Пос

Ічӧт-школаын-велӧԁчыԍлӧн уҗалан-бібԉіоԏека В. Н. ФАԈКԊЕР

ЈІОАМ МІ ЈОНӦԌ, ԆОԊВІԆАӦԌ-ԀА! МӦԀ-ԊІГА

Ічӧт-школајасын-велӧԁчыны леԇӧма Госуԁарственнеј Учонеј-Сӧвет Научно-Пеԁагогіческеј-ԍектсіјаӧн КОМІӦН РОЧ-ВЫЛЫԌ ЛӦԌӦԁІС А. ԌІԀӦРОВА СССР-СА-ЈӦЗЈАСЛӦН ШӦРСА-ԊІГА-ЛЕԆАН-ІН 1927-ВО МӦСКУА 5000 Морт-кучік-ԇоԋвіԇа-јылыԍ.

Мыјла колӧ мыԍԍыны.

Сӧстӧм-кучік моԉыԁ, југјалӧ. Чышкыштӧј чужӧмнытӧ вӧсԋіԃік ԋебыԁ-гумагаӧн — гумагаыԁ сылӧԍԍас. Сіјӧ сы-вӧсна, мыј міјан-кучікыԍ пыр сӧԇӧ кучік-гос. Сіјӧ госыс віԇӧ кучіксӧ коԍмӧмыԍ. Тӧв -јылын ԁа бус-піын-уҗалігӧн кучікыс коԍмӧ, потлаԍӧ, міјан-ног-кӧ — вартчӧ. Сещӧм-уҗ-бӧрын колӧ мавтны сіјӧс кущӧмкӧ госӧн. Шоча - мыԍԍігӧн кучік луԁӧ. Сіјӧ сы-вӧсна, мыј-кучікыԍ-сӧԇтыԍ - гос ԁа пӧԍ коԍмігас кучіксӧ гіԉӧԁӧны. Кучік-вылыс-ԁыр-мыԍкытӧм-пӧԍ ԁа гос отсалӧны чукӧрмыны кучік-вылӧ буслы ԁа быԁ-пӧлӧс уна віԍӧԁана-гагјаслы. Кучіктӧ кіԍтӧ, лӧмӧԍԍӧ ԁа јешщӧ - на мукӧԁ-пӧлӧс-кучік-віԍӧмјас овлӧны. Гыжнајасыԍ ԁа луԁӧм-кіԍтӧԁыԍ кучікыԁ зев ԁыр оз бурԁ. Сы-вӧсна, інӧ, со-кушӧм-сӧстӧма колӧ віԇны асԍыԁ јајтӧ. Быԁӧн тӧԁӧны, кущӧм-лӧԍыԁ ԁа ԁолыԁ овлӧ мыԍԍӧм-бӧрын. Ԁӧрӧм-гачӧ сіԇ-жӧ чукӧрмӧны кучікыԍ-торјалӧм торјас — гос ԁа кіԉ ԁа на-ԁінӧ - ԍібԁӧм бус. Ԁӧрӧм-гач ԍӧԁаԍӧны. Сы-вӧсна улыса-ԁӧрӧм-гачтӧ колӧ вежны быԁ-вежонын. Вылыса-плаԏԏӧтӧ щӧкыԁа-жӧ пеславны, тӧлӧԁны, буссӧ сеԍ пыркӧԁны. Ас - гӧгӧр - пеԉкӧԁны колӧ велӧԁчыны ічӧтыԍаԋ. Ԁурка ԁа ԋајта - олігӧн он ло ԇонвіԇа, міча. Ԇоԋвіԇалуныԁ ԁа мічалуныԁ ԋајтыԁкӧԁ ԁа ԁуркыԁкӧԁ ԁажӧ оз лӧԍавны. Щӧкыԁа-ӧ те мыԍкан асԍыԁ тушатӧ? Оз-ӧ кыв те-ԁіныԍ пӧԍ-ԁук? Кӧні те пыркӧԁан, весалан асԍыԁ кышантӧ? Мыј-вӧсна оз поԅ пыркӧԁны ԁа весавны кышантӧ олан-керкаын?

Кыԇі колӧ ԁӧԅӧрітны јурԍітӧ ԁа чуԋ-гыжјастӧ.

Меԁ-јона сӧԇтӧ госыԁ јур-кучікыԍ. Сы-вӧсна посԋі-чеԉаԃлыԍ-кӧ јурсӧ шоча кутан мыԍкыны, јур-кучік-госыс јур-вылас коԍмӧ, кеԋалӧ. Јона-ԁурк-јӧзлӧн јурсӧ - ԁыр - мыԍкытӧмыԍ јурыс лӧмӧԍԍӧ, јурԍіыс кԉејітчӧ сетчӧ, оз поԅ сыныштны. Бура - мыԍкыны јуртӧ кӧԇыԁ-ваӧн он вермы, оз мын сіјӧ. Колӧ мыԍкыны шоныԁ - ваӧн, мајтӧгӧн, меԁым став-ԋајтыс ԁа госыс сеԍ мынас. Ӧԁјӧ-госӧԍԍан-јурԍі колӧ мыԍкыны быԁ-вежонын ӧтчыԁ, ԋӧжјӧнҗык-госӧԍԍан — поԅӧ кык-вежонын ӧтчыԁ. Јур-кучіктӧ колӧ јона-ԁӧԅӧрітны: сені-ӧԁ јурԍі - вужјасыс (1-ԇԇа ԍер., Н-шыпасӧн пасјӧма). Ԋајтын овмӧԁчӧны аслыс-пӧлӧс щакјас, віԍмӧԁӧны јурԍітӧ. Ем парша-ԋіма віԍӧм. Парша-щакјас вуҗӧны чеԉаԃлы понјасԍаԋ ԁа каԋјасԍаԋ. Парша - щак орјӧԁлӧ јурԍі-вужјас. Јурԍі понԁас уԍны, верман ԇік-јурԍітӧг коԉны (2-ԁ-ԍер.). Ем нӧшта мӧԁ-пӧлӧс-віԍӧԁан-щак — шырыԍ ԉішај (3-ԁ - ԍер.). Сіјӧ јурԍітӧ орјӧԁлӧ. Чеглалӧ најӧс ӧтгырԍа гӧгыԉјасӧн, быԏԏӧ шырӧ. Ԉішај — зев-вуҗана-віԍӧм. Сы-вӧсна, каԅаласны-кӧ сіјӧс школаын кущӧмкӧ велӧԁчыԍлыԍ, велӧԁӧмыԍ ԁугԁылӧны, школасӧ тупкылӧны. Мыжаыс тані — ԋајта,-ԁурка-олӧм.

Меԁ-воԇԇа ԍер. Јур-кучік, кызта-ногыс.

Јуртӧ мыԍкыны колӧ віԁчыԍӧмӧн. Јур - мыԍкігӧн мі весалам јур - кучікнымӧс сы-вылӧ-пукԍӧм-кулӧм-кучік-јӧртӧԁјасыԍ (кԉеточкі) ԁа ԋајтыԍ, бусыԍ. Кокԉабӧраным міјан ем-жӧ сещӧм кулӧм-кучік-пластыс. Сӧмын сені сіјӧ зев кыз, поԅӧ вунԁавны, ԋӧт-і оз ԁојмы. Јурын кулӧм-кучік-пластыс зев-вӧсԋі. Сы-улын олӧны ловја-кучік-јӧртӧԁјас. Сы-вӧсна јуртӧ-мыԍкігӧн оз ков јур-кучіктӧ гыжјӧн парсавны, а мыԍкыны кокԋіԃіка — чуԋ-помјаснаԁ ԋіртӧмӧн. Сынан-ԋӧбігӧн колӧ бӧрјыны щӧщыԁ-піԋа-сынан: јоԍ-піԋа-сынанӧн верман ԁојԁны јур-кучіктӧ. Зев-пӧԍ-ваӧн јуртӧ мыԍкавны абу бур, верман сотны ловја кучіксӧ.

2-ԁ ԍер. Паршаа-јур. 3-ԁ ԍер. Шыран-ԉішаја-јур.

Ем јешщӧ јур-кучік-віԍӧм, кор јурыԁ јона кіԉԉӧԍԍӧ. Секі јурыԁ ԁа паԍкӧмыԁ јеҗыԁӧԍ, быԏԏӧ пыԅӧн кіԍкалӧма. Сіјӧ віԍӧмыԍ поԅӧ бурԁӧԁчыны, сӧмын јуртӧ щӧкыԁа колӧ мыԍкыны ԍерно - ԃегԏарнеј маԅӧн, ԁоктор інԁалӧм-ԍерԏі. Колӧ јона-віԇны јуртӧ тојӧԍԍӧмыԍ. Пывԍан-бӧрын колӧ сынавны јурԍітӧ щӧкыԁ - сынанӧн. Унаыԍ јурыԁ ԍеровӧԍԍылӧ. Ԍеровыс сіјӧ тој-коԉкјас (4-ԁ-ԍер.). Мынтӧԁчыны наыԍ зев ԍӧкыԁ: колӧ щӧкыԁа щӧкыԁ-сынанӧн сынаԍны. Еновтчыны-кӧ понԁан сынаԍӧмыԍ — тојӧԍԍан. Тојјасӧс бырӧԁӧны ԋерп-выјӧн ԁа сабаԃілла-ԋіма ԉекарствоӧн. Колӧ віԁчыԍны јона-јур-гартӧмыԍ. Шапкаӧн, шԉапаӧн ԁа чышјанӧн оз ков јуртӧ топыԁа-жмітӧмӧн кӧртавны, тупкыны. Јур-кучік-јӧртӧԁјас-ӧԁ, мукӧԁ туша-јӧртӧԁјас-моз-жӧ, лолалӧны. Оз ков, інӧ, торкны налы лолавны. Быԁ-ловјаловлы-моз јур-кучіклы колӧны југыԁ ԁа сынӧԁ. Сы-вӧсна шоныԁ-ԁырјі ԁа абу-кӧ буса колӧ овны куш-јурӧн. Чуԋ-гыжјастӧ сӧстӧма-жӧ колӧ віԇны. Ԋајт-уҗ-бӧрын пырыԍтӧм-пыр кітӧ колӧ мыԍкыны мајтӧгӧн, щӧткаӧн, меԁым гыжјас-костаԁ ԋајтыс оз коԉ. Гыж ԁа јурԍі-ԍерԏі тӧԁмалӧны мортӧс: пеԉка аԉі ԁурка сіјӧ олӧ. Гыжтӧ колӧ шырны гӧгрӧстӧмӧн-моз, чуԋ-пом-ԍерԏі. Оз ков вунԁыны сіјӧс ԇік-јај-берԁтіыс ԉібӧ коԉны вывті куԅа (5-ԁ ԍер.). Чуԋ-гыж віԇӧ чуԋпомтӧ ԁојмӧмыԍ ԁа мыј-ԍурӧ-боԍтігӧн мыҗӧԁ-пыԃԃі сылы олӧ, віԇӧ чатӧртчӧмыԍ. Чуԋпомыԁ-ӧԁ міјан — мӧԁ-ԍін. Чуԋпомјасӧн мі быԁтор віԁлалам. Гыжјас-гӧгӧр мукӧԁ-ԁырјі чуԋ-кучік бонԅӧ. Оз ков најӧс ԋещкыны, куртчавны, меԁым оз лоны сені ԁојјас. Ԁојӧ-ӧԁ вермасны веԍкавны віԍӧԁан-гагјас, пежавны вірсӧ-јајсӧ. Војԁӧр гаг-веԍкалан-інті вежӧԁас, сеԍԍа віԍны, јонтыны понԁас. Гыжна-туіјас ԁа ԁојјас колӧ мавтны јоԁӧн. Сіјӧ кыскӧ ԁој-кучіксӧ, оз леԇ віԍӧԁан-гагјаԁлы пырны воԇӧ, пежавны вірсӧ, јајсӧ. Велӧԁчыԍјас-пыщԍыԁ школааԁ бӧрјӧј кымынкӧ мортӧс тӧжԁыԍны ԇоԋвіԇалун-понԁа. Најӧ понԁасны шуԍыны ԇоԋвіԇалун-понԁа-тӧжԁыԍыԍ-котырӧн. Понԁасны

4-ԁ ԍер. Ԍеров. 5-ԁ ԍер. Ԉучкі-шырӧм-гыж.

кыјӧԁны, меԁым школаыԁ пыр вӧлі пеԉкӧԁӧма, чышкӧма-мыԍкӧма; велӧԁчыԍјасыс сӧстӧмӧԍ, сӧстӧм-паԍкӧмаӧԍ. Щӧктӧј сіјӧ-котырлы ԁокторкӧԁ-щӧщ віԁлавны велӧԁчыԍјаслыԍ јурԍісӧ, туша-кучіксӧ, гыжјассӧ. Сіјӧ-котырлы щук колӧ кыԇкӧ лӧԍӧԁны, меԁым велӧԁчыԍјас велӧԁчасны віԇны аԍнысӧ ԁа школасӧ пыр пеԉка, сӧстӧма. Ас-уҗ-јывԍыс ԇоԋвіԇалун-понԁа-тӧжԁыԍыԍ-котыр быԁ-тӧлыԍ собраԋԋӧ-вылын понԁас велӧԁчыԍјаслы ԁоклаԁ вӧчны.

Кущӧм-ваӧн колӧ мыԍԍыны.

