені уна ем-ԁа, сы пыԃԃі бара сетыԍ перјӧм мазутыс 0°-ыԍ ԋеуна вылынҗык ԏемператураӧн-ԋін јона сук, а бакінса мазутыс ԇік кіԅӧр веԍіг — 10° ԁырјі. Гроԅԋенскеј ԋефԏ сеԍԍа гӧԉ караԍінӧн. Ԋеважӧн Грознӧјын вӧчісны скважінаԍыс ԋефԏкӧԁ щӧщ петан газыԍ бенԅін перјан завоԁ. Сојузын став перјан ԋефԏԍыс куш ӧԏі Гроԅԋенскӧј рајон вылӧ уԍӧ ԋефԏ перјӧмыс 32% вылӧ кымын. Кубано-Черноморскӧј рајонын емӧԍ веԉ уна торја, меԁԍасӧ поԍԋіԃік, месторожԃеԋԋӧјас. Тајӧ месторожԃеԋԋӧјасыс разалӧмаӧԍ Кубанскӧј облаԍԏ куԅаыс ԁа Чорнӧј море гӧгӧр. Меԁгырыԍ месторожԃеԋԋӧјасыс Шірванскӧј, Хаԁыженскӧј, Крымскӧј ԁа мукӧԁ стаԋітсајасын, а сіԇ-жӧ Анапаын ԁа Тамаԋын. Тајӧ ыҗыԁ рајонас ԋефԏсӧ вӧлі воԍтӧма 1860-ӧԁ воӧ, сӧмын бурҗыкасӧ перјыны завоԁԁтісны во 20-25 сајын-на. Калужскӧј стаԋітсаын перјӧны аслыс пӧлӧс зев сук ԋефԏ. Сӧмын сіјӧ абу ԏіпічнӧј ставнас рајоныслы. Местнӧј ԋефԏјасыс озырӧԍ бенԅінӧн ԁа ем щӧщ тӧԁчымӧн бензол ԁа толуол сорасјас. Рајоныс ӧні оз-на уна ԋефԏ ԍет — сојузын перјан ԋефԏ піыԍ сылӧн сӧмын 1% і ем, сӧмын бара воԇӧ јона поԅӧ паԍкӧԁны сетыԍ ԋефԏ перјӧмсӧ. Урало-Ембінскӧј рајон Урал ԁа Емба јујас костын, Каԍпіјскӧј море берԁын, ԍетӧ сӧмын 2% ԋефԏ став перјан ԋефԏ ԁінас, сӧмын тані поԅӧ-на нӧшта мыјещкӧ соԁтыны ԋефԏ перјӧмсӧ. Тајӧ рајонас меԁыҗыԁ ԋефԏ промыслјасыс — ԁоссон ԁа Макат, Каԍпіјскӧј мореԍаԋ 100 клм. ывнаынӧԍ кымын. Ембенскӧј ԋефԏјасыс кокԋіԁҗыкӧԍ бакінскӧј ԋефԏјас ԁорыԍ ԁа ԍетӧны бур мавтас выјјас. Рајонас промысјасыс воԍԍісны во 15 сајын ԁа јона торкӧны промысјасыслы бур тујјас абутӧм ԁа крајлӧн улын куԉтураыс. Чеԉекен ԃіын ԋефԏыслӧн ем уна парафін (7%-ӧԇ). Міјан аԅіатскӧј месторожԃеԋԋӧјас меԁԍасӧ Ферганскӧј облаԍтын (Сантӧ; Чіміон). Караԍіныс тајӧ ԋефԏјасԍыс кокԋыԁҗык бакінскӧј ԋефԏјас ԁорыԍ, сӧмын тані ем јона унҗык ԍера. Перегонка ԁырјіыс тајӧ рајонԍыс уна ԋефԏјасыԍ јона кылӧ ԍеровоԁороԁ ԁук. Меԁвоԇԇа фонтаныс мӧԁӧԁчіс тані 1906-ӧԁ воӧ. Чеԉекенкӧԁ щӧщ тајӧ рајонас перјыԍԍӧ СССР-ын перјан став ԋефԏ ԁінас 0,3% кымын. Сахаԉіныԍ ԋефԏ кутісны перјыны во 10 кымын-ԋін, сӧмын перјӧнысӧ јона-на еща, СССР-ын перјан став ԋефԏ ԁінас сымын 0,1%, ԋе унҗык. Мукӧԁ месторожԃеԋԋӧјасыԍ ԋефԏсӧ оз на перјыны ԁа веԍіг омӧԉа-на і тӧԁмалӧма. Татчӧ пырӧ шуам Ухтаса рајон Печораса крајын (Асыв-војвыв Урал), Ураԉскӧј рајон(Чусовскӧј гороԁокјас) ԁа мук. СССР-ын кынԇі ԋефԏтӧ перјӧны і уна мукӧԁ странајасын, сӧмын міјан месторожԃеԋԋӧјас коԃ озыр месторожԃеԋԋӧјасыс емӧԍ сӧмын Амерікаын ԁа Веԋецуелаын. Амерікаса Сојеԃіԋоннӧј штатјасын ԋефԏсӧ меԁвојԁор завоԃітісны перјыны Пеԉԍінваԋіјаын. Тајӧ ԋефԏыс јона торјалӧ міјан унҗык ԋефԏјасыԍ, сіјӧ јона кокԋіԁҗык ԁа ԍетӧ 70%-ӧԇ караԍін. Ԋефԏыԁ јонҗыка кутіс мунны-ԁа, сы вылӧ спросыс пыр ӧтарӧ соԁӧ-ԁа, амерікаԋецјас, кутісны јона корԍны выԉ месторожԃеԋԋӧјас ԁа і аԁԇісны уна местаыԍ. Колӧ тані-жӧ шуны, ԋефԏанӧј месторожԃеԋԋӧјас уҗ нуӧԁӧм выгӧԁа јылыԍ преԁставԉеԋԋӧјасыс міјан ԁа Амерікалӧн абу ӧткоԃӧԍ. Мі огӧ перјӧ ԋефԏсӧ сещӧм месторожԃеԋԋӧјасыԍ, кущӧмјасӧс Сојеԃ. штатјасын лыԃԃӧны зев шогманаӧн. Ӧні ԋефԏтӧ меԁуна вузалӧны Сојеԃ. штатјас. Сӧмын колӧ шуны, мыј куш ӧԏі мекԍіканскӧј месторожԃеԋԋӧјас буԃі вермасны лоны міјан бакінскӧј месторожԃеԋԋӧјас гырԍа коԃӧԍ. Амерікаын јона уна ԋефԏ перјӧны ыҗыԁ площаԃыԍ, ԁа сӧмын Бакуын, а сіԇ-жӧ Мекԍікаын ԁа Перԍіјаын јона ічӧт плошщаԃыԍ уԁајчӧ перјыны јона унҗык ԋефԏсӧ. Амерікаса ԋефԏјасыԁ, уна местајасыԍ сіјӧс перјӧны ԁа, јона торјалӧны мӧԁа моԁԍыс. Војԁӧр воԍтылӧм пеԋԍіԉванскӧј месторожԃеԋԋӧјасыс ӧні оз-ԋін ворсны тӧԁчана роԉ. Ԁыр, куԅ каԁ Сојеԃ. штатјас ԁа СССР вӧліны ԋефԏсӧ міровӧј рынок вылын меԁуна вузалыԍ странајасӧн. Бӧрја војаснас јона соԁіс ԋефԏ перјӧмыс Веԋецуелаын. Унҗык мукӧԁ месторожԃеԋԋӧјас јона ічӧтҗыкӧԍ ӧніја урчітӧм месторожԃеԋԋӧјас ԁорԍыс Јевропаыԍ колӧ нӧшта віԍтавны Гаԉіціја ԁа Румыԋіја јылыԍ; Аԅіјаын, Перԍіјаын кыԋԇі, ԋефԏсӧ перјӧны Бірмаын (Іԋԃіјаын) ԁа Зонԁскӧј островјас вылын. Афрікаын ԋефԏ ем Алжірын, сені сук ԋефԏ. Австраԉіјаын буракӧ ԋӧԏі абу ԋефԏыс. Јона еԍкӧ корԍісны сетыԍ ԋефԏсӧ, правіԏеԉствојас преміјајас суԉітлісны, кӧсјывлісны ԍетны сетыԍ ԋефԏ аԁԇӧмԍыс-ԁа, ез ԍур сетыԍ ԋефԏыс. Ԍурісны сӧмын горјучӧј слаԋецјас. Ԋефԏԍыс 60%-сӧ став перјӧм лыԃԃӧԁлӧм месторожԃеԋԋӧ асыс ԍетӧны мукоԁ& месторожԃеԋԋӧјасын Лунвыв Амерікаын, Јапоԋіјаын, Јегіпетын ԁа мукӧԁлаын ԋефԏ перјӧмыԍ сӧмын меставывса значеԋԋӧа. Роч ԋефԏанӧј промышԉенноԍԏ кыпаліс веԉ ԍӧкыԁ економіческӧј условјӧјасын. Тырмана лоӧ віԍталам-кӧ, мыј міјан главнӧј ԋефԏанӧј рајонныс — Бакінскӧј — пустыԋа. Абу бурҗык положеԋԋӧынӧԍ, а сыыԍ веԍіг омӧԉҗыкынӧԍ-на міјан Ембінскӧј ԁа Туркестанскӧј промысјас. Бакуын роч вԉіаԋԋӧ вынԍӧԁӧмӧн ԋінӧм прамӧја ез вежԍы. 