„Ме кӧԇыԁ-ваӧн мыԍԍа!“ — „А ме шоныԁӧн — меԁ ог кынмы". — „Сы-вӧсна і пыр кынман, шоныԁ - ваӧн мыԍԍан-ԁа“. — „Кыԇ-сіԇ? Шоныԁ-ваыԍ?“ — „Ԁа. Шоныԁ-ваӧн-мыԍԍӧм-бӧрын кучікыԁ зев-ӧԁјӧ-ыркалӧ. Кӧԇыԁ-ваӧн-кӧ мыԍԍан ԁа сы-бӧрын ԁон-гӧрԁӧԇ кыз-чорыԁ ԉібӧ гӧна-куԅчышјанӧн чышкыԍан, секі, бара, мајбыр, он кынмы — шоналан. Вірыԁ ӧԁјӧ-ӧԁјӧ мӧԁас ветлыны сӧнјасӧԁыс, быԏԏӧ гімнаԍԏіка-вылын. Шоныԁ-ваӧн-мыԍԍыԍлы ывлаын пыр кӧԇыԁ. Мӧԁарӧ, кӧԇыԁ-ваӧн-мыԍԍігӧн сӧмын војԁӧрсӧ кӧԇыԁ, сеԍԍа зев-ӧԁјӧ-шоналан, ԁон-гӧрԁ-кучіка лоан. Шоныԁ-ваӧн-мыԍԍыԍ быԁ тӧв-пӧԉыштӧмыԍ полӧ, пыр гартчӧ, шоныԁа - паԍтаԍӧ. Сы-вӧсна сылӧн насмука оз бырав“. — „Кӧԇыԁ-ванаԁ-мыԍԍігӧн-ӧԁ ԉібӧ вывсыԁ ԋајтыс оз-жӧ бырав, пыр ԋајт-ԍурја-коԃӧн лоӧ овны". — „Ее пов, ԋајтӧн огӧ олӧ. Быԁ-вежонын ӧтчыԁ пывԍанын пӧԍ-ваӧн мыԍԍа, мајтӧгӧн, бонјӧн. Сыыԍ-кынԇі быԁ-лун коскӧԇ кӧԇыԁ-ваӧн мыԍԍа“. Таԇі венԍісны кык-јорт. Коԁыс, еԍкӧ, тіјан-ногӧн прав? Мыјла?

Саріԇын ԁа јујасын купајтчӧм-јылыԍ.

„О-о-о, кущӧма ме кынмі, турԁі ԇікӧԇ!“ — „Кӧні-нӧ сещӧмасӧ кынмін?“ — „Ваын, естӧн јуын купајтчі-ԁа“. — „Ԁыр, кӧнкӧ, купајтчін, сіјӧ& і кынмін. Ԁоктор шуӧ, ԁыр-пӧ купајтчыны оз поԅ. Ачыԁ-ӧԁ, кӧнкӧ, каԅавлін, пыран вааԁ ԁа војԁӧр кӧԇыԁ, сеԍԍа шоналан, кучікыԁ гӧрԁӧԁас. Секі-і колӧ петны ваыԍ, оз ков віԁчыԍны мӧԁыԍ-кӧԇалӧм, лӧзӧԁӧм. Лӧзӧԁтӧԇ-купајтчӧмыԍ бур-пыԃԃі сӧмын ԉок лоӧ. Купајтчӧм - воԇвылаԁ бур кујлыштны паԍтӧгыԁ шонԁі-воԇын. Купајтчӧм-бӧрын мӧԁарӧ, пырыԍтӧм-пыр колӧ паԍтаԍны. Зев-омӧԉ купајтчігӧн шонтыԍны шонԁі-воԇын, сеԍԍа бара ваӧ четчыштны. Оз ков сіԇі вӧчны, а чеԉаԃлӧн сещӧм-моԁа ем“. — „Мыј-нӧ те, ӧԏітор оз поԅ-ԁа, мӧԁтор оз поԅ ԁоԉан, а ачыԁ он віԍтав, мыјла оз поԅ. Вај лущщӧ сіјӧс віԍтав, мыјла оз поԅ" — ,,Віԍтала. Та-јылыԍ ме ԁокторлыԍ со-кыԇі гӧгӧрвоі. Быԁ-уҗалӧм-бӧрын уҗалыԍ-органјас муԇӧны, колӧ најӧс шојтчӧԁны. Сіԇі-жӧ вір-сӧнјас. Кӧԇыԁ-ваыԍ кучік-пыщса-вір-сӧнјас војԁӧр топалыштӧны, векԋалӧны. Вірыс на-пыщкыԍ шыбытчӧ гырк-пыщкӧ. Ԋеԁыр-мыԍԏі најӧ бӧр паԍкалӧны, тырӧны вірӧн: вірыс сетчӧ гырк-пыщкыԍ локтӧ. Секі мортыԁ шоналӧ, колӧ ԁугԁыны купајтчӧмыԍ. ԁырҗык-кежлӧ-кӧ коԉтчан ваӧ, вір-сӧнјасыԁ выԉыԍ векԋаласны, те кынмыны кутан, ԁыр он шонав: вір-сӧнјасыԁ муԇӧмысла ԋӧжјӧнҗык-ԋін уҗалӧны. Ԁыр-купајтчӧмыԍ верман віԍмыны. Нӧшта, уналы ԋекущӧма оз поԅ купајтчыны, меԁԍа-ԋін саріԇын. Поԅӧ-оз ԁа ԁырӧ поԅӧ купајтчыны теныԁ, сы-јылыԍ колӧ јуавны ԁокторлыԍ“. Купајтчылін-ӧ те јуын, ԁыр-ӧ олін ваас, кынмін-ен ԁыр-ку пајтчігаԁ?

Кыԇі колӧ паԍтаԍны.

Міјан респубԉікаын гортын олӧны кокԋі-паԍкӧмӧн, ывла-вылӧ-петігӧн јона гартчӧны. Заграԋічаын ԇік мӧԁ-ногӧн паԍтаԍӧны: гортын-олан ԁа ывла-вылын-ветлан-паԍкӧмјасын ыҗыԁ-кост абу. Міјан улыса-ԁӧрӧм-гачтӧ унҗыкыс новлӧны ԁӧраыԍ ԁа бумажнејӧс, сені — кыӧмӧс (чувкі-кепыԍӧс-моз кыӧма машінаӧн ԉібӧ јемӧн). Кыӧм - паԍкӧмын суԋісјас-костыс гырыԍҗык: суԋісјассӧ абу топӧԁӧма мӧԁа-мӧԁ-берԁас. Сещӧм-костӧԍ-ԁӧраыԁ паԍкӧм-вылаԁ бурҗык: сіјӧ, губка-моз, тушаыԍ пӧԍ-васӧ ӧԁјӧ ас-піас боԍтӧ, ӧԁјӧҗык леԇӧ ортсӧ — коԍмӧ. Оз веԍ спортсменјас кокԋіа паԍтаԍны: најӧ новлӧны кыӧм-ԁӧрӧм-гач. Ԉібӧ нӧшта ԁӧрӧмныс начпосԋі-ԍінма-тывјыԍ быԏԏӧ вурӧма. Котраліганыс ԁа ворсіганыс спортсменјас јона пӧԍалӧны. Шојтчігас сеԍԍа, ыркалігас, тащӧм-паԍкӧмнас најӧ оз каԅавны туша-куԅта пӧԍ-візувтӧм: паԍкӧмыс пӧԍсӧ ас-піас боԍтӧ. Тӧв-пӧԉкԋітӧмыԍ налы абу кӧԇыԁ: паԍкӧмыс ӧԁјӧ коԍмӧ. Бумажнеј-ԁӧрӧмӧн котравны абу бур: пӧԍалан ԁа ԁыр оз коԍмы, верман кынмыны. Пӧԍалӧм-бӧрын кынмӧмыԁ зев-ԉок: мортыԁ зев-кокԋіа вермӧ віԍмыны. Шоча-кыӧм-ԁӧрӧм-гач-новлыԍлы ԋем-тор повны повоԃԃа-вежԍӧмыԍ. Ічӧтыԍаԋ колӧ аԍтӧ велӧԁны кокԋіа паԍтаԍны. Кокјастӧ колӧ віԇны шоныԁа: новлыны пыр бур ԇоԋ-кӧмкот. Пӧԍалӧны-кӧ кокјасыԁ, кӧԇыԁ-ԁырјі колӧ новлыны вурун-чувкі: вуруныс пӧԍсӧ ас-піас кыскас, кокјасыԁ омӧԉҗыка кынмасны. Чужӧмтӧ ԁа гоԉатӧ оз ков јона гартны-тупкыны, колӧ аԍтӧ быԁтыны јон, ԇоԋвіԇа-мортӧн. Векԋі ԁа зелыԁ - паԍкӧм-новлӧм абу-жӧ бур: вӧԉаыԍ вӧрны ԋі лолавны он вермы, вірыԁ ԉучкі-ветлӧԁлыны оз вермы-ԋі. Емӧԍ јӧз, шуӧны, векԋі-паԍкӧмнас-пӧ шоныԁҗык. Сіјӧ абу сіԇі, аԍтӧ-ылӧԁлӧм сӧмын лоӧ. Паԍкыԁ, шев-паԍкӧм бурҗык. Секі паԍкӧма-тушаа-костын лоӧ тушаӧн-шонтӧм сынӧԁ. Оз-ӧԁ паԍкӧмыԁ міјанӧс шонты, мі паԍкӧмсӧ шонтам. Паԍкӧмыс сӧмын віԇӧ міјанӧс кӧԇалӧмыԍ. Мыјыԍ вурӧма тенаԁ ԁӧрӧм-гачыԁ? Кущӧм-шӧртыԍ кыӧма тенаԁ чувкіыԁ, носкіыԁ? Ем-абу тенаԁ ԁӧрӧм-гач јемӧн-кыӧм-ԁӧраыԍ? Боԍт ӧтыжԁа ԍіԏечтор ԁа јемӧн-кыӧм-ԁӧратор, ԉібӧ важ - вурун-кепыԍ-тор. Леԇ најӧс стӧканјасӧ ва-піӧ, сӧмын меԁ ваыс кыкнан-стӧканас ӧтмынԁа вӧлі. Віԇ кыкнан-торсӧ ӧтԁыра. Ваыԍ кыскӧм-бӧрын тӧԁмав, коԁ-торјыс унҗык-ва ас-піас боԍтӧма. Коԁыс, інӧ, ӧԁјӧнҗык васӧ боԍтӧ? Кынмалӧм-јылыԍ.

Школаын ԁоктор јуалӧ: „Тӧлӧԁлаԁ-ӧ асԍыныԁ керкаыытӧ?“ — „Тӧвнас? Кынмам-ӧԁ. Мыјԁа-кӧԇыԁ пырас форточкајастӧ воԍтан-ԁа“. — „Кӧԇыԁ-понԁа јӧзыԁ оз віԍмыны“, шуіс сы-вылӧ ԁоктор: віԍмӧԁӧны најӧс віԍӧԁан-гагјас. Сӧмын оз быԁ-морт ӧтмоза віԍмы, оз быԁӧнӧс ӧтмоза віԍӧԁ. Коԁі ічӧтыԍаԋ аԍсӧ велӧԁӧ бур-сынӧԁын овны, кӧԇыԁ-ваӧн мыԍԍыны, оз гартчы, оз тӧбԍы — сіјӧс віԍӧмыԁлы ԍӧкыԁ лоӧ вермыны: морт јон, оз ԍетчы. Мӧԁарӧ, коԁі ічӧтыԍаԋ пыр гартчӧ-тӧбԍӧ, полӧ кӧԇыԁыԍ ԁа сӧстӧм-сынӧԁыԍ — сіјӧ оз і бурԁлы, пыр зыԋгӧ — віԍӧ: вірыс сылӧн омӧԉа-уҗалӧ, ӧԁва візлалӧ. Сещӧмтӧ, ԃерт, віԍӧԁан-гагјасыԁ кокԋіа пӧрӧԁасны. Міјанлы колӧ велӧԁны аԍнымӧс пырыс-ветлан-тӧв-вылын овны (на сквоԅԋаке), меԁым кынмӧмјасыԍ огӧ кутӧ повны, меԁым насмука оз кут вӧԃітны. Коԁі гортын пыр шоныԁ-паԍкӧмӧн олӧ ԁа ӧшіԋјассӧ щем-пӧԁсӧн віԇӧ, сіјӧ пыр нораԍӧ: бара-ԋін менам кынмыԍԍӧма. Кынмӧмыԍ віԍмӧ, коԁі регыԁӧн кынмӧ. А регыԁӧн кынмӧ сіјӧ, коԁі ічӧтыԍаԋыс абу зіԉӧма лоны јонӧн, ԇоԋвіԇа-мортӧн. Абу кужӧма аԍсӧ быԁтыны. Кынмыԍ абу те? Быԁлун-ӧ те мыԍԍан, кӧԇыԁ-ваӧн аԉі шоныԁӧн? Мыԍԍы кӧԇыԁ-ваӧн, чышкыԍ косӧԇ. Чышкыԍігаԁ кыз-куԅчышјанӧн ԋірт јајтӧ гӧрԁӧԇ. Секі лунтыр теныԁ лоӧ шоныԁ. Вӧчлы-жӧ сіԇі, тӧԁмав збылыԍ абу. Бурҗык јешщӧ лоӧ, јуалан-кӧ, кыԇі мыԍԍыны, ԁокторлыԍ.

II. Фізкуԉтура.

Гімнаԍԏіка ԁа спорт абу ышманторјас: најӧ ԇоԋвіԇалун кутӧны. Карса-чеԉаԃјас ԍіктса-чеԉаԃыԍ омӧԉӧԍҗык. Ԍіктса-чеԉаԃыԁ ічӧтыԍаԋыс бат-мамыслы отсаԍӧны мујас-вылын-ԁа, віԇјас-вылын-ԁа, кыскаԍігӧн-ԁа. Најӧ сӧстӧм-сынӧԁа-інын-уҗалігӧн сӧмын јонмӧны. Карса-чеԉаԃыԁ, еԍкӧ, абу-жӧ ԇік-ставныс ӧткоԃ-омӧԉӧԍ-ԁа, емӧԍ на-піын і јонјас.

[6-ԁ ԍер. Котралӧны.]

Ваԋа ԁа Коԍԏа панлаԍӧны котралӧмӧн. Ваԋа кык-во-ԋін фізкультура& кружокын. Коԍԏа абу, сіјӧ котравны оз раԃејт; ԋіга-сајынҗык пукалӧ — лыԃԃыԍӧ. Ваԋа регыԁӧн Коԍԏаӧс панјіс. Коԍԏалӧн лолыс кутіс тырны, котӧртны ԋӧжмӧԁіс, сеԍԍа ԇікӧԇ сувтіс. Ваԋа ԁыр-на сы-бӧрын котӧртіс. Кор сувтіс, быԏԏӧ ԋемтор, муԇӧмыс омӧԉа і тӧԁчӧ. Сіјӧ сы-вӧсна, мыј Ваԋа котравныс велалӧма-ԋін ԁа Коԍԏа-ԁорыԍ ещаҗык-вын сы-вылӧ пуктіс. Кӧԏ-ӧԁ - кущӧм-уҗ-вылын: велалӧмыԁ-кӧ, кужан-кӧ сіјӧс вӧчны, ещаҗык-вын сы-вылӧ мунас. Сіԇ-жӧ і тані: Ваԋа котралӧ Коԍԏаыԍ ӧԁјӧҗык, мічаҗыка, пеԉкҗыка. Пескералыԍлӧн кіјасыс јонӧԍ, пескыс ӧԁјӧ ԁа мічаа потлаԍӧ. Пісар ӧԁјӧ гіжӧ. Вурԍыԍ ӧԁјӧ вурԍӧ. Сіԇі, ӧԏі-уҗ-вылын-олыԍлӧн, оз став шырјајыс (мускулыс) ӧтмоза јонмы: сіјӧ-уҗ-вӧчігӧн-вӧрыԍ-шыр- [7-ԁ ԍер. Купајтчӧны.] [8-ԁ ԍер. Сынӧны.] [9-ԁ ԍер. Мачаԍӧны.]

јајјас мукӧԁ-шырјајјасыԍ јонӧԍҗык. Фізкуԉтурԋікјаслӧн гімнаԍԏікасӧ-вӧчігӧн став-шырјајыс уҗалӧ-вӧрӧ, сы-вӧсна налӧн став-шырјајыс ӧткоԃ-јонӧԍ. Ӧԏі-пӧлӧс-уҗыԍ ԁӧзман, муԇан, тушаыԁ щыкӧ: гӧрбыԉтчан, пӧліԋтчан,

кыткӧ кызҗык, кыткӧ вӧсԋіԁҗык лоӧ. Спорт став-суставсӧ уҗӧԁӧ, веԍкӧԁалӧ чукыԉтчӧм-інјас. Јајыԁ зумыԁмӧ, јонмӧ. Мі кӧсјам лоны уклаԁ-коԃ-јон-јајаӧԍ, меԁ вӧлім ԇоԋвіԇаӧԍ, мічаӧԍ, веԍкыԁӧԍ. Ԋӧв-моз мі кутам ју вуҗны. Лебачјас-моз лебԅам котӧртігӧн. Морӧслыјасным міјан лоӧны вылынӧԍ, паԍкыԁӧԍ. Пыԁыԍаԋ понԁам лолавны сӧстӧм-сынӧԁӧн. Алеј-гӧрԁ-вір пӧԍ-візувнас мыԍкас міјанлыԍ пыщкӧснымӧс.

[10-ԁ ԍер. Коԋкіӧн іслалӧны.]

Тіјан школаын велӧԁӧны-оз гімнаԍԏіка ԁа спорт? Кымыныԍ вежонын? Кымын-мінутӧн? Јонмісны ез тенаԁ шырјајјасыԁ гімнаԍԏікаӧн ԁа спортӧн велӧԁчыны завоԃітӧм-бӧрын? Каԅалан-он асԍыԁ-јонмӧмтӧ? Гімнаԍԏіка ԁа спорт-кӧ тіјан-школаын абу, ԇоԋвіԇалун-понԁа-тӧжԁыԍыԍ-котыр-пыр кыпӧԁӧј сы-јылыԍ ԍорԋі, корӧј, меԁ лӧԍӧԁасны. Ԍорԋітӧј сы-јылыԍ школаса-ԁокторыԁкӧԁ. Шоныԁ-паԍ-пыԃԃі — фізкультура&.

Пес-кералігӧн ԉібӧ котралігӧн мі јона пӧԍалам. Шонтӧ міјанӧс асланым оргаԋізмным. Сы-вӧсна шоныԁ міјанлы веԍіг кӧԇыԁінын-уҗалігӧн. Пач-ломтыԍігӧн ломтыԍанторјыс сотчігас ӧтлааԍӧ сынӧԁса- кіслороԁкӧԁ, артмӧ угԉекіслота. Сіԇ-жӧ міјан оргаԋізмын. Міјан-пыщкын быԏԏӧ пыр пач ломтыԍӧ, сӧмын бітӧг-а. Сотчыԍјасыс — ԍојан-јуан. Најӧ ӧтлааԍӧны вірӧн-вајӧм сынӧԁса-кіслороԁкӧԁ. Сеԍԍа ӧтлааԍӧмыԍ-артмӧм - угԉекіслотасӧ вом-пыр бӧр ортсӧ леԇӧны. Уҗалігӧн міјан-пыщкын ԍојан-јуан јонҗыка сотчӧ, лолалам мі щӧкыԁаҗык, пыԁыԍаԋҗык; боԍтам пыщкӧ унҗык-кіслороԁ, леԇам унҗык угԉекіслота. Паровоз-ломтыԍігӧн шоныԁыс паровозсӧ шонтӧ ԁај мӧԁ-тор-вылӧ мунӧ — кыскӧ бӧрԍаԋыс став-вагонсӧ. Міјан-пыщкын сіԇі-жӧ: ӧті-јукӧн-шоныԁ-ԍојан-сотчӧмыԍ мунӧ аԍнымӧс-шонтӧм-вылӧ, мукӧԁыс — оргаԋізмлы уҗавны.

[11-ԁ ԍер. Ԉампаӧн іслалӧны.] [12-ԁ ԍер. Гімнаԍԏіка.]

Міјан-гӧгӧрса-сынӧԁ-кӧ кӧԇыԁҗык міјан - тушаыԍ, тушаным шојтчігас ԋӧжјӧԋікӧн ыркалӧ, ас-ԏемператураас воӧ. Уҗалігӧн-соԁӧм-шоныԁыс вуҗӧ сынӧԁӧ. Чукӧртӧм ӧԏі-лунԍа-туша-шоныԁӧн поԅӧ пуԅӧԁны кык-веԁра-ва. Сы-вӧсна, кор міјанлы кӧԇыԁ, колӧ ԉібӧ уҗавны, ԉібӧ гімнаԍԏіка вӧчны. Паԍыԁ шоныԁтӧ оз ԍет. Сіјӧ сӧмын ԁаԍ-шоныԁсӧ віԇӧ, меԁ оз разав сіјӧ кӧԇыԁ-сынӧԁӧ. Сіԇ-кӧ, јона-паԍтаԍӧм-гартчӧм-ԁорыԍ кӧԇыԁ-ԁырјі шоныԁ корԍны бурҗык гімнаԍԏікаӧн. Кынмыԍ-абу те? Кынмігӧн коркӧ віԁлін-ен уҗавны ԉібӧ гімнаԍԏіка вӧчны? Віԁлы, сеԍԍа віԍтав, шоныԁҗык лоі аԉі ез теныԁ.

ІІІ. Ԉімфаԏіческеј * ԍіԍԏема-ԇоԋвіԇа-јылыԍ.

Зӧлӧтука-јылыԍ.

Быԁӧн, ме чајта, аԁԇылінныԁ пыктӧм,-кыз-гоԉаа чеԉаԃӧс. Сіјӧ — горш - ԋерӧԁјасыс налӧн пыктӧмаӧԍ. Сещӧм-жӧ ԋерӧԁјас емӧԍ јешщӧ пакјасын, гырԁԇа ԁа кыԋаув - гуранын, кынӧмын, сынӧԁ - ветлан - тујјасын (бронкіын). Гоԉаса-ԋерӧԁ-пыктӧм меԁ-јона ԍінмӧ шыбытчӧ. Ԋерӧԁјас оз ԁругӧн ыҗԁыны, а ԋӧжјӧԋікӧн. Војԁӧр ыҗԁӧмсӧ веԍіг он каԅав. Сеԍԍа, кор аԁԇасны кагалыԍ горш-пыктӧм, ԏӧтӧјас ԁа пӧчӧјас понԁасны шуны: ԋемтор-пӧ тајӧ, „прӧстӧј-зӧлӧтука", регыԁ бурԁас. Мамыс ескас налы, оз петкӧԁлы кагасӧ ԁокторлы. Еԍкӧ, ԋерӧԁ-пыктӧмыԁ зев-омӧԉ-тор: сыԍаԋ вермасны віԍмыны лыјас, тыјас-ԁа. Кагаыԁлӧн лоӧ чакотка, іԉі туберкуԉоз, кыԇі шуӧны мӧԁ-ногӧн. Кага кыскаԍӧ җоҗӧԁ, быԁ-торјӧ кінас кутчіԍӧ, вомӧ боԍтӧ. Сылы зев-кокԋіа шеԁӧны быԁ-пӧлӧс віԍӧԁан-гагјас. Вомӧ-веԍкалӧм-віԍӧм пырӧ ԋерӧԁјасӧ. Кага лолалӧ омӧԉ,-ԉокԁука-сынӧԁӧн, јуӧ віԍан-мӧслыԍ јӧв. Віԍӧм пырӧ пыщкӧ, овмӧԁчӧ ԋерӧԁјасын. Віԍыԍ-мам окалӧ кагасӧ вомас, уԅтӧԁлӧ сіјӧс ӧԏі-воԉпаԍын аскӧԁыс. Быԁ-лолыштӧмӧн

• ) Ԉімфа — јӧв-коԃ-јеҗыԁ-кіԅер-тор тушааным. Уҗыс сылӧн вірлӧн-коԃ-жӧ.

леԇӧ сіјӧ кага-вылас уна віԍӧԁан-гагјас. Најӧ веԍкалӧны кагалы вомас. Пырӧны ԋерӧԁјасас, віԍмӧԁӧны најӧс, ыҗԁӧԁӧны, орӧԍтӧны. Бӧрынҗык орыс піԍкӧԁчӧ ортсӧ — лоӧ воԍса ԁој. Овлывлӧ, ԋерӧԁјасыс пыктасны ԁа оз орӧԍԍыны, уна-во сіԇі оласны. Коркӧ сеԍԍа, кор мортыс ыҗыԁӧԇ-ԋін быԁмас, кор уҗавны сылы колӧны уна-вын ԁа ԇоԋвіԇалун, сіјӧ вӧԉіԍ каԅалас, мыј віԍӧ чакоткаӧн. Ԁоктор понԁас јуаԍны, ез-ӧ віԍлы сіјӧ кыԇкӧ ічӧтԁырјіыс. Мамыс шуас: „Ез, ԇоԋвіԇаӧн быԁміс. Сӧмын-тај зӧлӧтука вӧлі-а“. Сіјӧ-„зӧ-лӧтукаыс" і омӧԉыс. Зӧлӧтукаыԍ оз ков летчыԍны, колӧ бурԁӧԁчыны сыыԍ пырыԍтӧм-пыр, помӧԇ. Віԍталӧј мамјасыԁлы, мыј тӧԁаԁ зӧлӧтука-јылыԍ.

[13-ԁ ԍер. Зӧлӧтукаа-морт.]

IV. Лыԍӧм-ԇоԋвіԇа-јылыԍ.

Ракіт-віԍӧм-јылыԍ.

Гожӧмын ывла-вылыԍ аԁԇылан уна мегыр-коԃ-чукԉа ԉібӧ тасаԍана-кокјаса чеԉаԃӧс. Налӧн јур-лыјасыс ԁыр оз бурԁны, лы-костјасӧԁыс воԍса, ԋебыԁ (14-ԁ ԍер.). Ԇоԋвіԇа-чеԉаԃлӧн сіјӧ-каԁнас јур-лыјасыс бурԁӧмаӧԍ-ԋін, ӧтлааԍӧмаӧԍ. Јона-чукԉа-кока-чеԉаԃлӧн піԋјасыс ԍорӧн петӧны. Морӧс-лыјасыс бокјасԍаԋыс топӧԁӧма, морӧс-шӧр-лыыс чургӧԁчӧма воԇӧ.