1820-ӧԁ воԍаԋ 1827-ӧԁ воӧԇ ԋефԏ перјан местајассӧ ԍетлывлісны регыԁ срока аренԁаӧ частнӧј кіјасӧ ԁа ԃерт промышԉеԋԋікјаслы вӧлі ԇік веԍкоԃ ԁона сулалыԍ інвентар лӧԍӧԁӧмыԁ, најӧ ез і лӧԍӧԁлыны. Ԋефԏсӧ перјывлісны меԁпрӧстӧј способјасӧн. Сы понԁа ԋефԏ зев еща перјыԍԍывліс, ԁа і казнаӧ ԁохоԁыс воіс еща. 1873-ӧԁ воӧ, меԁԍасӧ знамеԋітӧј хімік проф. ԁ. I. Меԋԃеԉејев зіԉӧмӧн, откупјас ԍіԍԏемасӧ ԁугӧԁісны. Сы местаӧ лӧԍӧԁісны ԋефԏ вылас ԋекытчӧ шогмытӧм акціз, коԁі воԍтіс чіновԋікјаслы паԍкыԁ туј пріԃіркајас вылӧ. Кымынкӧ во мыԍԏі і тајӧ ԍіԍԏемасӧ вежісны, сӧмын таԍаԋ завоԃітчісны кыпавны ԁа уҗавны промысјасыс. Частнӧј преԁпріімчівоԍԏыс тыԁовчіс меԁԍасӧ ԋефԏ перјан метоԁјассӧ бурмӧԁӧмын (в усовершенствовании). Јукмӧсјасӧн перјӧм пыԃԃі кутісны перјыны скважінајас бурітӧмӧн. Ԋефԏ перјӧмыс кутіс паԍкавны-кыпавны вывті ӧԁјӧ: 1875-ӧԁ воӧ вӧлі перјӧма 114 ԍурԍ тонна, 1885-ӧԁ воӧ 1867 ԍурс тонна-ԋін, ԁа нӧшта 10 во мыԍԏі — 6550 ԍурс кымын тонна-ԋін. 1901-ӧԁ воӧ міјан вӧлі перјӧма 11580 ԍурс тонна, а Сојеԃіԋоннӧј штатјасын сӧмын 9080 ԍурс тонна. Сӧмын бӧрјаҗык војасас јона вежԍіс ԍерпасыс: 1914-ӧԁ воӧ міјан вӧлі перјӧма став му паԍтаын став перјӧм ԋефԏԍыс сомын квајтӧԁ јукӧнсӧ, 1923-ӧԁ воӧ сӧмын 5430 ԍурс тонԋа Сојеԃіԋоннӧј штатјасын 100340 тонна пыԃԃі. Сіјӧ каԁԍԁԋыс міјан ԋефԏ перјӧмыԁ пыр ӧтарӧ соԁӧ ԁа 1928-ӧԁ воӧ перјӧма-ԋін 11806 ԍурс тонна, ԉібӧ 6,5% став му паԍтаыс став перјӧм ԋефԏ ԁінас, а 1929-ӧԁ воӧ ставсӧ перјӧма 14 200 ԍурс тонна, ԉібӧ 6,9%. СССР-ын ԋефԏсӧ ӧніја перјӧмыс ԋӧԏі-на оз петкӧԁлы міјанлыԍ ԋефԏнас озырлунсӧ. Амерікаын-кӧ тӧԁмалӧма ԁа ізучітӧма ԋефԏ кујлан местајассӧ став штатјасԍыс, сені-кӧ арталӧма ԁа експлоаԏірујтӧны му пыщԍыс став запасјассӧ, міјан емӧԍ-на уна пӧшԏі вӧрԅӧԁлытӧм местајас, сетыԍ запасјассӧ ԍӧкыԁ артыштнысӧ ԁа воԇӧ вылӧ јона поԅӧ наԃејчыны ԋефԏ перјӧм вывті паԍкалӧм вылӧ. Абу сещӧм Амерікаын: ԋеӧтчыԁ ԍорԋітлывлісны. мыј ӧнја коԃа ԋефԏ перјігӧн Амерікаын ԋефԏ запасјасыс тырмасны сӧмын во 10 — 20 кежлӧ; ӧні-кӧ Сојеԃіԋ. штатјасын ԋефт перјӧмыс оз-на чін, то сіјӧ меԁԍасӧ сы понԁа, мыј пыр ӧтарӧ ԋефԏ кујлан выԉ местајас аԁԇӧмыс кущӧмакӧ вевԏԏӧ важ рајонјасԍыс ԋефԏ перјӧм чінӧмсӧ-ԁа. Сӧмын воԇ ԉі ԍор ԉі став ԋефԏ кујлан местајасыс Сојеԃ. штатјасын лоӧ воԍтӧма ԁа секі сеԍԍа ԋефԏ перјӧмыс сені пыр ӧтарӧ кутас чінны, сыкӧԁ щӧщ кутас соԁны значеԋԋӧыс СССР-ын ԋефԏ запасјаслӧн. Тајӧ запасјасыс ԍетасны тырмымӧн ԋефԏ, мыјԁа колӧ став мувылас разнӧј странајасын промышԉенноԍԏ разнӧј отраԍԉјаслы. Уна помкајас куԅа міјан Сојузын пріроԁнӧј газ промышԉенноԍтыс јона јітчӧма ԋефԏанӧј промышԉенноԍԏкӧԁ, сы понԁа оз поԅ чӧлӧн коԉны нароԁнӧј овмӧсын тајӧ ыҗыԁ значеԋԋӧа промышԉенноԍтсӧ. Пріроԁнӧј газыс (та јылыԍ мыјещкӧ вӧлі віԍталӧма-ԋін пріроԁаын ԋефԏ јылыԍ главаын) состоітӧ меԁԍасӧ состав серԏіыс меԁпрӧстӧј угԉевоԁороԁыԍ — метаныԍ ԁа та бокԍаԋ мунӧ іԅвестнӧј руԃԋічнӧј газлаԋ. Свежӧј, ԋеважӧн-на воԍтӧм ԋефԏанӧј месторожԃеԋԋӧјасын пыр ем газ, тајӧ газыс ԋефԏанӧј пластјасас јона ыҗыԁ ԁавԉеԋԋӧ улын. Пріроԁнӧј газ зев бур ломтас, кокԋыԁа поԅӧ сіјӧс нуны газопровоԁјас куԅа кытчӧ колӧ, сӧмын газсӧ таԇі поԅӧ істребітны, кор-ԋін сетыԍ перјома бенԅін парсӧ, коԁі ԍурӧ сетчӧ ԋефԏыԍ. Перјыны сіјӧ газсӧ поԅӧ кујім ногӧн: газсӧ ічӧтҗык јӧрышӧԇ топӧԁӧмӧн ԉібӧ кӧԇӧԁӧмӧн ԉібӧ-жӧ аԁсорбціјаӧн, мӧԁ ногӧн — пуӧмӧн, бенԅінсӧ боԍтыԍ ԁа газсӧ ас пырыс леԇыԍ вешществојас пыр газсӧ леԇӧмӧн. Тащӧм вешществојасыс јавԉајтчӧны выјјас, шом ԁа мукӧԁ маԏерјалјас. Газ кӧԇалігас мыјԁакӧ бенԅіныс торјалӧ кыԇі уԉ сынӧԁыԍ кӧԇалігас ваыс торјалӧ лысваӧн. Сӧмын таԇісӧ перјыны верман зев еща бенԅін ԁа выгӧԁнӧҗык пӧԉзујтчыны мукӧԁ кык ногӧныс, топӧԁӧмӧн (компрессней) аԁсорбціјаӧн. Газыԍ торјӧԁӧм бенԅіныԁ зев ԉетучеј ԁај уԃеԉнӧј ԍӧктаыс ічӧт. Сіјӧ мунӧ ајеропланјаслы, сӧмын щӧкыԁҗыкасӧ сіјӧн сорӧны ԍӧкыԁҗык сорт бенԅінјасӧ сорӧм вылӧ. Пріроԁнӧј газыԁ пріроԁаын ем зев уна. Кӧԏ і ԋефԏанӧј месторожԃеԋԋӧјасын пыр-ԋін пӧшԏі емӧԍ газјасыԁ, сӧмын газјасыԁ вермӧны і ԋефԏтӧг лоны. Емӧԍ ԋефԏтӧм інјасын газовој месторожԃеԋԋӧјас. СССР-ын газјасӧн меԁозырӧԍ Мајкопскіј, Бакінскіј ԁа Гроԅԋенскіј рајонјас; сӧмын сӧвет сојуз ԇоԋнассӧ гӧԉҗык пріроԁнӧј газјаснаԁ Сојеԃ. штатјас ԁорыԍ, кӧні тајӧ пріроԁнӧј газјасыс трубајас куԅа мунӧны штатјасас став гырыԍ карјасас.

КЫԆІ АРТМІС ԊЕФԎЫС МУ ПЫШКАС.