14-ԁ ԍер. Ракіта-чеԉаԃ.

Рушкуыс ставныслӧн зев ыҗыԁ. Ветлӧԁлігас, уткајас-моз, катлаԍӧны. Ветлӧԁлыны завоԃітӧны ԍорӧн. Ставыс сіјӧ сы-понԁа, мыј налӧн лыјасас еща іԅвеска. Лыјаԍ каԁын оз вермыны чорԅыны, ԁыр олӧны ԋебыԁӧн. Кагајас завоԃітӧны ветлыны. Ԋебыԁ-лыјаса-кокјаслы тушасӧ ԍӧкыԁ лоӧ кутны — чукыԉтчӧны. Тащӧм-віԍӧмыс, кор лыјасын еща іԅвеска, шуԍӧ ракітӧн, мӧԁ-ног — ангԉіјскеј-віԍӧмӧн. Ракітӧн віԍӧны ԇескыԁ-інын ԁа ԉокԁука, щыкӧм-сынӧԁа-керкаын-олыԍ-чеԉаԃ, нӧшта оз-кӧ петкӧԁлыны најӧс ывлаӧ, шонԁі-воԇӧ. Гырыԍ, југыԁ-керкаын-быԁмыԍ-чеԉаԃ ракітӧн шоча віԍӧны. Оз-ӧԁ веԍ ракіттӧ шуны гӧԉ-јӧз-віԍӧмӧн. Ракіта-чеԉаԃ абу мам-јӧв-вылын-быԁтӧм чеԉаԃ, а мӧс-јӧв-вылын: паԋӧԁӧмӧн ԉібӧ ԋоԋӧԁӧмӧн. Гӧԉ-мамјас ештытӧмысла ԉібӧ тӧԁтӧмысла унаыԍ воԇ ԁугԁӧны ас-ԋоԋнас кагасӧ-ԋоԋӧԁӧмыԍ, верԁӧны сіјӧс ԋаԋӧн ԉібӧ рокӧн. Ічӧт-кагалы тащӧм-ԍојан зев-омӧԉ, щук колӧ верԁны сіјӧс мам-јӧлӧн. Кагајаслы ічӧтыԍаԋыс ԍетӧны ԍојны картупеԉ. Сыыԍ налӧн кынӧмыс ԁунԁӧ, ыҗԁӧ. Ԋемечјас ыҗыԁ-рушкуа - ракіта-чеԉаԃӧс „картупеԉ-рушкуаӧн“ і шуӧны. Арӧсӧԇ кагаӧс сӧмын ԇоԋвіԇа-мам-јӧлӧн і колӧ верԁны. Мамыслы секі колӧ ԍојны бур-, госаҗык-ԍојан. Мам-јӧлын ем быԁтор, мыј колӧ кага-тушалы меԁ-воԇԇа-воын. Арӧса-кагаӧс поԅӧ-ԋін верԁны мӧс-јӧлӧн, граԁвыв-пуктасӧн, јаблӧкӧн. Јајӧн чеԉаԃӧс оз ков верԁны ар 3-ӧԇ — 4-ӧԇ. Бура-верԁӧм-кынԇі чеԉаԃлы колӧ југыԁ, шӧркоԃԃем-шоныԁ, сӧстӧм-сынӧԁа-олан-ін. Уԅтӧԁлыны колӧ најӧс сӧстӧм-воԉпаԍын. Тенаԁ аслаԁ ԁа ічӧт-вокыԁлӧн веԍкыԁӧԍ-ӧ кокјасыԁ? Бура-ӧбыԁ-лун тӧлӧԁаԁ асԍыныԁ олан-керканытӧ? Мам-јӧв-вылын-ӧ те быԁмӧмыԁ?

Мыјла чеԉаԃлӧн лыԍӧмыс кокԋіа кусԋаԍӧ, пӧрыԍјаслӧн — чеглаԍӧ.

Ем абу тіјан гортаныԁ пузчужӧм-кага? Сылӧн лыјасыс зев ԋебыԁӧԍ. Інмӧԁчылаԁ-кӧ кінаԁ (сӧмын зев віԁчыԍӧмӧн!) сіјӧ јурӧ, каԅалаԁ: јурыс сылӧн ԋебыԁ, быԏԏӧ лытӧм. Ԋебыԁ-лыјас кокԋіа кусԋаԍӧны. Пӧчӧ пыр нырулас ропкӧ: кокӧј-пӧ оз кусԋаԍ. Пӧрыԍјаслӧн лыјасыс рӧшкыԁӧԍ, уԍігӧн чегјаԍӧны. Ті, чеԉаԃ, зев-щӧкыԁа уԍавлаԁ, ем-абу коԁкӧ тіјан-піын чегӧм-кі-кока? Коркӧ-кӧ чеԉаԃлӧн кущӧмкӧ лы чеглӧ, овлӧ сіјӧ зев шоча. Сіјӧ ставыс сы-вӧсна, мыј чеԉаԃлӧн лыјасыс абу-на ԇікӧԇ „лыԍалӧмаӧԍ“. Налӧн лыјасыс гӧчыԍ ԁа ԋебыԁ, іԅвескатӧм-пластјасыԍ. Кор најӧ іԅвескааԍԍасны, чорԅасны — лоӧны јон-лыјасӧн, бур туша-кутӧԁјасӧн. Воыԍ-воӧ лыјасӧ іԅвеска унҗык чукӧрмӧ. Пӧрыԍјаслӧн лыјасын ԋебыԁ-торјыс зев-ԋін еща, унҗыкыс іԅвеска. Сы-вӧсна і најӧ рӧшкыԁӧԍ, кокԋіа чеглаԍӧны. Сіԇ-кӧ, чеԉаԃлӧн лыјасыс оз чегјаԍны-а, сӧмын кусԋаԍӧны сы-вӧсна, мыј лыас налӧн еща іԅвеска. Іԅвеска ԁа гӧч торјӧԁны лыыԍ поԅӧ со-кыԇі. Ломтыԍан-пачӧ-кӧ шыбытан лы-тор, сіјӧ оз ставнас сотчы. Сотчас сӧмын лыыԍ ловјаторјыс. Іԅвескаыс коԉӧ, оз сотчы. Сы-вӧсна сотчӧм-лы зев-кокԋіа ԍавмунӧ — кіԍԍае іԅвескаа пӧјімӧ. Леԇам-кӧ лытӧ соԉанеј кіслотаӧн ԉібӧ уксусӧн сорлалӧм ваӧ, лыыԍ іԅвескаыс сылӧ, коԉас сӧмын ԋебыԁ, кусԋаԍан-гӧчыс.

Кытчӧԇ кагаыԁлӧн ԍурсалыыс оз јонмы, уԅтӧԁлы сіјӧс чорыԁ-воԉпаԍын.

Со-тані кујлӧ ічӧԏік-кага ԋебыԁ воԉпаԍын, јурыс — јурлӧс-вылын. Кагалӧн тушаыс воԉпаԍсӧ ԉічкӧ. Воԉпаԍыс ԋебыԁысла вӧјӧ. Гӧч-коԃ-лыјас кагалӧн кусіԋтчӧны. Сыкӧԁ ортчӧн со кујлӧ веԍкыԁ-ԍурсалыа кага. Сіјӧ сы-вӧсна, мыј воԉпаԍыс сылӧн чорыԁ, туша-ԉічкӧмыԍ оз вӧј. Чорыԁ-воԉпаԍ віԇӧ ԍурсалытӧ кусіԋтчӧмыԍ. Нӧшта мӧԁ-буртор вӧчӧ чорыԁ-воԉпаԍыԁ: отсалӧ бурԁӧԁны ԍурсалытӧ віԍӧмыԍ. Чакоткаӧн-віԍігӧн чакотка-гагјас вермӧны овмӧԁчыны ԍурсалыын, віԍмӧԁны сіјӧс. Гаг-овмӧԁчан-інын лоӧны ԁојјас. Најӧ ыҗԁӧны, паԍкӧԁчӧны, віԍмӧԁӧны ԇоԋвіԇа-лыјас. Сені бара ԁојјас лоӧны, вуҗӧны мукӧԁ-лыјас-вылӧ. Сіԇ воԇӧ став-лысӧ віԍмӧԁасны. Ԍурсалыын уна лы-тор. Најӧс течӧма мӧԁа-мӧԁ-вылас, мӧԁа-мӧԁсӧ кутӧны: быԁ лы-тор мыҗԍӧ улыса-лыӧ, кутӧ вылысасӧ. Сіјӧ-лы-торјасыс, ставныс-ӧтлаын, кутӧны морт-тущатӧ&. Сіԇ-кӧ, віԍан,-кіԍԍан-ԍурсалы, тӧԁӧмыԍ, морт-туша кутны веԍкыԁа оз вермы: віԍігӧн 15-ԁ ԍер. Ԍурсалыыс кагаыԁлӧн чорыԁ ԁа ԋебыԁ-воԉпаԍын-кујлігӧн. 16-ԁ ԍер. Гӧрб. сіјӧ кусіԋтчӧ, гӧрбыԉтӧ морттӧ (16-ԁ ԍер.). Кымын-уна-лы ԍурсалыыԍ віԍӧ, сымын мортыԁлӧн гӧрбыс ыҗыԁ. Віԍӧм-завоԃітчігӧн-кӧ ԁоктор каԅалас кагалыԍ ԍурсалы-віԍмӧм, воԁтӧԁас сіјӧс сӧстӧм-сынӧԁа-інӧ чорыԁ-воԉпаԍӧ, јурлӧстӧг, ԉібӧ гіпсыԍ-вӧчӧм крӧваԏӧ. Ԍурсалы сені шојтчӧ: лы-торјас мӧԁа-мӧԁ-вылас оз ԉічкыны. Вӧԉаыԍ-кујлыԍ-лыјас-вылӧ віԍӧм оз-ԋін вермы сещӧм-ӧԁјӧ паԍкавны, лӧԋыштӧ сіјӧ. Чорыԁ-воԉпаԍыԁ ԉібӧ гіпсыԁ кутӧны ԍурсалыӧс кусԋаԍӧмыԍ. Таԇі-кагаӧс-бурԁӧԁігӧн колӧ сіјӧс јона-бура верԁны. Бур-ԍојаныԍ ԁа сӧстӧм-сынӧԁыԍ сіјӧ јонмӧ — вермас віԍӧмсӧ. Таԇі-віԇігӧн ԁа бурԁӧԁігӧн мезԁан кагатӧ гӧрбыԍ, лоӧ сіјӧ ԇоԋвіԇа. Оз-ӧ тенаԁ посԋі-чој-вокыԁ ԋебыԁ ваԉпаԍын ԁа җуҗыԁ-јурлӧс-вылын уԅлыны? Лӧԍӧԁ налы воԉпаԍ-јурлӧссӧ сіԇі, меԁым быԁмасны најӧ ԇоԋвіԇаӧн.

Морӧс-лыјас-чукыԉтчӧм-јылыԍ.

Віԇӧԁлӧј-жӧ воԇԇа-велӧԁчыԍыс-вылӧ (17-ԁ ԍерп.). Сылӧн мышкыс вежіԋтчӧма веԍкыԁлаԁорас. Велӧԁчыԍ пукалӧ зев-җуҗыԁ-пызан-сајын. Веԍкыԁ-гырԁԇасӧ сылы лоӧ пукԏыны вылӧ, зев абу лӧԍыԁ. Гырԁԇаыс-бӧрԍа вылӧ-жӧ кајӧ пеԉпомыс, пеԉпомыс-бӧрԍа — мышкыс. 17-ԁ ԍер. Вежіԋтчӧмӧн-пукалӧм. 18-ԁ ԍер. Гӧрбыԉтчӧмӧн-пукалӧм. Мышкыс вылӧ-кысԍігас вежіԋтчӧ. Ԍурсалыыс-ӧԁ ічӧт-велӧԁчыԍыԁлӧн абу-на ԇікӧԇ „лыӧԍԍӧма", јона-на-кокԋіа кусԋаԍӧ. Сы-вӧсна, унҗыкыԍ-кӧ тајӧ-ԃеԏінаыс кутас пукавны таԇі, чукԉа-бока лоӧ. Ӧні віԇӧԁлӧј мӧԁ-велӧԁчыԍ-вылас (18-ԁ ԍерп.). Сіјӧ пукалӧ вывті-ԉапкыԁ-пызан-сајын. Гіжігӧн сылы лоӧ зев јона копыртчыны. Сы-вӧсна сіјӧ быԁмас гӧрбаӧн. Меԁым школајасын-велӧԁчігӧн віԇны тушатӧ щыкӧԁӧмыԍ, меԁ он ло гӧрба ԋі чукԉа-бока, колӧ пукавны сені сещӧм-скамја-вылын, меԁым кокнаԁ суԇан җоҗсӧ. Пызан-җуҗԁаыс колӧ, меԁ вӧлі сіјӧ веԍкыԁа-пукаԉыԍ-велӧԁчыԍлы гырԁԇаӧԇыс. Выԉ-партајас ԁа скамјајас велӧԁчыԍјас-ԍерԏі, тӧԁӧмыԍ, пыр он вермы вӧчӧԁны. Быԏ лоӧ пукавны быԁԍама-партајас-сајаԍ. Сы-вӧсна ԉок-ногӧн пукалӧмјасыԍ ԉок-лоӧмсӧ колӧ веԍкӧԁны гімнаԍԏікаӧн ԁа спортӧн. Секі став-шырјајыԁ вӧрӧ, уҗалӧ, веԍкӧԁалӧ чукыԉтчӧмјас, вежіԋтчӧмјас. Унҗыкыԍ гімнаԍԏікатӧ вӧчӧј. Лоаԁ јонӧԍ, мічаӧԍ, веԍкыԁ-ԍурсалыаӧԍ. Пукԍӧј парта-сајаԁ веԍкыԁа ԁа віԁлӧј кокнаԁ, суԇаԁ-онӧ најӧн җоҗӧ. Пызан-суԁтаыс гырԁԇа-вылааԁ-ӧ лоӧ? Абу-кӧ сіԇі, корԍӧј сещӧм-пызан ԁа скамја. Ԍуԍҗыка віԇӧԁлӧј велӧԁчыԍ-јортјас-вылаԁ, абу-ӧ коԁкӧ на-піын чукԉа-бока ԉібӧ гӧрбыԉа. Кымын-морт сещӧмыс ԍурас асланыԁ классыԍ? Кымын прӧчент сіјӧ лоӧ?

Мыј-вӧсна коԁ-ԍурӧ-јӧз ӧсіјӧ ԁа уна вермӧны ветлыны, мукӧԁыс — оз.

Коԁі меԁ-бӧрјаыԍ-екскурԍіја-вылӧ-ветлігӧн коԉтчіс арԏеԉыԍ? Коԁі тіјан-пыщкыԍ, кӧԏ і ԇоԋвіԇа, оз вермы ӧԁјӧ ветлыны? Поԅӧ ԋекытчӧ-ветлытӧг, гортын - пукалігӧн віԍтавны, коԁі кущӧма ветлӧ. Сіјӧ тӧԁӧны со-кыԇі. Кӧмтӧм-ва-кокӧн-кӧ сувтан кос-җоҗӧ ԉібӧ саа-гумага-вылӧ, җоҗас ԉібӧ гумага-вылас коԉӧны коктујјас. На-ԍерԏі і поԅӧ віԍтавны, коԁі кущӧма ветлӧ. Коктујыс-кӧ шӧралӧм сапӧг-пӧщва-коԃ (кокпыԁӧсыс ставнас петас), сіјӧ-мортыс, інӧ, уна ԁа ӧԁјӧ-ветлыны оз вермы. Оз-кӧ ставнас кокпыԁӧсыс артмы, кокчуԋлаԁорыс ԁа кокԉабӧрыс сӧмын петасны (19-ԁ ԍер.), сіјӧ, інӧ, уна ԁа ӧԁјӧ вермӧ ветлыны. Татыԍ мі аԁԇам, мыј тушанымӧс кокпыԁӧсыԁ

19-ԁ ԍер. Ӧԁјӧ-ветлыԍлӧн ԁа ԋӧжјӧ-ветлыԍлӧн коктујјасыс.

оз ставнас кут, сӧмын помјаԍнас: чуԋлаԁор-помнас ԁа кокԉабӧрнас. Коклапаын кыԇ-ӧкмыс лы. На-костын гӧчјас. Ветлӧԁлігӧн-ԁа, котралігӧн-ԁа, четчалігӧн-ԁа туша-ԍӧкта оз став-коклапа-лыӧ кучкы. Сы-вӧсна четчалігӧн пыр колӧ сувтны војԁӧр кокчуԋ-вылӧ, сеԍԍа вӧԉіԍԏі став-коклапа-вылӧ. Коԁлӧн коклапаыс пыктыштӧма-коԃ, ловԅӧма быԏԏӧ, сіјӧ кокԋіа-ветлӧ, оз муԇ ветлӧмыԍ. Мӧԁарӧ, плавгӧс-коклапаа-морт ош-моз ветлӧ, ԍӧкыԁа, зымјалӧ тувтчалігас. Ӧԁјӧ муԇӧ. Плавгӧс-коклапа веԍкӧԁӧны нароԍнӧ- сы-вылӧ-вӧчӧм-кӧмкотӧн ԉібӧ оператсіјаӧн.

20-ԁ ԍер. Ԉучкі ԁа плавгӧс коклапајаԍ.

Веԍ-олыԍ-јӧз — озырјас — пыр выԉ-ԍікас-кӧмкот-моԁа лӧԍӧԁӧны. На-ногӧн, ічӧт ԁа зелыԁ-кӧмкотӧн кокыԁ міча. Еԍкӧ, сещӧм-кӧмкот-новлігӧн кокчуԋјасыԁ кӧмас оз ԉучкі тӧрны, жмітӧны, топӧԁӧны мӧԁа-мӧԁсӧ, гаԃԃалӧны. Җуҗыԁ-борԉаа-кӧмкот-новлігӧн& туша-ԍӧктаыԁ ставнас воԁӧ сӧмын кокчуԋјас-вылӧ, сы-вӧсна ӧԁјӧ муԇан. Екскурԍіјајас-вылӧ сещӧм - кӧмкотӧн оз ков мунны. Мі огӧ понԁӧ вӧтчыны сещӧм-моԁајас-бӧрԍа. Мічлуныс міјан — асланым ԇоԋвіԇалунным. Зелыԁ-кӧмкот-паԍкӧмӧ-топӧԁчытӧг ԁа жмітчытӧг-олігӧн мі лоам јонӧԍ, мічаӧԍ, вынаӧԍ. Оз ковны міјанлы куԅ-ныра җуҗыԁ-бӧрԉаа кӧмкотјас. Бырӧԁӧј најӧс! Тіјан-школаын-велӧԁчыԍ-нывпосԋі-піын ем-абу җуҗыԁ-бӧрԉаа-сапожкі-новлыԍјас? Вермӧны оз најӧ, ԃеԏінајас-моз, ӧԁјӧ ветлыны ԁа котравны?

V. Лолалан-тујјуас-ԅоԋвіԇа-јылыԍ.

Мыјла мі тӧлӧԁам ас-оланіннымӧс.

Ԁоктор пыр ԁоԉӧ: „Щӧкыԁҗыка воԍтавлӧј ӧшіԋјастӧ; ывлаын унҗык олӧј; сӧстӧм-сынӧԁӧн јонҗыка лолалӧј". Керкааԁ сынӧԁыԁ абу сӧстӧм. Ывлаыԍ-кӧ пыран тӧлӧԁтӧм-керкаӧ, ныртӧ пыр і кӧрыштас, чапкас сетчӧ ԉокԁукыс. Тӧлӧԁтӧм-керкаын тырыс гӧвкјалӧ бус. Кага-рузумјасыԍ ԁа ԍӧԁ-ԁӧрӧм-гачыԍ шоміс-ԁук петӧ. Ԁурк-кӧԅајкалӧн кріԋча-пыԁӧсјасас ԍојаныс сіԍмӧ, помејыс петкӧԁтӧм. Јурыԁ бергӧԁчӧ ԉокԁукԍыс, ԍін-воԇыԁ пемԁӧ, верман уԍны. Щемпӧԁса-вежӧсын меԁ-јона щыкӧ сынӧԁыс лолалӧмыԍ. Сынӧԁыԁ сіјӧ уна-пӧлӧс-газ сорӧс. Міјанлы лолавны колӧ кіслороԁ-ԋіма-газ. Ем сынӧԁын ещаԋік угԉекіслеј газ. Сіјӧ-кӧ ԍурс-јукӧн-с н&ӧԁ-вылӧ ӧԏі-јукӧныԍ унҗык воӧ, сынӧԁыԁ, інӧ, абу-ԋін бур, щыкӧма-ԋін. Ԍо-јукӧн-лолыштӧм-сынӧԁын кыԅ-ӧԏі-јукӧныс кіслороԁ. Пыщкыԍ-лолыштігӧн ԍо-јукӧн-сынӧԁын кіслороԁыс сӧмын-ԋін ԁас-квајт јукӧн. Углекіслота уыҗык ԋоԉ-јукӧныԍ. Кымын-уна-јӧз керкаын, сымын-ӧԁјӧ ԁа унҗык чукӧрмӧ угԉекіслота ԁа ва-ру, сымын-ӧԁјӧ щыкӧ сынӧԁыс, лолавны он кут вермыны. Он-кӧ ԋекор понԁы тӧлӧԁны керкатӧ, пыр понԁан віԇны щемпӧԁсӧн, верман пӧԁны. Сы-вӧсна і колӧ воԍтавлыны ӧшіԋјастӧ ԁа ӧԇӧсјастӧ, пач-струбајастӧ-ԁа. Му-вылын олӧ кык-міԉԉарԁ-кымын морт. Наыԍ-ӧпріч сені олӧны уна-пемӧсјас, быԁԍама-быԁманторјасыс: турунјас, ԇоріԇјас, пујас. Најӧ ставныс лолалӧны. Лолыштігӧн аԍ-пыщкас боԍтӧны кіслороԁ, леԇӧны пыщԍыс угԉекіслота. Ԁумыштан-ԁа, быԏԏӧ кіслороԁыслы колӧ бырны сынӧԁԍыс, коԉны сетчӧ сӧмын угԉекіслеј газлы. Збыԉсӧ абу сіԇі. Кіслороԁ ԁа угԉекіслота сынӧԁын пыр ӧтмынԁа. Мыјла-нӧ сіԇі? Мыјла кіслороԁыс оз чін, угԉероԁыс оз соԁ? Важӧн-ԋін велӧԁчӧм-јӧз тӧԁмалӧмаӧԍ, мыј быԁманторјаԍ шонԁіа-лунӧ віж-корјаснас боԍтӧны сынӧԁыԍ угԉекіслота, а леԇӧны кіслороԁ. Бурещ лоӧма бӧра: мі боԍтам ас-пыщканым кіслороԁ, леԇам угԉекіслота, а најӧ угԉекіслотасӧ боԍтӧны, кіслороԁсӧ леԇӧны. Сіјӧ і кіслороԁыԁ ԁа угԉероԁыԁ оз чінны ԋі соԁны сынӧԁын. Вӧлӧмакӧ, веж-турунјасыԁ ԁа віж-корјасыԁ весалӧны сынӧԁсӧ. Најӧ-бур-вӧчӧм-раԃі мі пыр лолалам сӧстӧм-сынӧԁӧн. Ӧні гӧгӧрвоана лоӧ, мыјла гырыԍ-карјасын ԁа уна-јӧз-оланінјас-гӧгӧр — пабрік-завоԁјас-гӧгӧр — воԍталӧны саԁјаԍ, саԃіталӧны пујас уԉічајас-пӧлӧн. Тӧлӧԁлаԁ-онӧ ті асԍыныԁ керканытӧ? Кымыныԍ лун-кежлӧ?

Морӧс-лыјас-јылыԍ.

Пӧртчыԍӧј ԁа віԇӧԁлӧј асланыԁ морӧс-лыјас-вылӧ. Мукӧԁ-чеԉаԃыс векԋі ԁа плавгӧс морӧсаӧԍ, быԏԏӧ мышсӧ ԁа воԇсӧ налыԍ топӧԁыштӧма. Сещӧм-чеԉаԃ-вылӧ-кӧ віԇӧԁлыны бокԍаԋыс, морӧса-мышкуа-костыс налӧн зев ічӧт. [21-ԁ ԍер. Пӧв-коԃ-плавгӧс-морӧса ԁа вылын-морӧса.]

Лопаткајасыс (петкӧԁлӧј најӧс скеԉет-ԍерпас-вылыԍ, асԍыныԁ ԁа јортјасыԁлыԍ) мышкуыскӧԁ абу шыԉыԁа ӧтлааԍӧмаӧԍ, быԏԏӧ борԁјас сыыԍ торјалӧны. Воԇас кԉучітсајјасԍыс вылынҗык гуранјас. (Морӧс шӧрын ем морӧслы. Сіјӧ ӧтлааԍӧ пеԉпом-лыјаскӧԁ кԉучітсајасӧн). Мукӧԁ-чеԉаԃыс паԍкыԁ ԁа вылын-морӧсаӧԍ: мышкуа-морӧса-костыс ыҗыԁ. Кԉучітсајасыԍ-вылын ԋекущӧм гуран абу. Лопаткајас мышкуыԍ оз торјавны. Векԋі-морӧса-мортлӧн тыын еща сынӧԁ. Саԋԏіметрӧн мурталӧј морӧс-паԍтанытӧ лолыштігӧн ԁа лов-леԇігӧн. Воԇӧԁыԁ саԋԏіметрсӧ колӧ нуны ԋоԋ-јур-веԍтті, мышкӧԁыԁ — лопаткајас-увті. Мурталігӧн, коԁӧс мурталаԁ, щӧктӧј боԍтны ԁа леԇны сынӧԁсӧ јона-пыԁыԍаԋ-лолыштӧмӧн. Пасјалӧј саԋԏіметр-лыԁсӧ. Вӧчӧј табԉітса ас-класса-велӧԁчыԍјас морӧс-паԍта-јылыԍ. Бура- лолалыԍлӧн ӧтарӧ-мӧԁарӧ-лолалігӧн морӧс-паԍта-вежлаԍӧм јона тӧԁчӧ, омӧԉа-лолалыԍлӧн — омӧԉа, пӧшԏі ӧткоԃ. Векԋі-морӧсајаслӧн тыјасас сынӧԁыс еща, омӧԉа сіјӧ сені весаԍԍӧ: сынӧԁ-лолыштігӧн еща кіслороԁ пыщкӧ пырӧ; мӧԁарӧ-лӧлыштігӧн — еща угԉекіслота петӧ. Скеԉет-ԍерпас-вылыԍ, асԍыԁ ԁа јортјасыԁлыԍ петкӧԁлӧј, кӧні орԁлыјас, кԉучітсајас, морӧслы. Мортлӧн кымын-гоз орԁлыыс? [22-ԁ ԍер. Морт-лыјас.] Кыԇі паԍкӧԁны векԋі-морӧс.