Мі ӧні җеԋыԃіка тӧԁмаԍім кущӧмӧԍ својствојасыс ԋефԏлӧн ԁа кӧні сіјӧ ем пріроԁаын ԁа вермам боԍтчывны тӧԁмаԍны кыԇі артмӧма ԋефԏыс. Ԋефԏ пріроԁаын ем вывті уна ԁа оз поԅ шуны, мыј сіјӧ артмӧмас участвујтісны кущӧмкӧ посԋі, второԍԏепеннӧј случајнӧј јавԉеԋԋӧјас. Мӧԁарӧ, ставыс віԍталӧ сы ԁор, мыј ԋефԏсӧ лӧԍӧԁігӧн пріроԁа поԉзујтчіс вывті обыкно- веннӧј, паԍкыԁа распростраԋоннӧј маԏерјалӧн, мыј ԋефԏ артміс обычнӧј, раԁӧвӧј јавԉеԋԋӧјасӧн. Морт-кӧ велӧԁчіс ачыс вӧчны тајӧ јавԉеԋԋӧјассӧ — іскуственнӧја лӧԍӧԁны ԋефԏ, тащӧм открыԏіјӧыслӧн еԍкӧ зев ыҗыԁ вӧлі значеԋԋӧыс. Ԋефԏ артман условіјӧјассӧ тӧԁмавны сеԍԍа зев јона зіԉӧны геологјас. Ԋефԏ артмӧм јылыԍ сіјӧ ԉібӧ тајӧ преԁположеԋԋӧјасыслӧн веројатноԍтыс сы сајын, кущӧма најӧ поԁԏвержԁајтчӧны опытӧн. Сӧмын колӧ шуны, мыј уна тащӧм преԁположеԋԋӧјассӧ оз поԅ проверітны опытнас кыԇі сушщество куԅаыс (шуам косміческӧј ԏеоріјаӧс), сіԇ-жӧ і сы вӧсна, мыј лабораторіјаса среԁствојасыԁ вывті ԇӧԉаӧԍ пріроԁаса среԁствојас ԁорԍыԁ. Шуам ԋӧԏі ог вермӧ пӧԉзујтчыны пріроԁаса коԃ јона ыҗыԁ ԁавԉеԋԋӧјасӧн, коԁјас ԃерт кӧнкӧ ворсісны тӧԁчана роԉ ԋефԏ артмӧмас, сіԇ-жӧ ог вермӧ нуӧԁны кущӧмкӧ реакціја куԅ каԁ чӧж ԁа с. в. Сы понԁа колӧ меԁвојԁӧрԍаԋыс помԋітны, мыј ԋефԏ артмӧм јылыԍ вопросыс вермас лоны вообшще разрешіттӧмӧн-на ӧніја наука состојаԋԋӧ ԁырјі. Сіԇ-жӧ оз ков вунӧԁны, мыј ԋефԏ артмӧм јылыԍ преԁположеԋԋӧјасыс оз-на вермыны ошјыԍны научно-провереннӧј уна маԏерјалӧн, оз-на поԅ лыԃԃыны щук збыԉӧн. Сы понԁа ԋефԏ артмӧм јылыԍ преԁположеԋԋӧјасыс важыԍаԋ-ԋін петалісны ез сещӧма опытнӧј проверкаыԍ, кущӧма јонҗыка ԉібӧ омӧԉҗыка обоснованнӧј, правԁопоԁобнӧј ԁопушщеԋԋӧјасыԍ. Најӧс тӧԁмалӧмӧ і вуҗам ӧні. Ԋефԏ артмӧмсӧ меԁвојԁӧр завоԃітісны тӧԁмавны XVII немӧ-на, сӧмын најылыԍ ԍорԋітны ог кутӧ, најӧс ӧніја точнӧј наука отріцајтӧ-ԁа; поԅӧ вајӧԁны тані прімер пыԃԃі сӧмын, шуам Богословскӧј ԏеоріјајасӧс. Ԋефԏ артмӧм јылыԍ ԍорјаҗык ԏеоріјајассӧ поԅӧ јукны кымынкӧ группа вылӧ. Ӧԏіјас на пыщкыԍ лыԃԃӧны ԋефԏлыԍ ісхоԁнӧј маԏерјалнас міԋераԉнӧј ԉібӧ ԋеоргаԋіческӧј вешществојасӧс (ԋежівӧј пріроԁаӧс). Мукӧԁјас, мӧԁарӧ, чајтӧны ԋефԏлыԍ артмӧмсӧ сӧмын орга- ԋіческӧј вешществојасыԍ, разрушітчӧм раԍԏеԋԋӧјас ԁа жівотнӧјјас проԁуктајасыԍ (жівӧј пріроԁаыԍ). Сеԍԍа кущӧм ԍурӧ мукӧԁ ԏеоріјајас шуӧны ԋефԏ артмӧмсӧ, му лоан каԁ ԁырјі ԁа лыԃԃӧны, мыј ԋефԏ артміс муыскӧԁ ӧтщӧщ, вԍеԉеннӧј первічнӧј маԏерјалыс татчӧ веԍкаліс-ԁа. Ԋефԏлыԍ ԋеоргаԋіческӧј пріроԁаыԍ артмӧм јылыԍ теоріја ԁор сулалыԍјас тајӧ ԏеоріјасӧ стрӧітісны хіміјаын важӧн тӧԁана јавԉеԋԋӧјас вылын. Ваын ԉібӧ ва раствора соԉјасын (шуам мореса ваын) сіԇ шуԍан угԉевоԁороԃістӧј металлјас вылӧ ԃејствіјӧӧн артмӧны угԉевоԁороԁјас. А угԉевоԁороԁјасыс, мі ӧні тӧԁам-ԋін, составԉајтӧны ԋефԏын главнӧј массасӧ. Тајӧ металлјас піас поԅӧ ԍујны чугунӧс. Уна точнӧј ԁоказаԏеԉствојас понԁа, коԁјас вылӧ мі огӧ вермӧ сувтны тајӧ җеԋыԃік очеркын, поԅӧ мӧвпавны, мыј муԍарлӧн пыщкӧсыс, ӧԏі-кӧ, угԉевоԁороԃістӧј металлјасыԍ, меԁԍасӧ угԉероԃістӧј жеԉезоыԍ, а мӧԁ-кӧ, мыј сіјӧ (му пыщкыс) ыҗыԁ жарысла ԁоналӧма, јона ыҗыԁ жарысла веԍіг кіԅӧрмӧма. А сіԇ-кӧ сіјӧ, мі тӧԁам, мыј ԁолжен лоны му кора трешщінајас куԅа-кӧ ваыс пырас му пыщкас тајӧ плавітчӧм јаԁрӧӧԇыс. Секі пыр-жӧ завоԃітчас хіміческӧј взајмоԃејствіје, ваыԍ кіслороԁыс ӧтлааԍас металлкӧԁ, а воԁороԁыс угԉероԁкӧԁ, сеԍԍа сетыԍ артмасны угԉевоԁороԁјас. Парјасӧн најӧ ԁолженӧԍ кајны вылыслаԋыс трешщінајасыс куԅа, тані кӧԇалас ԁа жіԁкоԍԏыс јіҗас пороԁајасӧ. Сіԇі вермісны артмыны ԋефԏанӧј заԉежјас. Тајӧ ԏоеріјалыԍ збыԉлунсӧ ԁорјӧм куԅа інԁылісны сы вылӧ, мыј ԋефԏанӧј месторожԃеԋԋӧјасыс меԁԍасӧ овлӧны гӧрајас ԁінын, а-ӧԁ трешщінајасыԁ гӧрајас пыщкын і емӧԍ, склаԁкајасыԍ ԉібӧ му кораын вообшще іԅмеԋеԋԋӧјас понԁа најӧ артмӧны-ԁа. Ԋефԏ лоӧм јылыԍ тајӧ міԋераԉнӧј ԏеоріјаыс кажітчӧ збыԉ коԃӧн, но тоԉкӧ кажітчӧ. Ӧԁ мі тӧԁам мыј му јаԁрӧыс жарысла плавітчӧма, а сылӧн ортсыыс (оболочка) чорыԁ; сіԇ-кӧ кӧнкӧ на костын му пыщкас емӧԍ чорыԁ (кӧԇалӧмысла чорԅӧм), му ԍарлӧн кынмӧм масса. Осаԁочнӧј горнӧј пороԁјас лоіны му кора вылӧ ваӧн, тӧлӧн, ԏемпература вежлаԍӧмӧн ԁа с. в. ԃејствујтӧмӧн. Ԋефԏыԁ ем пӧшԏі сӧмын тащӧм осаԁочнӧј пороԁајасын. А міԋераԉнӧј ԏеоріја ԍерԏіыс еԍкӧ колӧ ԁумајтны, мыј іменнӧ јона важԍа (в древних) пороԁајасаԁ ԋефԏыԁ овлӧ сӧмын случанӧј, ԁај ем кӧ, зев-ԋін еща. Сеԍԍа опытјас петкӧԁлӧны, мыј пыԁын му пыщкын коԃ јона ыҗыԁ ԁавԉеԋԋӧ ԁырјі угԉероԃістӧј металлјаслӧн вакӧԁ взаімоԃејствіјӧыс оз ԍет угԉевоԁороԁјастӧ. Став тајӧ обстојаԏеԉствојасыс ез отсавны ԋефԏлыԍ ԋеоргаԋіческӧј пріроԁаыԍ лоӧм јылыԍ іԃејалы вынԍавны, ԁа тајӧ ԏеоріја ԁорыс сулалыԍјаслӧн лыԁыс ӧні чінӧ. Оргаԋіческӧј пріроԁаыԍ ԋефԏ артмӧм јылыԍ ԏеоріја ԁор сулалыԍјас, кыԇі шулім-ԋін, ԋефтлыԍ ісхоԁнӧј маԏерјалнас лыԃԃӧны оргаԋіческӧј вешществојасӧс, раԍԏеԋԋӧјас ԁа жівотнӧјјас разложітчігӧн лоан прӧԁуктјасӧс. Колӧ веԍкыԁа шуны, мыј оргаԋіческӧј вешществојасыԍ ԋефԏ артмӧм јылыԍ ԏеоріјаыс попуԉарнӧјҗык, сіјӧ бурҗыка поԁтвержԁајтчӧ опытјасӧн-ԁа. Шуам черіјасӧс, раковінајасӧс ԉібӧ жырӧс перегоԋајтігӧн, ԉібӧ ԁавԉеԋԋӧ улын јона шонтігӧн урчітан условіјӧјасын уԁајтчӧ артмӧԁны ԋефԏлаԋ јона мунан жіԁкоԍԏјас, најӧ угԉевоԁороԁјасыԍ-жӧ состоітӧны. Мыј артмӧны лабораторіјајасын ыҗыԁ ԏемпературајасӧн (400 — 500 граԁ), сіјӧјас пріроԁаын артмӧны ічӧтҗык ԏемператураӧн, шоналан процессыс пріроԁаас куԅа мунӧ-ԁа, сені јона ыҗыԁ ԁавԉеԋԋӧыс-ԁа, коԁӧс лабораторіјаын он вермы вӧчны. Таԇі тајӧ аԉі абу, проверітны ԍӧкыԁ, веԍіг он вермы: мортлӧн олан немыс му олӧмас ӧԏі ԍекунԁлӧн ԁорыԍ јона-на ічӧт јукӧныс-ԁа, сы понԁа тајӧ ԁопушщеԋԋӧјассӧ лоӧ боԍтны вера вылӧ. Оргаԋіческӧј пріроԁаыԍ ԋефԏ артмӧм јылыԍ ԏеоріјаыс хіміја бокԍаԋ сіԇ-жӧ веԉ правԁопоԁобнӧј, сӧмын тајӧ вывті-на еща, меԁым помӧԇ ԁокажітны. Колӧ нӧшта објаԍԋітны, кытыԍ верміс лоны тамынԁа жівотнӧјыс, коԁјасыԍ еԍкӧ бӧрынҗык артміс ԋефԏыс? Вот тані і боԍтԍӧны уна ԍӧкыԁторјасыс ԁа быԏ лоӧ сеԍԍа ԁопуԍԏітны омӧԉа обоснујтӧм јавԉеԋԋӧјас. Мі тӧԁам, мыј жівотнӧјјаслӧн шојјасыс ӧԁјӧ сіԍмӧны, разлагајтчӧны ԁа мыј еԍкӧ оз сӧмын ԋефԏ, веԍіг ԋефԏлаԋ мунан ԋекущӧм вешщество ԋекор оз артмывлы. Збыԉ еԍкӧ, іскԉучіԏеԉнӧыԍ вермас і ԋе лоны, шуам топыԁ сынӧԁтӧм условіјӧјасын, јона кос сынӧԁын, ԉібӧ ва улын. Сӧмын міјанлы абу поԁулыс чајтны, мыј тащӧм условіјӧјасыс тырмытӧм обыкновеннӧјӧԍ, а меԁԍасӧ, мыј најӧ вермасны јона ԁыр овны му ԍар вылын урчітан местаын, кор жівотнӧјјаслӧн шојјасыс уԃітасны уна чукӧрмыны. А артыштны-кӧ, мыј ԋефԏанӧј заԉежјасыс вывті гырыԍӧԍ, ԁа нӧшта сіјӧс, мыј став пӧлӧс жівотнӧјыс, меԁԍа-ԋін морскӧј жівотнӧј 3/4 јукӧныс вылӧ ваԍыс состӧітӧ, колӧ вывті уна жівотнӧј чукӧр сымԁа ԋефԏыслы артмынысӧ. Ставсӧ тајӧс ԍӧкыԁ објаԍԋітны, кӧні кыԇі ԁа мыјла верміс ӧтпырјӧ ԉібӧ вочасӧн кувны тамынԁа масса жівотнӧјыс? Ԋекӧн-ӧԁ ӧніја каԁӧ оз овлы налӧн тащӧм массӧвӧј кулӧмыс, ԁај војԁӧр, буракӧ, ез вӧвлы тащӧмторјыс. Ԁопуԍԏітны-кӧ, мыј јона важӧн, му вылын морт лотӧԇыс-на, мыјкӧ тащӧмторјыс верміс лоны, сыкӧԁ щӧщ колӧ ԁопуԍԏітны пріроԁа вынјасыԍ ӧніја ԍерԏі мӧԁԍама вынјас ԁа јавԉеԋԋӧјас: колӧ преԁположітны, мыј вермісны јона вежԍыны кԉімаԏіческӧј условіјӧјасыс, мыј му вылас шыбытчісны му пыщԍыс кущӧмкӧ ԍмертоноснӧј вулкаԋіческӧј газјас ԁа с. в. Сӧмын ставыс тајӧ вајӧԁӧ міјанӧс ԇік проізвоԉнӧј преԁположеԋԋӧјасӧ ԁа проԏіворечітӧ му історіја велӧԁӧмыслы. Ӧні оз-ԋін поԅ сомԋевајтчыны сіјӧн, мыј му вылысын мунӧм ԁа мунан процессјасыс збыԉ ԋӧжмыԁӧԍ, тӧԁчытӧмӧԍ ԁа поԍԏепеннӧјӧԍ: талун кыԇі тӧрыт, а тӧрыт — кыԇі та- лун. Кущӧм ԍурӧ катастрофіческӧј јавԉеԋԋӧјас, шуам ԅемԉетраԍеԋԋӧјас, обвалјас, вулкаԋізмјас, местнӧј, случајнӧј значеԋԋӧаӧԍ ԁа абу основаԋԋӧыс лыԃԃыны најӧс кущӧма-кӧ кӧԏ постојаннӧј помкаӧн жівотнӧјјас кулӧмлы. Жівотнӧјаслыԍ массӧвӧј уԍӧмсӧ (кулӧмсӧ) објаԍԋтны унаыԍ зіԉлісны і мукӧԁ направԉеԋԋӧјасын. Шуам, преԁполагајтісны, мыј морскӧј сола ва совтӧм ваа тыјасӧ веԍкалӧмӧн верміс пыржӧ віны сетыԍ сола ваын овны вермытӧм жівотнӧјјасӧс. Ԁашкӧ ԉібӧ епіԃемііјајас щӧкыԁа мунісны. Ставыс тајӧ корјасӧ-кӧ ԃерт верміс лоны, сӧмын-ӧԁ тащӧм јавԉеԋԋӧјасыс ԉібӧ вывті ічӧтӧԍ ԉібӧ зевԋін случајнӧјӧԍ, ԁа ӧԁва-кӧ поԅӧ аԁԇыны тајӧ јавԉеԋԋӧјасыԍ ԋефԏ артман помкасӧ. Мукӧԁ ԋефԏанӧј месторожԃеԋԋӧјасас щӧкыԁа паныԁаԍлӧны черіјаслӧн ԁа раковінајаслӧн окамеԋелоԍԏјас ԁа веԍіг сіјӧс вӧлі кӧсјывлӧны чајтны ԋефԏ артмӧмлы ісхоԁнӧј маԏерјалӧн. Веԍіг артавлывлісны: уна-ӧ ԋефԏ верміс артмыны тајӧ жівотнӧјјас коԉасјасԍыԍ? Лоіны тајӧ лыԁпасјасыс ԋефԏанӧј заԉежјас мынԁа ԍерԏіыс кущӧма-кӧ матыстчанаӧԍ. Сӧмын тані бара ез пыԃԃі пуктывлыны сіјӧс, мыј став тајӧ жівотнӧјјасыс ез-жӧ вермыны ԇік ӧтпырјӧ кувны. Мӧԁарӧ, ставыс віԍталӧ, мыј жівотнӧј коԉасјасыс пуԍӧны уна ԍурс војас чӧжӧн, ԁа тајӧ каԁчӧжыс кулӧм жівотноӧјјаслӧн шојјасыс вермісны ԇікӧԇ разложітчыны жівотнӧјаслӧн выԉыԍ лоӧм коԉасјас чукӧрмытӧԇыс. Жівотнӧј коԉасјаслӧн пыр ӧтарӧ чукӧрмӧмыс-пукԍӧмыс муніс сіԇі, мыј жівотнӧјјасыслӧн коԉасјасыс тырӧны ԍојӧн ԁа лыаӧн, сыкӧԁ ӧтщӧщ разложітчӧны выԉ шојјас, навылӧ бара пукԍӧ лыа, бара выԉ шојјас лоалӧны, најӧ бара тырӧны ԁа с. в. Тајӧ пыр мунан процессыскӧԁ щӧщ топалісны осаԁочнӧј пороԁајасыс, окамеԋејтісны најӧ. Ԇік ԋінӧм оз ԁоказывајт, мыј жівотнӧјјаслӧн јајыс ԁа госыс, на помыԍ коԉасјасыс — ставыс мыјыԍ ԋефԏыс верміс артмыны, мыј тајӧ жівотнојјас кулӧм бӧ- рас ез регыԁӧн сіԍмыны. Ԋефԏ артмӧмсӧ чајтлісны меԁԍасӧ морскӧј ԁа вообшще ваын олыԍ жівотнӧјјасыԍ; тајӧ лоі сы понԁа, мыј ӧні ԋефԏсӧ соԃержітыԍ унҗык пороԁајасыс морскӧј проісхожԃеԋԋӧаӧԍ. Сӧмын-ӧԁ ԋефԏеноснӧј пороԁајасыԁ вермӧны артмыны і маԏерікјасын. Ԋефԏ артмӧм куԅа жівотнӧј ԏеоріја бокԍаԋ поԅӧ чајтны тајӧ процессас (ԋефԏ артмӧмас) і мувывса жівотнӧјаслыԍ участвујтӧмсӧ. Сӧмын тащӧм торсӧ ставыс отвергајтӧны: ԋекоԁ ԁа ԋекӧн ез аԁԇыв мувывса жівотнӧј шојјаслыԍ јона чукӧрмӧмсӧ. Сіԇ-кӧ тащӧм преԁположеԋԋӧсӧ поԅіс вӧчны сӧмын морејас берԁса ԋефԏ куԅа, ԁај куш сӧмын сіјӧн, мыј мі огӧ-на вермӧ опреԃеԉоннӧ віԍтавны, мыј вӧчԍӧ морејас ԁа океанјас пыщкын јона пыԁынінјасас. Ԁашкӧ сені і чукӧрмӧны жівотнӧјјасыслӧн шојјасыс, а гашкӧ і оз. Вопросыс сіԇ-кӧ абу-на помӧԇ разрешітӧма, ԁа уна венјас-на та куԅа мунӧны. Боԍтԍылам ӧні раԍԏеԋԋӧјасыԍ ԋефԏ артмӧм јылыԍ ԏеоріјаӧн тӧԁмаԍны. Тајӧ ԏеоріја бокԍаԋ меԁвојԁӧр ԍінмаԁ шыбытчӧ сіјӧ, мыј ԋефԏ регыԁҗык верміс лоны раԍԏеԋԋӧјасыԍ. Ӧԁ верміс вывті уна раԍԏіԏеԉнӧј маԏерјал чукӧрмыны. Сы могыԍ поԅӧ інԁыны му кораыԍ јона уна трунԁа (торф) вылӧ, бурӧј шом вылӧ, ізшом вылӧ. Ԋекоԁлы јурас оз во, мыј трунԁа ез артмы раԍԏеԋԋӧјасыԍ, сіјӧ артмӧ быԏԏӧ міјан ԍінвоԇын ԁа. Веԍіг тӧԁам, мыј кыза трунԁа артмӧ ӧԏі во чӧжӧн. Пулӧн бурӧј шомӧ пӧрӧмыс збыԉӧԇ тыԁалӧ: шуам ӧніја Брејсахын, Рімԉанаӧн вӧчӧм послӧн свајајасыс уԃітісны-ԋін пӧрны бурӧј шӧмӧ. Шомјаслӧн заԉежјасыс сещӧм уна