Віԇӧԁлӧј тајӧ-чеԉаԃыс-вылӧ. Најӧ вӧчӧны лолалан-гімнаԍԏіка. Гімнаԍԏіка-вылын колӧ сулавны веԍкыԁа, морӧстӧ вылӧ-лептӧмӧн, пеԉпомјастӧ мышкулаԋ-нуӧԁӧмӧн. Војԁӧр колӧ кіјастӧ вылӧ лептывны, сеԍԍа бокјасӧ шевкԋітны, мышкӧ нуны. Сы-бӧрын, пеԉпомјастӧ вылӧ-лептыштӧмӧн, чатӧртчывны став-тушанаԁ *. Тајӧ став-пӧлӧс - гімнаԍԏікасӧ -вӧчігӧн ԋӧжјӧԋікӧн - кокчуԋ-јылӧ-сувтіг-моз колӧ зев пыԁыԍаԋ лолыштны ас-пышкаԁ& сынӧԁ. Сеԍԍа, бӧр ԋӧжјӧԋікӧн-кокԉабӧр - вылаԁ-летчіг-моз пыԁыԍаԋ-лолыштӧмӧн ас-пыщкыԍ леԇны сынӧԁ.

23-ԁ ԍер. Лолалан-гімнаԍԏіка.

Ӧԏі - паріжса-школаын тащӧм-гімнаԍԏікаӧн паԍкӧԁалӧмаӧԍ чеԉаԃыслыԍ морӧсјассӧ 2 — 6-саԋԏіметр-мынԁаӧн. Тащӧм-гімнаԍԏікасӧ колӧ вӧчны переменајасын, меԁ-бур, ԃерт, ывлаын, мінут кујім-кымын. Мыјлакӧ-кӧ ывлаӧ петны оз поԅ, лоӧ вӧчны гімнаԍԏікатӧ керкаын, колӧ воԍтыны ӧшіԋјастӧ. Олан-керкаын-ӧԁ, классын, уна-бус; сынӧԁ-тӧлӧԁтӧг уна-јӧза-інын ӧԏі-часӧн чукӧрмӧ уна угԉекіслота. Гімнаԍԏіка-ԁырјі пыԁыԍаԋ-ло-

• ) Віԇӧԁ „Дыхательнач гимнастика“-ԋігаыԍ. Гіжӧа сіјӧс Іԃе, леԇӧмаӧԍ „Новая Москва“-ԏіпограпіјаын.

лалігӧн веԍкаласны пыщканым уна угԉекіслота ԁа бус: бур-пыԃԃі сӧмын ԉок лоӧ. Лолалан-гімнаԍԏіка јона-уҗӧԁӧ лолалан-шырјајјасӧс, ыҗԁӧԁӧ морӧс-паԍта, велӧԁӧ чеԉаԃӧс пыԁыԍаԋ лолавны. Гімнаԍԏіка уна-бур вајӧ куԅа пуксӧн-уҗалыԍјаслы. Ԍорԋітӧј ԁокторкӧԁ ԁа лӧԍӧԁӧј школааԁ лолалан-гімнаԍԏіка.

Чакотка-јылыԍ ԁа кыԇі сыыԍ мезԁыԍны.

Коԁі тіјан-піыԍ аԁԇывліс чакоткаӧн-віԍыԍӧс? Чакотка — зев-ԉок-віԍӧм, меԁԍа јона жугӧԁӧ тыјастӧ. Тыјасыԁ артмӧмаӧԍ зев уна ты-гаԃԃыԍ (24-ԁ ԍерп.). На-гӧгӧр уна зев-вӧсԋі вір-сӧнјас. Ты-гаԃјасыс вывті-вӧсԋі кышӧԁаӧԍ, сещӧм-вӧсԋісӧ му-вылын ԋекоԁ оз вермы кыны. Лолалігӧн сынӧԁыԍ кіслороԁ сынӧԁ-ветлан - тујјасӧԁ — бронкіӧԁ — веԍкалӧ војԁӧр ты-гаԃјасӧ, сеԍаԋ сеԍԍа вӧсԋі-кышӧԁјас-пырыс вірӧ. Мӧԁарӧ, угԉекіслота вірыԍ пырӧ ты-гаԃјасӧ, сеԍаԋ — сынӧԁ - ветлан-тујјасӧ. Со-мыј-вӧсна пыщкыԍ - лолыштӧм - сынӧԁын кіслороԁыс ещаҗык, угԉекіслотаыс унҗык. Чакоткаыԍ кулӧны уна том-јӧз. Тыјасӧ-веԍкалӧм-чакотка - гагјасыԍ тыјас пыктӧны. Пыкӧсјассӧ шуӧны бугоркіјасӧн. Кымын-уна сещӧм-пыкӧсыс, сымын тыјасын еща-сынӧԁ. Еновтчан-кӧ бурԁӧԁчӧмыԍ, пыкӧсјас воԍԍӧны, ԁојјас на-местаӧ лоӧны. Мі чакоткаӧн ічӧтыԍаԋ віԍмам. Меԁ-јона чакотка-віԍӧм шеԁӧ бусӧн: лолалігӧн бускӧԁ-щӧщ веԍкалӧны тыјасӧ чакотка-гагјас. Бусӧԍ-сынӧԁӧн лолавны

24-ԁ ԍер. Сынӧԁ-ветлан--тујјас ԁа тыјас.

25-ԁ ԍер. Ты-гаԃјас-гӧгӧрса-сӧнјас.\Лп — ты-гаԃјас. Лт — сынӧԁ-ветлан-туј — лов-горш. А — ты-гаԃӧ-локтан-вір-сӧн. В — ты-гаԃыԍ-петан-вір-сӧн. 26-ԁ ԍер. Чакоткаа-ты.

зев абу-бур: віԍӧԁыԍ-гагјасӧс-пыртӧм-кынԇі бусыс тыртӧ аснас ты-гаԃјасӧс, оз леԇ пырны сетчӧ сынӧԁлы мыјԁа колӧ, ԁојԁӧ гаԃјассӧ. Коԁ-пабрік-завоԁјасын уҗыс бусаҗык, уҗалыԍјасыс зев-јона чакоткаӧн кулӧны. Бустӧмінын-уҗалыԍјас — гежӧԁҗыка. Меԁ-јона чакоткаӧн кулӧны із-тӧчітан-інын-уҗалыԍјас. Најӧ-тыјасӧ пукԍӧ уна із-бус, тыртӧ најӧс, ԁојԁалӧ бокјассӧ. Віԍталӧј гортсајасыԁлы, кущӧм-абу-бур бус-лептӧм, мыјла оз ков чышкыны җоҗтӧ кос-корӧԍӧн. Классаныԁ, ԁа і гортаныԁ щӧщ, лӧԍӧԁӧј ԍӧлавны ԁоз, кущӧмкӧ чуман. Јона кыјӧԁӧј, меԁым җоҗӧ ԋекоԁ оз ԍӧлав. Кызігӧн ԁа ԋесјігӧн ныр-вомтӧ кінаԁ тупкӧј, меԁым резыштӧм-ва-војтјасыс оз веԍкавны мӧԁ-мортлы: сені вармасны лоны віԍӧԁан-гагјас — віԍмӧԁасны ԇоԋвіԇаӧс. Унжыкыԍ ԁа ԁыржык тӧлӧԁӧј класснытӧ, гортԍыԁ оланінтӧ-ԁа. Кор поԅӧ, ӧшіԋјастӧ ԁа форточкајастӧ воԍсӧн віԇӧј, меԁым оланіныԁ пыр вӧлі сӧстӧм-сынӧԁа.

Гортаԁ кос-корӧԍӧн аԉі ва-корӧԍӧн чышкыԍӧны? Школааԁ кыԇі? Кытчӧ ті ԍӧлалаԁ, ԁозјӧ онӧ?

Уна-ӧ кулӧ јӧз чакоткаӧн.

Вӧчӧј со-кущӧм-заԁача: СССР-ын быԁ-во чакоткаӧн кулӧ 500.000-морт. Олыԍыс СССР-ын 130.000.000-морт. Арталӧј, кымын прӧчент морт кулӧ чакоткаыԍ.

Збыԉыԍ-ӧ поԅӧ віԍмыны чакоткаӧн віԍыԍ-шыжԍаԋ.

Паріжын ӧԏі - чакотка-ԃіспанԍерӧ (боԉԋіча, кӧні венԍӧны чакотка - віԍӧмӧн) воӧма ічӧԏік ныв. Ԁоктор віԁлалӧма сіјӧс, аԁԇӧма чакотка-віԍӧм. Ԃіспанԍерԍаԋ мунӧмаӧԍ тӧԁмавны нывлыԍ гортса-олӧмсӧ, коԁԍаԋ сылы вуҗӧма віԍӧмыс. Гортсајасыс ставныс ԇоԋвіԇаӧԍ. Ԁоктор шенԅӧ: коԁԍаԋ-жӧ-пӧ, еԍкӧ, верміс віԍмыны тајӧ-ныв? Понԁӧмаӧԍ јуаԍны сылыԍ: кытчӧ сіјӧ ветлывлӧ, коԁјас на-орԁӧ волӧны, коԁјаскӧԁ сіјӧ ворсӧ. Вӧлӧм, нылыԁлӧн баԏ-мамыс кор мунӧны уҗ-вылӧ, нывсӧ коԉӧны суԍеԁка-орԁас. Мунасны віԁлыны суԍеԁкасӧ. Пырасны — воԉпаԍын кујлӧ нывбаба. Віԍӧ, кызӧ, шыж леԇӧ. Крӧваԏ-гӧгӧрыс ворсӧны чеԉаԃ: баԏ-мамјасыс вајӧмаӧԍ віԇны уҗаліг-костіыс. Віԍыԍӧс нуасны ԃіспанԍерӧ. Ԁоктор віԁлалас сіјӧс ԁа шуас, талӧн-пӧ

27-ԁ ԍер. Чакоткаа-ԃеԏіна

чакотка, зев-ԍӧкыԁа нуӧԁӧ. Віԁласны віԍыԍлыԍ шыжсӧ — тырыс чакотка-гаг. А сіјӧ гортас шыжсӧ җоҗас вӧлі ԍӧлалӧ. Сеті ујалісны-ворсісны чеԉаԃ, кватлалісны чакотка-гагјассӧ аслыныс. Ԉібӧ сіјӧ-вежӧсас сынӧԁас мыјԁа гагыԁ вӧлі! Чеԉаԃ лолалісны сіјӧ-сынӧԁӧн, ԋылалісны чакотка-гагјассӧ. Ԃерт сеԍԍа сені-олігӧн чакотканаԁ віԍман. Ічӧԏік-нылыԁ сені-жӧ і віԍмӧма.

28-ԁ ԍер. Чакоткаа-нывбаба посԋі-челаԃкӧԁ.

Леԇаԁ-ӧ ті ԍӧлавны җоҗӧ, пӧлаԏ-паччӧрӧ, посвоԇӧ, посјас-вылӧ? Ем-абу тіјан шыж-ԍӧлавны ԁоз?

Ԃіспанԍер — чакоткаӧн-венԍан-ін.

Талун мі екскурԍіјаӧн ветлім чакотка-ԃіспанԍерӧ. Сіјӧ саԁјын, вӧр-піын. Саԁјас тырыс чеԉаԃ ворсӧны. Сені-жӧ налӧн велӧԁыԍыс. Саԁјас ӧтар-мӧԁар-пӧмас вӧчӧмаӧԍ кык вевтув-коԃӧс. Кыкнаныслӧн лунвывлаԁор-бокыс воԍса. Сені сулалӧны крӧваԏјас. Отар-вевтув-коԃас кујлӧны чеԉаԃјас, мӧԁас — гырыԍ-јӧз. Тӧлын најӧ кујлӧны ку-мешӧкјасын. Саԁјыԍ мі пырім керкаас — боԉԋічаас. Меԁ-воԇԇа-жырас пӧртчім вылыса-кышанјаснымӧс. Жырјас ставыс җуҗыԁӧԍ, пеԉкӧԍ, југыԁӧԍ. Віԍыԍјасӧс-гіжалан-жырын ԁа каԉіԁорас ԍтенас зев уна ԍерпасјас ԁа ԃіаграммајас. Віԍыԍјас віԁчыԍіг-мозыс лыԃԃӧны, віԁлалӧны најӧс. Ӧԏілаын, мӧԁлаын ӧԇӧс воԍԍыштавлӧ — чуксалӧны ԁокторјас-ԁінӧ віԍыԍјаԍӧс. Најӧс сені віԁлалӧны, јуаԍӧны, кыті ԁа кыԇі віԍӧ, кор кыԇі віԍміс; велӧԁӧны кыԇі бурԁӧԁчыны, кыԇі овны, меԁым регыԁҗык бурԁан. Міјанлы петкӧԁлісны лабораторіјасӧ, кӧні віԍыԍјаслыԍ віԁлалӧны вірсӧ, шыжсӧ, куԇсӧ. Ԁоктор міјан-ԁырјі мікроскопӧн корԍіс вісыԍ-шыжыԍ чакотка-гаг ԁа петкӧԁліс сіјӧс міјанлы. Чакотка-гагсӧ шуӧны -„палочка Коха“-ӧн (меԁ-воԇԇа аԁԇыԍыс Кох вӧлӧма-ԁа).