ԁа поԅӧ сравԋітны та бокԍаԋ ԋефԏкӧԁ. Трунԁалӧн ԁа шомјаслӧн артмӧмыс бура тӧԁса. Ԋур вывса раԍԏіԏеԉноԍԏ кокјывԍыс уԍӧм бӧрас ԋурас пукԍӧ слӧјӧн, оз уԃіт сіԍмынысӧ бура ԁа сы вылӧ быԁмӧны выԉ раԍԏеԋԋӧјас, најӧ бара вочасӧн кулӧны ԁа соԁтӧны сіјӧ слӧјсӧ сеԍԍа сетыԍ ԋурас артмӧ трунԁа. Трунԁалӧн вылысса слӧј- јасас коԉӧны-на раԍԏеԋԋӧлӧн воԇԇа формајасыс; сӧмын пыԁынҗык слӧјјасас вежԍӧмыс воԇӧ мунӧ ԁа раԍԏіԏеԉнӧј коԉасјасыс пӧрӧны бурӧј рӧма форматӧм массаӧ. Трунԁа слӧј вылӧ вермӧ пукԍыны лыа слӧј, ԉібӧ ԍој слӧј ԁа сіԇі раԍԏіԏеԉнӧј коԉасјасыс тырӧны пороԁајас слӧј улӧ. Тајӧ осаԁочнӧј наслојеԋԋӧјасыслӧн ԁавԉеԋԋӧыс ԁа вылынҗык ԏемператураыс воԇӧ нуӧԁӧны разложеԋԋӧсӧ, пӧртӧны раԍԏіԏеԉнӧј коԉасјассӧ бурӧј шомӧ. Тајӧ нӧшта-ԋін јона торјалӧ раԍԏіԏеԉнӧј коԉасјаслаԋ мунӧмԍыс. Таԇікӧн-жӧ пӧрӧны бурӧј шомјасыс ізшомјасӧ. Кымын пыԁын кујлӧ трунԁа пластыс, сымын јона торјалӧ сіјӧ раԍԏіԏеԉнӧј вешществојас формаԍыс. Мыј-нӧ лоӧ раԍԏіԏеԉнӧј коԉасјаснас шомӧ артмігас? Раԍԏеԋԋӧ состоітӧ ԁревеԍінаыԍ, угԉероԁ, кіслороԁ ԁа воԁороԁ аслыс нога (особое) хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧыԍ. Ԁревеԍіна сіԍмігас мыјԁакӧ кіслороԁыс ԁа угԉероԁыс пӧрӧны (сојеԃіԋітчӧмысла) ваӧ, а мыјԁакӧ кіслороԁыс ԁа угԉероԁыс — угԉекіслотаӧ. Сыыԍ кынԇі, мыјԁакӧ угԉероԁыс щӧкыԁа сојеԃіԋајтчӧ воԁороԁкӧԁ ԁа артмӧ болотнӧј газ, ԉібӧ метан. Таԇі мыјԁакӧ маԏерјалыс мунӧ (выделяется) ваӧн ԁа газјасӧн, а мыј коԉӧ, сіјӧ озырмӧ угԉероԁӧн. Став тајӧ процессыс прӧстӧј шомаԍӧм, бітӧг сотчӧм, сӧмын тані ӧԁјӧ ԁа јона шоналӧм пыԁԃіыс шоналӧмыс мунӧ слабҗыка ԁа јона куԅ каԁ чӧж. Сеԍԍа куԅаӧн трунԁаыԍ артмӧ ізшом, ԁа сені 9/10 јукӧныс вылӧ угԉероԁ. Таԇі мунӧ ԁревеԍіналӧн разложеԋԋӧ процессыс, сы помыԍ лоан распаԁ проԁуктјасыс-кӧ (продукты распада) вермасны сетыԍ петны на вылын кујлан пороԁајас пырыс. Мыј-жӧ вермас лоны, раԍԏіԏеԉнӧј маԏерјалыс-кӧ кујлӧ јона топыԁ пороԁаа пластјас улын, шуам ԍој улын. Меԁвојԁӧр, колӧ чајтны, мыј раԍԏітеԉнӧј маԏерјал улас ԏемператураыс ԁолжен јона соԁны. Быԁ ԋӧжјӧ разложітчігӧн раԍԏіԏеԉнӧј матерјал пыщкас пыр-ԋін соԁӧ ԏемператураыԁ: шуам, ва, опілкі, ізшом, турун, кујӧԁ тӧлӧԁлытӧг, вӧрԅӧԁлытӧг, гырыԍ топыԁ чукӧрјасӧн кујлігӧн вермӧны аԍныс аслас пыщкас сотчыны (загорејтны). Разложітчан проԁуктјасыслы муннысӧ ԋекытчӧ ԁа став преврашщӧԋԋӧјасыс мунӧны разложітчӧм тајӧ проԁуктјас ԁырјіыс. Таԇнассӧ разложітчӧмыс, ԃерт, мунӧ мӧԁ ногӧн-ԋін. Тајӧ условіјӧјасын артмӧм (выделенный) воԁороԁыс вермӧ сојеԃіԋајтчыны угԉероԁа мукӧԁ вешществојаскӧԁ, ԁа сыыԍ артмӧны угԉевоԁороԁјас ԁа ва. Тајӧ ічӧԏік кԋіжкаын мі огӧ вермӧ куԅҗыка віԍтавны тајӧ вопрос куԅаыс хіміческӧј бокԍаԋыс. Тырмана лоӧ, віԍталам-кӧ тані, мыј ӧні вермісны-ԋін завоԁјасын пӧртны ԋефԏӧ ԋе сӧмын ԍірјасӧс, ԁа кущӧм ԍурӧ сорт ізшомјасӧс, веԍіг ԍпіртӧс, ԁа сеԍԍа ԋефԏас пӧртӧмыс завоԁскӧј масштабын муніс куш сӧмын воԁороԁ ԉібӧ воԁороԁӧн озыр газјас ԃејствіјӧ улын. Став тајӧ случајјасас решајушщӧј значеԋԋӧ кутӧ сравԋіԏеԉнӧ ԋеыҗыԁ ԏемпература ԁырјі јона ыҗыԁ ԁавԉеԋԋӧ. Таԇі артмӧԁӧм проԁуктјасыс збыԉыԍ јона мунӧны ԋефԏлаԋ состав ԍерԏіыс, сіԇ-жӧ пыщкӧсса, ԁа і ортсыса својствојас ԍерԏіыс. Раԍԏеԋԋӧјасыԍ таԇікӧн ԋефԏ артмӧм јылыԍ ԏеоріјаыс воштӧ асԍыс обоснујттӧмлунсӧ, пыр ӧтарӧ, наука кыпалӧм ԍерԏі, тајӧ ԏеоріјаыс аԁԇӧ аслыс выԉ ԁа выԉ ԁоказаԏеԉԍтвојас кыԇі ісхоԁнӧј маԏерјал бокԍаԋыс, коԁі вермӧ уна чукӧрмыны пріроԁаын, сіԇ-жӧ сіјӧ процессјас бокԍаԋыс, коԁјас ԍетӧны ԉібӧ вермӧны ԍетны ԋефԏ. Тані колӧ пасјыны ԋефԏ артмӧм куԅа нӧшта ӧԏі јона-ԋін важԍа ԏеоріјаӧс. Сіјӧ — ізшомлӧн му пыщса перегонкаӧн ԋефԏ артмӧм јылыԍ ԏеоріја. Шом перегонка ԁырјі, шуам сетыԍ кокс перјігӧн, ԋеуна торјалӧны сетыԍ угԉевоԁороԁјас, коԁјас образујтӧны ізшом ԍір (каменноугольную смолу), ԁа нӧшта коԉӧ кокс, ԉібӧ мӧԁногӧн шуӧмӧн — угԉероԁ. Сӧмын ԍірсӧ составԉајтыԍ угԉевоԁороԁјасыс абу ԋефԏын коԃӧԍ. Сеԍԍа ԍірыс сӧмын 3 — 5%. Ԋефԏыс-кӧ еԍкӧ артміс ізшом ԍір моз, шомјас перегонкаӧн, быԏ еԍкӧ колӧ вӧлі лоны ԋефԏанӧј месторожԃеԋԋӧјасын уна кокс. А збыԉ вылассӧ ԋемтор сещӧмыс ԋекӧн абу; му пыщкыԍ коксӧс ԋекыԍ-на ез аԁԇывлыны, а ԋефԏанӧј месторожԃеԋԋӧјасыԍ ԍурлывлӧ кор ԍурӧ сӧмын бурӧј шом. Став тајӧ обстојаԏеԉствојасыс вештісны бокӧ му пыщкын перегонкаӧн ԋефԏ артмӧм јылыԍ ԏеоріјасӧ. Сӧмын колӧ-жӧ бара пасјыштны, мыј урчітан условіјӧјасын, улын ԏемпература ԁырјі перегонка мунігӧн, і ізшомјасыԍ вермас артмыны тӧԁчымӧн уна ԋефԏкоԃ жіԁкосԏ. Таԇі, җеԋыԃіка віԍталӧмӧн, віԇӧԁӧны раԍԏеԋԋӧјасыԍ ԋефԏ артмӧм јылыԍ ԏеоріјаӧ ԍіныԍјас. Кущӧм маԏерјалӧн пӧԉзујтчіс пріроԁа ԋефԏсӧ ԉӧԍӧԁны, вӧлі-ӧ сіјӧ маԏерјалнас трунԁа, ԉібӧ ԁашкӧ ізшом, — тајӧ јуалӧмыс вылӧ наука ӧні оз-на вермы ԍетны стӧч вочакыв. Поԅӧ чајтны, мыј ԋефԏ верміс артмыны жівотнӧјјас коԉасыԍ, сӧмын ԋефԏ артмӧмын најӧлӧн участвујтӧмыс вывті ԇӧԉа, ыҗԁа ԍерԏіыс, ԁај значеԋԋӧ ԍерԏіыс. Ԁерт, трунԁајасын, меԁԍа-ԋін морскӧј ԁа берег ԁорјасса трунԁајас пыщкас, кор-на најӧ ва улынӧԍ вӧліны вермісны лоны черіјаслӧн ԁа раковінајаслӧн коԉасјасыс. Наука оз термаԍ вывоԁјасӧн, кытчӧԇ оз ло збыԉ вылӧ ԁокажітӧма. Сылы ԋінӧм јанԁыԍны пріроԁаыԍ кущӧмкӧ јавԉеԋԋӧ бура тӧԁмавтӧмыԍ прізнајтчӧмыԍ. Бурҗык шуны „ог тӧԁ“ тӧԁчымӧн ԋевеԍкыԁ ԏеоріја лӧԍӧԁӧм ԁорыԍ. Сы понԁа оз поԅ упрекјатны наукаӧс сіјӧн, мыј ӧнӧԇ сіјӧ оз вермы помӧԇ тӧԁмавны ԋефԏ артмӧмсӧ, сӧмын регыԁ-ԋін ԇікӧԇ лоӧ тӧԁмавлӧма тајӧс.

КЫТЧӦ, МЫЈ ВЫЛӦ МУНӦ ԊЕФԎ.

Јона важӧн ԋефԏӧс прімеԋајтлісны случајнӧј торјас вылӧ сӧмын. Секі ез вӧвны паԍкыԁа мунан меж- ԁунароԁнӧј волыԍӧмјасыԁ ԁа тујјасыԁ, сеԍԍа ԋефԏ ез паԍкыԁа кывԍыв секі. Сеԍԍа унҗык важыԍа воԍтӧм ԋефԏанӧј месторожԃеԋԋӧјасыԍ ԋефԏсӧ перјылісны сӧмын сы гӧгӧра олыԍјасыс ломтас вылӧ, оԍвешщеԋԋӧ вылӧ ԁа мыјещкӧ мунліс ԉекарство вылӧ. Сук ԋефԏјас мунлывлісны сіԇ-жӧ мавтасјас вылӧ. Збыԉ еԍкӧ, ԋефԏтӧ ԋеуна і нулывлісны ортча странајасӧ, сӧмын сіјӧс прімеԋітӧмыс вӧлі случајнӧј ԁа ԋекущӧма оз поԅ сравԋітны ӧнја прімеԋітӧмкӧԁ. Ӧні ԋефԏыԁ вывті уна мунӧ меԁԍасӧ ломтас вылӧ, оԍвешщеԋԋӧ вылӧ ԁа мавтас выјјас вылӧ. Мі ӧні тӧԁам-ԋін, мыј ԋефԏ состоітӧ угԉероԁыԍ, воԁороԁыԍ ԁа мыјещкӧ мынԁа мукӧԁторјасыԍ. Ізшомјасыԍ сіјӧ торјалӧ (отличается) состав ԍерԏіыс уна воԁороԁӧн, а пуыԍ — пӧшԏі ԋӧԏі кіслороԁыс абу-ԁа. 1 кг воԁороԁ сотӧмӧн артмӧ сымԁа шоныԁ, мыј сіјӧн поԅӧ пӧртны парӧ 52 кг ва, а сымԁа-жӧ угԉероԁ (шуам пу шом) сотӧмӧн парӧ поԅӧ пӧртны сӧмын 12,5 кг ва. Став ԍікас ломтасын ем меԁԍасӧ угԉероԁ ԁа воԁороԁ, сӧмын абу быԁ пӧлӧс ломтасын најӧ ӧтмынԁаӧн, сы понԁа і оз быԁ ломтас ԍет ӧтмынԁа шоныԁсӧ. Ӧԏі кілограмм кос ломтасјас ԇоԋнас сотчӧмӧн вермӧны аслас шоныԁнас пӧртны парӧ со мыјԁа ва: Кос пу......................4,7 кг Трунԁа......................5,8 „ Бурӧј шом.................. . 7,3 „ Ізшом.......................10,5 „ Антраціт...................12,0„ Ԋефԏ........................16,0 „ Сеԍԍа-ӧԁ мыјкӧ мынԁа шоныԁыс мунӧ щыныскӧԁ, мыјԁакӧ шоныԁыс вошӧ пач ԍтенајассӧ шонтӧмыс вылӧ ԁа с. в. — вошӧ веԍшӧрӧ, ԁа та понԁа ваӧс парӧ пӧртан тајӧ лыԁпасјасыс пракԏіка вылын ԋеуна ічӧтҗыкӧԍ. Сӧмын татыԍ тыԁалӧ-ԋін, мыј ԋефԏ ԍетӧ шоныԁсӧ бур ізшом ԁорыԍ ӧԏікӧн җынјӧн пӧв унҗык. Сеԍԍа-ӧԁ колӧ нӧшта пыԃԃі пуктыны ізшом- лыԍ местаас ваігӧн варалӧм-кіԍкаԍӧмсӧ ԁа ломтыԍан пачсӧ пӧімԍыс весалӧмсӧ: сеԍԍа колӧ нӧшта артыштны і сіјӧс, мыј мынԁа-кӧ ізшомыс сотчытӧгыс кіԍԍӧ пачас решетка пырыс. Сыыԍ кыԋԇі, ломтассӧ шурујтігас пачӧ ԍуран уна сынӧԁыс нуӧ аскӧԁыс мыјԁакӧ шоныԁсӧ трубаас. А ԋефԏӧн ломтыԍігӧн тајӧјас абуӧԍ, ԁа сы понԁа поԅӧ леԇны топкаӧ сымԁа сынӧԁ, мыјԁа колӧ ԉучкі став ԋефԏ сотчӧмыс вылӧ, ԉішнӧј сынӧԁ пырӧмыԍ поԅӧ віԁчіԍны. Гӧгӧрвоана сы понԁа, мыј ԋефԏ абу-ԋін ӧԏікӧн җынјӧн пӧв, а еща вылӧ кык пӧв выгӧԁнӧҗык ізшӧмыԍ. Ізшом мынԁа-жӧ турасын ԋефԏлӧн сы ԁорыԍ кык пӧв унҗык шоныԁыс ԁа сіјӧ шоныԁсӧ ԋефԏԍыс ставнас поԅӧ перјыны сіјӧс сотӧмнас. Кӧԏ шуам і ӧткоԃ еԍкӧ вӧлі ԋефԏыԁ ізшомкӧԁ шоныԁ ԍетӧм бокԍаԋыс, весіг і сені, кӧні ізшомыс ԁонтӧм, а ԋефԏсӧ лоӧ вајны ылыԍ, век-жӧ-ԋін ԋефԏыԁ бурҗык: сіјӧс кокԋыԁҗык вајнысӧ, кыскынысӧ, кокԋыԁҗык топкаӧ ԍујавны. Паровӧј коԏолјас берԁын рабочӧјјасыс ещаҗык колӧны ԋефԏӧн ломтыԍігас. Гамбурско-Амеріканскӧј ԉіԋіјаын океанса парекоԁјас вылын ізшомӧн ломтыԍігӧн вӧлі 192 кочегар ԁа 120 рабочӧј, а кор вуҗісны ԋефԏӧн ломтыԍӧмӧ, ковміс сӧмын 100 морт. Ԋефԏлӧн выгӧԁалуныс нӧшта ыҗыԁ, ԋефԏсӧ-кӧ мехаԋіческӧј вынӧ пӧртан ԋе пар вӧчӧмӧн, а внутреԋԋӧј сгораԋԋӧ ԃвігаԏеԉјасас веԍкыԁа. Поԅӧ веԍкыԁа шуны, ԋефԏтӧг мі еԍкӧ егӧ лебалӧ сынӧԁті ԁа ег ветлӧ еԍкӧ автомобіԉјасӧн. Коԏоԉјасӧс ԋефԏӧн ломтӧны фарсунокјасӧн, ԋефԏсӧ сынӧԁ струјаӧн ԉібӧ пар струјаӧн разӧԁыԍ аслыс пӧлӧс пріборјасӧн. Ԋефԏ бусыс сіԇнассӧ сотчӧ југыԁ копԏіттӧм біӧн. Ԋефԏлыԍ ломтыԍӧмсӧ регуԉірујтӧмын уԁобствоыс ԁа кокԋыԁлуныс оз вермы воԇсаԍны уна ԏехԋіческӧј прјмеԋеԋԋӧјасын ԋекущӧм мӧԁ ԍікас ломтас. Со кущӧм бурлуныс, ԁоныс ԋефԏлӧн, кыԇі лом- таслӧн. Абу ічӧтҗык сылӧн бурлуныс і мавтас выјјас ԁа оԍвеԏіԏеԉнӧј выјјас сетыԍ перјӧм бокԍаԋ. Ӧні ԋефԏыԍ перјӧм мавтас выјјасыԁ сещом-ԋін јона паԍкалісны ԁа лоіны вывті коланаӧԍ, мыј ԍӧкыԁ гӧгӧрвоны сіјӧ каԁсӧ, кор ез-на вовны ԋефԏыԍ вӧчӧм выјјасыс ԁа кор ԏехԋікаыслы лоі-на поԉзујчыны куш сӧмын раԍԏіԏеԉнӧј ԁа жівотнӧј выјјасӧн (жирами), шуам, сурепнӧј ԁа касторовӧј выјјасӧн, ворваԋіӧн, порԍ госӧн ԁа с. в. Ԋефԏыԍ перјӧм проԁуктајасыԁ ԁорыԍ тајӧјас омӧԉҗыкоԍ, регыԁҗык разложітчӧны уҗ ԁырјіыԁ. Сеԍԍа нӧшта најӧ ԁонаҗык сувтӧны ԋефԏыԍ перјӧм проԁуктјас (выјјас) ԁорԍыԁ-і. Ԋефԏыԍ мавтас выјјастӧ лӧԍӧԁӧмыԁ вочіс ԏехԋікаын ԇоԋ переворот. Ԋефԏыԍ разнӧј проԁуктјас, шӧщ і оԍвеԏіԏеԉнӧј маԏерјалјас перјан техԋікаыс составԉајтӧ ыҗыԁ самостојатеԉнӧј промышԉенноԍԏ. Тані мі сы јылыԍ віԍталам җеԋыԃіка. Ԋефԏ перегоԋајтчыԍӧ ыҗыԁ кубјасыԍ. Меԁым ԁонтӧмҗык сувтіс, ещаҗык ломтас муніс, меԁым ез разложітчы ԋефԏыс, перегонкасӧ нуӧԁӧны перегретӧј ва парӧн, парсӧ леԇӧны кубјасын пуан ԋефԏ пыщкас. Меԁвојԁӧр вӧтлӧны ԋефԏыԍ мыј меԁкокԋыԁа пуӧ — уԉ бенԅін ԉібӧ газоԉін. Сеԍԍа вӧтлыԍԍӧ караԍіновӧј ԃеԍԏіллат, сы бӧрын вӧԉіԍԏі сукҗык проԁуктјассӧ ԁа меԁбӧрын мавтас выјјассӧ. Унҗык сорт ԋефԏјасын емӧԍ веԉ уна вјазкӧј, ԍӧкыԁа перегӧԋајтчыԍ чаԍԏјас. Перегонка ԁырјіыс најӧ мыјещкӧыс шомԍалӧны ԁа ԍетӧны улын качествоа ԃеԍԏіллатјас (погоны). Мукӧԁ ԁырјіыс ԋефԏыԍ оз чукӧртны веԍіг мавтас выјјассӧ, ԁугӧԁӧны перегонкасӧ караԍінӧвӧј ԃеԍԏіллат перјӧм бӧрас. Секі кубын коԉӧ чістӧј ԍӧԁ коԉас, сіјӧ ԋеуна муныштӧ ԋефԏ вылӧ ԁа шуԍӧ мазутӧн ԉібӧ ԋефԏанӧј коԉасјасӧн. Тајӧ мазутыс ԋефԏ коԃыс-жӧ бур ломтас, а мукӧԁ сортјасыс сылӧн мунӧны ԁонтӧм мавтас выјјас вылӧ, шуам, вагон чӧрсјас мавтны. Ԋефԏыԍ-кӧ перјӧма