29 ԁ-ԍер. Вевтув-коԃын крӧваԏјас-вылын кујлӧны віԍыԍјас.

Кӧртаԍан-жырас ӧшіԋыс ԍтенпаԍтаыс, сещӧм ыҗыԁ. Ԍтенјассӧ мавтӧма јеҗыԁ выја-краскаӧн. Җоҗ-шӧрас сулалӧ җуҗыԁ пызан. Мі пырім сетчӧ ԁа пызан-вылас кујлӧ ԃеԏіна. Ԁоктор ԁа ԍестра сылыԍ коксӧ кӧрталӧны гіпсӧн: сылӧн піԇӧс-суставас вӧлӧма чакотка, лыыс сіԍмӧ. Оператсіја-вӧчан-жырын нӧшта-на пеԉк ԁа југыԁ. Пӧтӧлӧкыс кԉаԋічаыԍ. Ԍтенјасыс јеҗыԁӧԍ, југјалӧны. Оператсіја-вӧчан-жырӧԇ ем јешщӧ жыр. Сетӧні мыԍԍанԁоз, кԉаԋіча-шкапјас, вата ԁа марԉа-тыра-југјалан-ԋікеԉірованнеј-куԁјас. Шкапјасас уна быԁԍама інструментыс: вілкіјасыԁ-і, зев посԋіԃік-зыркоԃјас-і, щыпсыјас-і, ножічјас-і, пуртјас-і — зев уна, ставыс југјалӧ. Пеԉ ԁа горш-бурԁӧԁыԍ-ԁокторлӧн чужӧмас ыҗыԁ гӧгрӧс-рӧмпӧштан. Віԍыԍлы горшас ԍујӧ сіјӧ ічӧт-рӧмпӧштан. Чужӧм-вывса-ыҗыԁ-рӧмпӧштаннас чукӧртӧ југыԁ-југӧрјас ԁа ставсӧ сеԍԍа најӧс веԍкӧԁӧ віԍмӧм-горшӧ, меԁым бурҗыка сетыԍ тыԁалас. Ԍестра вајіс вевта-кӧструԉа. Воԍтіс. Пуркԋітіс ру: вӧлӧм, пуан-ва вајӧма. Пуан-ва-піас інструментјассӧ пуԅӧԁӧны, віалӧны сетчӧ-ԉаскыԍӧм-віԍӧԁан-гагјасӧс ԁа весалӧны најӧс пукԍӧм ԋајтыԍ ԁа бусыԍ. Пуԅӧԁлӧм-бӧрын іпструментјасыс лоӧны ԇік сӧстӧмӧԍ. Вылі-суԁтаас боԉԋічаас палатајас. Сені кујлӧны віԍыԍјас, гырыԍјас і посԋіјас, сӧмын торјӧн-а. Мі пыралім щӧщ ԍестрајас оланінјасӧ. Најӧ ветлӧны віԍыԍјас-орԁӧ гортаныс, велӧԁӧны најӧс, кыԇі колӧ віԍӧ-

30-ԁ ԍер. Лабораторіја. мыԍ віԁчыԍны, кыԇі овны, меԁым лоны ԇоԋвіԇаӧн ԁа јонӧн. Віԍыԍјас-бӧрԍа кыјӧԁӧны, велӧԁӧны најӧс кыԇі овны. кытчӧ шыжсӧ ԍӧлавны, меԁым мукӧԁ оз віԍмыны. Корԍалӧны ԃіспанԍерӧ-волывтӧм-віԍыԍјасӧс. Чакоткаа-морт-керкаыԍ ставныслы щӧктӧны ветлыны ԃіспанԍерӧ, тӧԁмавны, коԁԍаԋ віԍӧмыс вуҗӧма, коԁі јешщӧ чакоткааыс.

31-ԁ ԍер. Кӧртаԍан-ін.

Ԃіспанԍерын овлывлӧны ԃеԉегатскеј собраԋԋӧјас. Маті-гӧгӧрса-вӧлӧԍтјасыԍ чукӧртчылӧны бӧрјӧм-јӧз тӧԁмаԍны ԃіспанԍерын олӧмӧн ԁа уҗалӧмӧн. Ԍестрајас віԍталӧны налы, мыј ԃіспанԍерын абу ԉібӧ ем ԁа еща, мыј колӧ лӧԍӧԁны віԍыԍјаслы, шуам: шыж-ԁозјас, крӧваԏјас, ԁӧрӧм-гачјас ԁа мукӧԁ-тор. Ԃеԉегатјас отсалӧны коланторјас лӧԍӧԁны: вӧлӧԍтас чукӧртӧны ԍӧмӧн ԁа кӧлујӧн, ԍпектакјас, комі-рытјас вӧчалӧны ԍӧм-чукӧртны. Міјан-волігӧн ԃіспанԍерын бурещ вӧлі пукалӧ санаторнеј коміԍԍіја: ԁокторјас віԍыԍјас-піыԍ бӧрјӧны јона-віԍыԍјасӧс ыстыны санаторіјаӧ. Став-віԍыԍлы санаторіјаын места, тӧԁӧмыԍ, оз тырмы. Сы-вӧсна віԍыԍјас быԁ-лун лунҗын-кежлӧ волӧны кујлыны ԃіспанԍерӧ. Мӧԁ-лунҗынсӧ најӧ уҗалӧны, ԉібӧ гортас олӧны. Чакоткаыԁ-ӧԁ ԁругӧн оз бурԁ, зев ԁыр кысԍӧ. Міјан пыщканым чакотка-гагјаскӧԁ ԁугԁывтӧг вен мунӧ. Віԍыԍлыԍ-кӧ бурмӧԁны олӧмсӧ, оланінсӧ, ԍојан-јуансӧ, сіјӧ бурԁас. Ԃіԍпанԍерӧ-ветлігӧн сіјӧ ещаҗык уҗалӧ, бурҗыка ԍојӧ-јуӧ, вермас санаторіјатӧг бурԁны. Віԍыԍ ԃіспанԍерӧ-воӧм-бӧрын војԁӧр зер-улын-коԃ (ԁушӧн шуӧны) сулыштӧ, сеԍԍа косӧԇ чышкыԍӧ,ԏемпературасӧ мурталӧ, ԍојӧ. Сы-бӧрын мунӧ саԁјӧ вевт-коԃ-улын кујлыны, сӧстӧм-сынӧԁӧн лолавны. Кујлӧм-бӧрын ӧбӧԁајтӧ. Міјан-ԁырјі віԍыԍјасӧс веԍітісны. Быԁ-вежон-пӧ веԍітоны, тӧԁмалӧны соԁӧм-чінӧм віԍыԍлыԍ, кымын-тувӧн вежонын соԁӧ ԉібӧ чінӧ-ԁа. Боԉԋіча-керкаыԍ мі мунім лунја-чеԉаԃ-санаторіјаӧ. Сетчӧ чеԉаԃ локтӧны асылын, олӧны сеԍԍа лунтыр. Каԉіԁор-куԅаыс лӧԍӧԁӧма тувјас куԅчышјанјас ӧшлыны. Быԁ-чеԉаԃлӧн аслас куԅчышјан. Најӧ воӧм-мыԍԏіыс мыԍԍӧны кӧԇыԁіԋік-ваӧн ваннаын, косӧԇ чышкыԍӧны тушанысӧ-ԋіртӧмӧн; піԋјассӧ весалӧны. Быԁӧнлӧн аслас торја-кружка ԁа піԋ-весалан-щӧтка. Санаторіјаас посԋіԃік, ԉапкыԃік пызанјас, җекјас. Ем ројаԉ (музыкаӧн ворсны). Унҗык-каԁсӧ чеԉаԃ олӧны саԁјын, велӧԁыԍкӧԁ. Најӧ-ԇоԋвіԇа-бӧрԍа кыјӧԁӧ ԁоктор. Чеԉаԃ ставныс зев-сӧстӧмӧԍ, пеԉка-паԍтаԍӧмаӧԍ. Олӧны гажаа. Санаторіјаыԍ бӧр-боԉԋіча-керка-ԁінті-мунігӧн нуісны сеті волшебнеј пӧнар. Уҗалан-клубын-пӧ ԁоктор понԁас лыԃԃыны ԉектсіја чакоткаӧн-венԍӧм-јылыԍ. Ԃіспанԍерјас быԁ-во лӧԍӧԁлӧны чакоткаӧн-венԍан лун. Секі быԁлаын јӧз-костын чукӧртӧны ԍӧм чакоткаӧн-венԍӧм-вылӧ, лыԃԃӧны ԉектсіјајас, тӧԁмӧԁӧны јӧзӧс чакотка-віԍӧмӧн, велӧԁӧны, кыԇі сыыԍ віԁчыԍны. бурԁӧԁчыны. Тіјан-вӧлӧԍтын ԉібӧ карын ем-абу чакотка-ԃіспанԍерыс? Воліԁ енӧ коркӧ ԃіспанԍерӧ? Воліԁ-кӧ, гіжӧј мыј ті сетыԍ аԁԇыліԁ. Кущӧм ԍерпасјаԍ ԁа плакатјас чакотка-јылыԍ ӧшалӧны школааԁ „Ԇонвіԇа ԁа сӧстӧма-олӧм“-пеԉӧсаԁ?

Карлӧн тыјасыс — паркјас ԁа саԁјас.

Чакоткаӧн меԁ-јона віԍӧны ԁа кулӧны ԋајт,-васӧԁ,-пемыԁ-керкајасын-олыԍјас. Сещӧм-інын бур-сынӧԁ оз вермы лоны. Гырыԍ-карјасын-уҗалыԍјаслӧн унҗыкыслӧн паԏераыс сещӧмі, олӧны пыԁын, гӧбӧчын-моз. Ӧшіԋјасыс му-берԁасӧԍ, ԉапкыԃіԋікӧԍ. Керкајасыс карјасын гырыԍӧԍ, җуҗыԁӧԍ; уԉічајас (переулокјас) векԋіӧԍ. Сы-вӧсна шонԁі-југӧр немнас оз веԍкавлы рабочеј-паԏераӧ. Пырны понԁан керкаас ԁа посвоԇԍаԋыс пӧԁӧм-ԁук петӧ. Чакотка-гагјаслы зев-бур-оланін: сещӧмтӧ најӧ раԃејтӧны. Сещӧм-інын-чужӧм ԁа олыԍ-чеԉаԃ омӧԉікӧԍ, ӧԁва ловјаӧԍ, кеԉыԁӧԍ. Најӧ зев-кокԋіа віԍмӧны чакоткаӧн, зев ԍӧкыԁа бурԁӧны сыыԍ. Сӧстӧм,-пеԉк,-шонԁіа-вежӧсын-олыԍ-віԍмӧм-чеԉаԃӧс бурԁӧԁны на-ԁінын јона кокԋі: шонԁі-југӧрјас віалӧны чакотка-гагјасӧс. Тајӧ став-понԁаыс важ-карјастӧ колӧ выԉӧн вежны, выԉ-ногӧн лӧԍӧԁны сені олӧмсӧ: меԁым став-јӧзыс вӧліны ԇоԋвіԇаӧԍ. Сещӧм-выԉ-карјасыс шуԍӧны „саԁја-карјасӧн". Керкајасыс сені абу зев җуҗыԁӧԍ, абу вывті гырыԍӧԍ. Керкаыԍ керкаӧԇ костјас емӧԍ, сынӧԁыс быԁ-керка-гӧгӧр вӧԉаыԍ гуԉајтӧ. Шонԁі сіԇі-жӧ: керкаас став вежӧсас пыралас, шонтас. Вала оз ков ветлыны: быԁ-керкаӧ васӧ трубајасӧԁ нуӧԁӧма. Сӧмын кран воԍтышт — воас сіјӧ, мыјԁа колӧ. Помејјас, нужԋікјас ԁа ԋајт-вајас мунӧны трубајасӧԁ-жӧ му-пыщті (канаԉізатсіја), наыԍ му-вылыс ԋі сынӧԁ оз ԋајтчыны, оз щыкны. Саԁја-карын уна паркјас, саԁјас. Уԉічајас паԍкыԁӧԍ, уԉіч-пӧлӧныс пујас сувтӧԁалӧмаӧԍ. Саԁја-карјас уна Ангԉіјаын, Гермаԋіјаын, Беԉгіјаын. Сещӧм-карјасын ӧні чеԉаԃыс кык-мынԁа-еща-кулӧ воԇԇа-ԍерԏіыс. Кыԇі-тај тыјас быԁ-мортлыԍ пыщкӧссӧ весалӧны, сіԇі-жӧ пујаслӧн турун-віж-корјасыс весалӧны сынӧԁтӧ. Карлӧн тыјасыс — паркјас ԁа саԁјас. Тіјан карын, ԍіктын ем-абу саԁыс? Уԉічајас-пӧлӧн пукталӧма абу пујас? Керкајасӧ нуӧԁӧма абу ва? Ем-абу канаԉізатсіја?