щӧщ і мавтас выјассӧ, шуԍӧ сіјӧ коԉасыс маԍԉанӧј гуԁронон (ԍір) ԁа тајӧ абуҗык-ԋін сещӧм бур ломтас вылаԁ ԁа сеԍԍа кор ԍурӧ перерабатывајтчыԍӧ іскуственнӧј асфаԉт вылӧ. Сылӧн главнӧј массаыс, кущӧм ԍурӧ ԃеԍԏіллатјас сорӧн мунӧны промысловӧј рајонјасын ломтас пыԃԃі. Ԋефԏ перегонкаыс мунӧ оз сӧмын кубјасын, но і трубчатӧј установкајасын. Тајӧ кык ногӧн перегоԋајтӧмыс јона торјалӧны мӧԁа мӧԁԍыс. Кубјасын перегоԋајтігӧн ԋефԏыс іспарајтчӧ поԍԏепеннӧ, — војԁӧр перјыԍԍӧ бенԅін, сеԍԍа караԍін ԁа с. воԇӧ. Трубчатӧј установкајасаԁ ԋефԏыс унҗыкыс пырыԍ-пыр іспарајтчӧ ԁа сӧмын поԍԏепеннӧ кӧԇалӧмӧн сіјӧ парԍыс торјалӧны разнӧј ԃіԍԏіллатјасыс. Таԇі перегоԋајтігас меԁвојԁӧр петӧны ԍӧкыԁ выјјасыс, сеԍԍа кокԋыԁ выјјасыс ԁа сы бӧрын караԍін ԁа бенԅін. Трубчатӧј установкајасыс бурҗыкӧԍ, шуам ещаҗык ломтас мунӧмӧн, вылынҗык качествоа ԃіԍԏіллатјас артмӧмӧн ԁа м. т. бокԍаԋ. 100 јукӧн маԍԉанӧј бакінскӧј ԋефԏыԍ шӧркоԃԃема артмӧ: Газоԉін.......................4 јукӧн Караԍіновӧј ԃеԍԏԉіллат .... 30 „ Соԉаровӧј ԃеԍԏіллатјас .... 16 „ Вереԏеннӧј мавтасјас . . . . 3 „ , Машіна мавтасјас..............15 „ Ціԉінԁровӧј мавтасјас.........1 „ Гуԁрон........................3 „ Перегонка ԁыјіыс ортсӧ пышјӧ . 1 „ Тајӧ табԉіцаас абу інԁӧма ԋефԏыԍ артман уна проԁуктјас-на нӧшта. Воԇӧ переработајтӧмӧн ԁа разгоԋітӧмӧн газоԉіныԍ артмӧны разнӧј сорт бенԅінјас, а соԉаровӧј ԃеԍԏіллатјасыԍ перјӧны трансформаторнӧј мавтас выјјас, сыыԍ кынԇі — безопаснӧј оԍвеԏіԏеԉнӧј выјјас. Перегонкаӧн артмӧм тащом уԉ проԁуктјасыс шуԍӧны ԃеԍԏіллаттјасон. Најӧ омӧԉа шогмӧны уҗын: шуам веԍкыԁа ԋефԏыԍ перјӧм уԉ караԍін оз ломԅы југыԁ біӧн ԁај регыԁ кусӧ, а мавтас выјјасыс сукмӧны воԍса сынӧԁын; меԁым артмісны шогманаҗык, бурҗык проԁуктјас, колӧ весавны ԍернӧј кіслотаӧн ԁа шщолочӧн. Весалӧмыс еԍкӧ і оз веж весалан главнӧј массаыслыԍ својствојассӧ, сӧмын бара сіјӧ бырӧԁӧ ԃеԍԏіллатјасыслыԍ качество уԍкӧԁан сорасјассӧ; на піыԍ поԅӧ інԁыны кущӧм ԍурӧ угԉевоԁороԁјасӧс, ԍерԋістӧј ԁа смоԉістӧј соеԃіԋеԋԋӧјасӧс, кіслотајасӧс ԁа с. в. Кытчӧ, мыј вылӧ мунӧны бенԅін ԁа караԍін, ставыс тӧԁӧны. Ԋефԏыԍ перјӧм унҗык сорт мавтас выјјасыс чінтӧны мехаԋізмјаслыԍ уҗалігас ԇуртӧмсӧ. Уна сорт мавтасјасыс колӧны сы понԁа, мыј уна пӧлӧс нагрузкаӧн машінајас уҗалӧны-ԁа, выныс налӧн абу ӧткоԃ-ԁа, сы ԍерԏі і колана сорт выјӧн мавтны најӧс лоӧ ԁа. Тані ворсӧны роԉ щӧщ ԏемпература, кущӧмӧн лоӧ уҗавны машінаыслы, машіна торја чаԍԏјаслӧн уҗалігас бергалан-ветлан ӧԁыс, мавтан пространствоын пар ем абу ԁа с. в. Гырыԍ ԁа вына машінајасӧс мавтӧны пырҗык сук выјӧн, а кокԋіԃік, шуам кыан стан коԃԃемӧс, велоԍіпеԁјасӧс ԁа с. в. колӧ мавтны кіԅӧрҗык выјӧн. Сесԍа-ӧԁ і мавтас выјјасыс меԁ ез выжԍыны кӧԇыԁјас ԁырјі. Сук выј, коԁі кынмӧ мороз вылын, оз шогмы мавтас вылӧ. Ԋефԏ выјјас раԍԏіԏеԉнӧј ԁа жівотнӧј выјјаскӧԁ сорӧмӧн поԅӧ вӧчны уна выԉ проԁуктјас, выԉ својствојасӧн, ԁа најӧ ценнӧјӧԍ сіјӧ ԉібӧ тајӧ случајасын. Тащӧм сора выјјас піыԍ поԅӧ інԁыны і міԋераԉнӧј выјјаслыԍ мајтӧгјаскӧԁ сорас (смесь) вылӧ. Тащӧм сорасјасыс шуԍӧны конԍіԍԏентнӧј смазкајасӧн, налӧн својствојасыс порԍ гослӧн коԃ-жӧ, а ԁоныс сы ԁорыԍ јона ічӧтҗык. Тајӧн мавтчӧны сек, кор колӧ, меԁым смазкаыс коԉіс места вылас, шуам автомобіԉјасын ԃіференціаԉнӧј коробкајасын, кыан станокјасыԍ чӧрсјасыԍ чаԍԏјасӧс (тані поԁвіжнӧј мавта- сыԁ верміс еԍкӧ аслас војтјаснас щыкӧԁны ткаԋсӧ), ԁа мавтыԍыслы мавтнысӧ ԍӧкыԁа суԇан местајас, шуам, прівоԁнӧј валјасыԍ чаԍԏјасӧс. Парафіна ԋефԏыԍ оз артмы бур мавтас выјыԁ, аслас својствојас ԍерԏіыс мавтас вылаԁ шогмыны верман сіјӧ погонјасыс кынмӧны вылын ԏемператураӧн ԁа сы вӧсна сеԍԍа і мавтас вылаԁ оз тујны. Сӧмын тајӧ погонјасԍыс артмӧ бур проԁукт — парафін. Та вылӧ міјан меԁшогмана Чеԉекен ԁі вылыԍ ԋефԏыс ԁа унҗык гроԅԋенскӧј ԁа туркестанскӧј ԋефԏыс. Ԋефԏанӧј ԃеԍԏіллатјас пыщкын растворітчӧм парафіныс 0°-ыԍ улынҗык температураӧн торјалӧ крісталлјасӧ чорԅӧмӧн. Парафінлӧн тајӧ крісталлајасыс торјӧԁчыԍӧны кіԅӧр выјјасыԍ фіԉтр-прессјас вылын ԁа сеԍԍа јона топӧԁԍыԍӧны прессјасын. Тајӧ уԉ парафін ԉепјошкајассӧ ԍетыԍ выјјассӧ бырӧԁӧм могыԍ „пӧԍӧԁӧны" сы могыԍ мыјкӧ ԁыра кежлӧ шонтӧны сылан (плавітчан) ԏемператураԍыс ԋеуна улынҗык ԏемператураӧԇ. Секі мыјԁа-кӧ парафіныс сылӧ ԁа кіԅӧр выј коԉасјасыскӧԁ щӧщ візывтӧ, ԁа коԉӧ-ԋін чістӧјҗык проԁуктыс. Тащӧм парафіныԁ абу-на јона чістӧј ԁа абу-на југыԁ; сіјӧс обработајтӧны кіслотајасӧн ԉібӧ спеціаԉнӧј (обесцвечивающими) порошокјасӧн. Парафіныԍ вӧчӧны ԍіԍјас, пропіԏывајтӧны бумага, ізтӧг меԁ езҗык уԉмыны ԁа с. в. Ԋефԏыԁ перегонкаӧ ԉібӧ ломтас вылӧ мунӧ јона унҗык спеціаԉнӧј проізвоԁствојасӧ ԁорыԍ. Татчӧ пырӧны, шуам, ԋефԏыԍ газ перјӧм ԁа бенԅін перјӧм. Ԋеважӧн-на міјан завоԃітісны вӧчны крекінг-установка бенԅін перјӧм могыԍ. Тајӧ процессыс сещӧм, мыј ԋефԏыс 460 — 480°-ӧԇ шонтӧмӧн завоԃітӧ разлагајтчыны, сеԍԍа вылын ԏемператураӧн пуыԍ сложнӧј угԉевоԁороԁјасыс пӧрӧны улын ԏемператураӧн пуыԍ угԉевоԁороԁјасӧ, коԁјас составԉајтӧны бенԅінлыԍ главнӧј массасӧ. Тајӧ бенԅіныс особӧј својствојаса, зев крепыԁ, резкӧј ԁука ԁај мӧԁ ногӧн весавԍӧ. Моторнӧј бенԅін вылӧ сіјӧ абу омӧԉҗыкыс простӧј бенԅін ԁорыԍ, а веԍіг мукӧԁ бокјасԍаԋыс бурҗык-на. Крекінг-установкајасыс уҗалӧны ыҗыԁ ԁавԉеԋԋӧ улын (шуам, Віккерглӧн) ԉібӧ сытӧг (шуам Вінкԉер-Кох). Бенԅіныԍ кынԇі тајӧ способнас артмӧ ԋеуна газ ԁа кокс, сӧмын коксыс артмӧ ещаҗык ыҗыԁ ԁавԉеԋԋӧ улын уҗалыԍ завоԁјасын. Амерікаын став бенԅіныс җынԍыс унҗыкыс вӧчԍӧ крекінг-установкајас вылын, сені быԁ 100 тонна уԉ ԋефԏыԍ простӧј ԁа крекінг-перегонкаӧн перјӧны бенԅінсӧ 30 — 35 тоннаӧԇ. Мі віԍталім-ԋін, мыј ԋефԏлӧн высшӧј фракцјајасыс мыјещкӧ шомԍалӧны ԁа вообшще разлагајтчӧны перегонка ԁырјіыс. Јона вылын ԏемпература ԁырјі завоԃітӧ разлагајтчыны ԋефԏлӧн оз сӧмын сук чаԍԏјасыс, веԍіг щӧщ караԍіныс ԁа бенԅіныс. Разлагајтчігас петӧны (выделяются) газ ԁа кокс, а мыјещкӧ ԋефԏыс пӧрӧ ԍірӧ, коԁі јона торјалӧ шогмытӧм ԋефԏԍыс. Разложеԋԋӧыс нуӧԁчыԍӧ чугуннӧј ԉібӧ огԋеупорнӧј трубајасын, коԁјасӧс ортсыԍаԋыс јона шонтӧны. Тащӧм трубајасас ԋефԏыс пыртчӧ вӧсԋіԃік струјаӧн, а артмӧм газыс чукӧртчыԍӧ ізшом газ моз-жӧ газогоԉԃерјасын. Тащӧм іскуственнӧј ԋефԏанӧј газыс мунӧ карјасӧс југԁӧԁӧм вылӧ, сӧмын јона щӧкыԁҗыка мунӧ торја зԁаԋԋӧјасӧс ԁа завоԁјасӧс југԁӧԁӧм ԁа ломтӧм вылӧ. Топоԁӧмӧн (сжатом виде) ԋефԏанӧј газсӧ нуӧны мукӧԁ местајасӧ ԁозјасӧн ԁа сы вылӧ оз і ков нуӧԁны куԅ трубопровоԁјастӧ. Тащӧм газыԁ зев бур, шуам вагонјасӧс, кар сајыԍ торја зԁаԋԋӧјасӧс југԁӧԁӧм вылӧ. Сотчігас ԋефԏанӧј газыс ԍетӧ унҗык шоныԁсӧ ԋефԏ ԁорыԍ. Ԋефԏ разложітчігӧн артмӧм сук ԍірын емӧԍ выԉ вешществојас, коԁјас ез вӧвны војԁӧр ԋефԏас, сіјӧ выԉ вешществојасыс угԉевоԁороԁјас: бензол, толлуол, нафтаԉін ԁа мук. Тајӧ маԏерјалјасыс бурӧԍ краскајас, взрывчатӧј ԁа ԉекарственнӧј вешществојас вӧчны ԁа с. в. Тајӧ угԉевоԁороԁјасыс арт- мӧны ізшом ԍірыԍ ԁа ԋефԏыԍ щӧщ перјыны понԁӧмыс понԁа воԍтӧ ԋефԏыслы сіјӧс ԏехԋікаын прімеԋітан нӧшта ӧԏі паԍкыԁ туј.

БӦРКЫВ.

Вывті јона паԍкалӧм ԋефԏанӧј промышԉенноԍԏлӧн, ԃерт, ем аслас історіја. Наука тані вӧчіс уна ізобреԏеԋԋӧјас ԁа усовершенствоваԋԋӧјас ԁа сіјӧн ԇікӧԇ вежԍіс ԋефԏӧс перјан ԁа переработајтан ногјасыс. Налӧн значеԋԋӧыс вывті ыҗыԁ, веԍіг уна ԏехԋіческӧј кывјас міјан пырісны завоԁскӧј пракԏікаӧ. Форсункаӧс пріԁумајтіс Шпаковскіј 1865-ӧԁ воӧ-на, пӧшԏі ӧтщӧщ ангԉічаԋін Ејԁонкӧԁ; сӧмын Ејԁоныслӧн моԃеԉыс езҗык вӧв уԁачнӧј. Ԋефԏӧс ԁугԁывтӧг перегоԋітӧмыс меԁвојԁӧр кутіс мунны Бакуын ԁа таԍаԋ сеԍԍа вуҗіс Амерікаӧ. Сіԇжӧ пӧԅӧ шуны ԋефԏӧс разложеԋԋӧӧн перегоԋітан аппарат јылыԍ. Тащӧм аппаратнас пӧртӧны мыјԁакӧ сук, ԍӧкыԁ ԋефԏјассӧ ԁонаҗык ԁа кокԋыԁҗык проԁуктајасӧ — бенԅінӧ ԁа караԍінӧ. Тащӧм аппаратсӧ вӧчны вӧзјіс інжеԋер Шухов, бӧрынҗык кущӧмакӧ тајӧс вежыштіс амерікаԋец Бертон. Амерікаын ӧні уна бенԅін вӧчӧны ԋефԏӧс разложітӧмӧн, ԁа тајӧ странаас автомобіԉізм јона паԍкалӧмыс јітчӧма бенԅін перјӧм соԁӧмкӧԁ. Міјанын-жӧ меԁвојԁӧр завоԃітісны пӧԉзујтчыны выјјас весалӧм помыԍ лоӧм кіслӧј отбросјасӧн іскуственнӧј асфаԉт лӧԍӧԁӧм вылӧ. Міјанын-жӧ меԁвојԁӧр кутісны вӧчны, перјыны ԋефԏыԍ аслыспӧлӧс суԉфокіслотајас — ԏехԋікаын унатор вылӧ мунан вывті бур проԁукт. Ԋефԏсӧ аԍсӧ ісԍԉеԁујтісны роч хімікјас, на піыԍ колӧ інԁыны Меԋԃеԉејевӧс, Марковԋіковӧс, Курбатовӧс ԁа Іоԋінӧс. Колӧ шуны, мыј Меԋԃеԉејев лабораторіјаын амерікаса ԋефԏӧс поԁробнӧ іԍԍԉеԁујтӧма вӧлі Мебері іԅвестнӧј уҗјасыԍ кымынкӧ воӧн воԇҗык, коԁі (Меберіыс) лыԃԃыԍліс амерікаса ԋефԏ јона бура тӧԁыԍӧн. Міјан ԋефԏанӧј промышԉенноԍԏ історјаын јона тӧԁчана ԋефԏанӧј мавтас выјјаслӧн рытыввыв Јевропаса рынок вылӧ пырӧмыс, абу сӧмын куш пырӧмыс, а веԍіг став мукӧԁ пӧлӧс мавтас выјјассӧ сетыԍ венӧмыс. Тајӧ ыҗыԁ побеԁаыс ԋефԏлӧн лоі В. Рогоԅінӧн ыҗыԁ уҗ нуӧм понԁа. Сіјӧ меԁвојԁӧр пуктіс міјанын мавтас выјјас перјӧмсӧ Балахнаын сіјӧн вӧчӧм завоԁ вылас, а сеԍԍа Констаԋԏіновлӧн вӧчӧм завоԁ вылын. Бӧрја завоԁыс міјан і ӧні-на ем ԁа лоі быԏтӧ школаӧн ԋефԏанӧј ԏехԋікјаслы. Рогоԅінлӧн заслугаыс сыын, мыј сылы лоӧ венны мавтас выјјасӧс завоԁскӧј ногӧн перјыны боԍтчӧмас став ԍӧкыԁторјассӧ ԁај щӧщ вајӧԁны тајӧјаслыԍ качествосӧ сы выјӧԇ, меԁ најӧ вермісны конкурірујтны раԍԏіԏеԉнӧј выјјаскӧԁ ԁа жівотнӧј госјаскӧԁ. А-ӧԁ раԍԏіԏеԉнӧј выјјасӧн ԁа жівотнӧј госјасӧн уҗавны ставыс велалӧмаӧԍ вӧліны ԁа та берԁӧ кутчіԍӧма вӧлі сіјӧ каԁԍа став ԏехԋікаыс (1890-ӧԁ воӧԇ). Рогоԅін воԇӧ нуӧԁіс асԍыс уҗсӧ. Сіјӧ меԁвојԁӧр вӧчіс опытјас ԋефԏанӧј бензол ԁа толуол завоԁскӧј ногӧн перјӧм куԅа. Тајӧ опытјасыс кӧԏ і уԁачнӧјӧԍ вӧліны, сӧмын ез поԅ перјыны тајӧ проԁуктјассӧ тырмымӧн ԁонтӧг, а ізшом ԍірыԍ бензол сувтӧ волі јона ԁонтӧмҗык. Рогоԅінлӧн уҗыс коԉан војна ԁырјі сеԍԍа лоі матерјалӧн тајӧ проԁуктјассӧ взрывчатӧј вешществојас вылӧ перјӧм могыԍ ыҗыԁ завоԁјас строітӧм вылӧ. Колӧ нӧшта пасјыны, ԋефԏенаԉівнӧј суԁнојас лӧԍӧԁан іԃејаыс вӧлі сіԇ-жӧ Рогоԅінлӧн ԁа сіјӧс нуӧԁіс олӧмӧ. Меԁвојԁор сіјӧс вӧлі вӧчӧма Каԍпіјскӧј море вылын. Јона ԍорӧнҗык-ԋін тајӧ іԃејаыс вуҗіс Амерікаӧ ԁа Јевропаӧ. Тајӧ гырыԍ ԋімјасыс кынԇі лоӧ нӧшта гарыштны Паԋіна графіԋалыԍ крепостнӧј креԍԏанаӧс, Ԁубіԋін вокјасӧс. (Влаԃімірскӧј губ.). Најӧ 1724-ӧԁ воӧ вӧ- чісны став му вылас-на меԁвоԇԇа кустарнӧј завоԁ ԋефԏӧс караԍін вылӧ перегоԋітны, сӧмын 7 во мыԍԏі сы бӧрын ԋемецкӧј хімік Рејхенбах перјіс ԋефԏыԍ оԍвеԏіԏеԉнӧј выј. Ԁубіԋінјаслӧн открыԏіјӧыс ԁа ачыс завоԁыс регыԁ пӧԁіс налогјасӧн ԁа канцеԉаршщінаӧн. Веԍіг аԍнысӧ Ԁубіԋінјассӧ мі вунӧԁім, кӧԏ еԍкӧ Амерікаын тајӧ овсӧ поԅӧ-на аԁԇыны ԋефԏ јылыԍ меԁпопуԉарнӧј ԋігајасыԍ-ԁа. Ԁубіԋінјас кӧсјісны перјыны оԍвеԏіԏеԉнӧј выјјас, а ԋефԏсӧ перегоԋітӧмыс, буракӧ, і војԁӧрҗык-ԋін тӧԁса (ізвестнӧ) вӧлі. 1735-ӧԁ воӧ-на Ԉерхе, коԁі воліс Бакуӧ, гіжліс, мыј „ԋефԏ оз регыԁ завоԃіт сотчыны; сіјӧ пемыԁ бурӧј рӧма ԁа, кор сіјӧс перегоԋајтӧны, лоӧ југыԁ віж“. Сӧмын міјан абуӧԍ точнӧј ԁаннӧјјасыс, коԁі еԍкӧ віԍталіс, мыј вылӧ тајӧ перегонкаыс вӧлі колӧ сіјӧ каԁас.

ЈУРІНԁАЛЫԌ. ԉістбок Кыввоԇ............................................ 3 Мыј лоӧ ԋефԏыс............... . ................7 Кытыԍ поԅӧ аԃԇыны пріроԁаыԍ ԋефԏ..................11 Кыԇі перјӧны ԋефԏсӧ...............................16 Кӧні ем ԋефԏыс....................................22 Кыԇі артміс ԋефԏыс му пыщкас............. .... 29 Кытчӧ, мыј вылӧ мунӧ ԋефԏ......................... 38 Бӧркыв............................................ 46