Воԇын-олыԍјасыс лоӧны ывла-школаын-велӧԁчыԍјас.

Ӧԏі-мӧскуаса-школаын віԁлалӧмаӧԍ сынӧԁсӧ. Ԍурс-јукӧн-сынӧԁ-вылӧ воӧма со-мыјԁа угԉекіслота: Асылын, велӧԁтӧԇыс.................1,46-јукӧн Меԁ-воԇԇа-урӧк-помас........3,84 ,, Мӧԁ „ „ ..... 3,37 ,, Ыҗыԁ-перемена-помас (перемена - ԁырјіыс форточкаыс воԍса вӧлі). ... 1.69& „ Којмӧԁ-урӧк-помас...........3,71 „ Ԋоԉӧԁ.......................3,99 „ Вітӧԁ.......................4,12 „ Со-кыԇі чеԉаԃыԁлы лоӧ віны аԍнысӧ тупкӧса-інын велӧԁчігӧн. Сещӧм-сынӧԁнаԁ-лолалігӧн, ԃерт, чеԉаԃыԁ ԁурмӧныҗык. Урӧкыԍ-урӧкӧ јонҗыка муԇӧны, омӧԉҗыка вежӧралӧны, оз велавны, уна-ӧшібкајас вӧчӧны. Ывла-школа міјанын зев-на еща. Сетӧн велӧԁчӧны ӧні сӧмын-на јона-віԍыԍјас, cлабіԋік-чеԉаԃ. Амерікаын уна школа-ԋін емӧԍ керка-вывјасын ԁа кујім-ԍтена-жырјасын: ӧԏі-ԍтен абу, начвоԍса. Мӧԁыԍҗык міјан сещӧм-школајас-жӧ лоӧны, јенеж-улас. Бур-сынӧԁыԁ быԁӧнлы тырмымӧн лоӧ. Сещӧм-школајасын велӧԁчыԍјас велӧԁчіг-мозыс јонмӧны, быԁмӧны ԇоԋвіԇаӧн, петӧны школаԍыс крепыԁ-јӧзӧн. VI. Вір-ԇонвіԇа-јылыԍ.

Мыјла мукӧԁ-чеԉаԃыслӧн чужӧмыс быгалӧма, јеҗыԁ мукӧԁыслӧн — ԁон-гӧрԁ, вірыс ворсӧ.

Ԁоктор-орԁӧ воӧмаӧԍ кык-ічӧԏік-ныв. Ԁоктор віԁлалӧма најӧс ԁа шуӧма ӧԏіыслы: „Те, Маша, зев быгыԁ-чужӧма, а Ԉіза — молоԃеч: ӧзјӧ сылӧн чужӧмыс. Енлӧ, ме тіјанлыԍ віртӧ мікроскоп-пыр віԁлаа". Ԁоктор кыкнан-нылыслыԍ сущкыштіс чуԋпомсӧ, боԍтіс сеԍ кымынкӧ-војтӧн вірсӧ. Аскі-пӧ бара пыралӧј, віԍтала, кущӧм тіјан вірныԁ, — шуіс налы ԁоктор. Аскінас сіјӧ шуіс Машалы, те-пӧ еща-віра. „Мыј-нӧ вӧчны, меԁым вірые соԁас? — јуалӧ Машалӧн мамыс. „Вірыс сылӧн ем, тырмымӧн — шпыԋмуні ԁокторыс. — Ег ещаысла еща-віраӧн шу, а Маша-вірын еща гӧрԁ торјасыс. Ԁај кеԉыԁӧԍ најӧ, абу зев гӧрԁӧԍ. Еща на-піын гӧрԁ-краскаыс". — „Кущӧм гӧрԁ-торјас-нӧ?“ јуалӧ Машаыс. „Вірным міјан кіԅер-тор, — шуіс ԁоктор. — Сені гӧвкјалӧны зев-уна посԋіԃік-гӧгыԉјас“. Ԁоктор нуӧԁіс Машаӧс кіӧԁыс мікроскоп-ԁінӧ ԁа щӧктіс сылы віԇӧԁлыны сетчӧ. Маша аԁԇіс сетыԍ уна-уна быԏԏӧ посԋіԃік, вӧсԋіԃік, шӧрӧԁыс топӧԁыштӧм преԋікјас *. „Тајӧ і ем гӧрԁ-торјасыԁ віраԁ“, шуіс ԁокторыс. — Најӧ гырԁӧԍԍӧмаӧԍ аслыс-ԍама-мічӧԁан-торјӧн, шуԍӧ гемоглобінӧн. Сы-вӧсна і вірыԁ алеј-гӧрԁоват рӧма. Ачыс кіԅерыс, кӧні гӧвкјалӧны гӧгыԉјасыс, быгалӧм-віжоват-рӧма, шуԍӧ плазмаӧн. Ті тӧԁанныԁ-ԋін, вір візлалӧ-ветлӧ туша-куԅа, вајалӧ ԍојан быԁ јӧртӧԁӧ, чукӧртӧ туша-куԅаыԍ ковтӧм-торјас. Быԁ-јӧртӧԁ-ӧԁ тушаын лолалӧ, а лолавны колӧ кіслороԁ. Сіјӧс јӧртӧԁјас боԍтӧны вірыԍ. Лолалігӧн јӧртӧԁјас леԇӧны

• Віԇ. „Лоам мі јонӧԍ, ԇоԋвіԇаӧԍ-ԁа“-воԇԇа-ԋігаыԍ 46-ԁ-ԍер.

ас-пыщԍыныс угԉекіслота. Најӧс чукӧртӧ вір, меԁым ортсӧ петкӧԁны. Тыјасын-весаԍԍӧм-вір ԍӧлӧмԍаԋ мунӧ туша-куԅа. Сіјӧ секі југыԁ-алеј рӧма. Бӧр-тыјасӧ-воігӧн — пемыԁ, ԍӧԁаԍӧма угԉекіслотакӧԁ-сорлаԍӧмыԍ. Кымын-уна-гӧрԁ-гӧгыԉ вірын, сымын-бура лолалӧны став-јӧртӧԁыс тушаын, сымын мортыԁ ԇоԋвіԇаҗык. Ӧԏі-куба-міԉіметр-ыҗыԁ-морт-вірын 5.000.000-кымын гӧрԁ-гӧгыԉ. Тенаԁ вірын, Маша, гӧрԁ-гӧгыԉыс јона еща, еща наын і гемоглобіныс. Сы-вӧсна тенаԁ вірыԁ кіслороԁсӧ еща вермӧ боԍтны, абу сіјӧ алеј, а кеԉыԁ. Оргаԋізмлы колӧ уна-кісԉороԁ, а сіјӧс разӧԁыԍыс тенаԁ еща. Кіслороԁтӧг мортыԁлӧн оргаԋізмыс оз вермы лоны ԇоԋвіԇаӧн. Сӧстӧм-сынӧԁ ԁа бур-ԍојан-јуан соԁтӧны вірын гӧрԁ-гӧгыԉјас, гемоглобін-ԁа, ԇонвіԇтӧны морттӧ. Тенӧ ыстам Вӧр-Школаӧ. Сені те бурԁан, чужӧмаԁ вірпас кајас. Кымын јона-быгыԁ-чужӧма-велӧԁчыԍ тіјан-школаын? Кӧні најӧ олӧны велӧԁчӧм-костјасын (каԋікулјас-ԁырјі)?

Јеҗыԁ-гӧгыԉјас-јылыԍ вірын.

Ԉіза вунԁіс чуԋсӧ. Ԁојсӧ кӧрталіс ԋајт-рузумӧн. Чуԋыс пыктіс, вежӧԁіс, віԍны кутіс. Ԉіза муніс ԁоктор-орԁӧ. „Те-ӧмӧј вунӧԁін-ԋін, ӧԁ ԋајтын олӧны быԁ-ԍама віԍӧԁан-гагјас?“ шуіс сылы ԁоктор. — Выԉ-ԁојтӧ ԋекор оз ков мыԍкыны, оз ков ԋајт-рузумӧн кӧртавны-ԋі. Меԁ-бур мавтны сіјӧс јоԁӧн. Сіјӧ ԁој-гӧгӧрԍыс кучіксӧ кыскӧ, оз леԇ гагјаслы пырны пыщкӧ. Јоԁалӧм-бӧрын ԁојсӧ колӧ кӧртавны сӧстӧм-рузумӧн. Ем-кӧ кі-улаԁ боԉԋічаса-марԉа, меԁ-бур, ԃерт, сіјӧн. Тенаԁ чуԋыԁ пежаԍӧма-ԋін-со, орԁӧма. Регыԁӧн он бурԁӧԁ сіјӧс. Уна-мајета-на сыкӧԁ лоӧ“. — „Кыԍ-нӧ сетчӧ пежыс ԁа орыс чукӧрмісны?“ — јуалӧ Ԉіза. „Міјан-вірын, гӧрԁ-гӧгыԉјасыԍ-ӧпріч, емӧԍ јешщӧ јеҗыԁ- -гӧгыԉјас*). Мыјӧн тенаԁ-ԁојӧ веԍкалісны віԍӧԁан-гагјас, јеҗыԁ-гӧгыԉјас пырыԍ-пыр-жӧ сӧн-бокјас-пыр уԍкӧԁчісны налы паныԁ. Јеҗыԁ-гӧгыԉјас ԁа гагјас-костын лыбіс коԍ. Јежыԁ-гӧгыԉјас вегԉаԍӧны, ӧԏі-ног ԁа мӧԁ-ног ԋужӧԁчылӧны, ас-пыщкас-гартыштӧмӧн-мӧз кватлалӧны гагјасӧс — ԍојӧны. Гагјас оз-жӧ уԅны, јаԁ леԇӧны. Јаԁԍыс јеҗыԁ-гӧгыԉјас кулӧны, орӧ пӧрӧны“. — „Гагјасыс, інӧ, вермӧмаӧԍ гӧгыԉјассӧ?“ — торкіс ԁокторӧс Ԉіза. „Енлы, ен термаԍ, — шуіс сылы ԁоктор: — ставсӧ ԉучкі віԍтала. Коԍыс на-костын абу-на помаԍӧма. Орыс ԁојԍыԁ петас ортсӧ. Секі јонҗык-јеҗыԁ-гӧгыԉјас-кӧ вермасны ԍојны коԉӧм-гагјассӧ, ԁојыԁ кутас бурԁны: нӧжјӧԋікӧн сіјӧ вӧсԋіԃік-кучікаԍас". — „Мыјӧн-нӧ те сіјӧ тӧԁан? Кыԇі та-јылыԍ тӧԁмалісны?“ јуаліс Ԉіза. „Оліс ӧԏі-велӧԁчӧм- роч-морт Мечԋіков. Сіјӧ мікроскопӧн віԇӧԁӧма јеҗыԁ-гӧгыԉјас ԁа гагјас коԍ-вылӧ, гіжӧма сы-јылыԍ ԋігаӧ. Сы-бӧрын мукӧԁ-велӧԁчӧм-јӧз тӧԁмалӧмаӧԍ, зԁыԉ-ӧ Мечԋіковыс гіжӧма, збыԉ-ӧ јеҗыԁ-гӧгыԉјас гагјаскӧԁ коԍаԍӧны. Најӧ аԍныс сіјӧс мікроскопӧн віԁлалӧмаӧԍ, аԁԇӧмаӧԍ, мыј збыԉ“. „Міјан-пыщкын-кӧ-нӧ ԋекущӧм-віԍӧԁан-гагјас абуӧԍ, секі-нӧ, еԍкӧ, јеҗыԁ-гӧгыԉјасыс мыј керӧны?“ бара јуаліс Ԉіза. „Уҗыԁ, бара, налы ԍурӧ. Те, кӧнкӧ, каԇавлін, кыԇі мыԍԍігӧн тушаыԍ гылалӧны кіԉ-коԃјас: ԋіртны-кӧ понԁан тушатӧ, кі-улаԁ быԏԏӧ ԋајт-јокмыԉјас чукӧрмӧны. Сіјӧ — кучікыԍ-торјалӧм-кулӧм-јӧртӧԁјас кіԍԍӧны. Сіԇі-жӧ пыщканым: сені важ-јӧртӧԁјас кулӧны, на-местаӧ выԉјас ловԅӧны. Јеҗыԁ-гӧгыԉјас куталӧны кулӧм-јӧртӧԁјассӧ — ԍојӧны. Натӧг, еԍкӧ, пыщкӧсным тыріс јогнас — кулӧм јӧртӧԁјаснас. Мыј колӧ вӧчны ічӧт-ԁојӧн? Мыј, еԍкӧ, те вӧчан, ыҗыԁ-ԁој-кӧ лоӧ?

• Віԇ. „Лоам мі јонӧԍ, ԇоԋвіԇаӧԍ-ԁа“-воԇԇа-ԋігаыԍ 47-ԁ ԍер.

Мыј вӧчӧ вір-кіԅер (плазма).

Вунԁан-кӧ чуԋтӧ ԉібӧ кыткӧ мӧԁлаті, сӧнјасыԍ-петӧм-вір ԁој-вылас ӧԁјӧ сукмӧ, рыԍмӧ. Сіјӧ аснас тупкӧ ԁојсӧ, быԏԏӧ пробкаалӧ, оз леԇ воԇӧ вірлы петны. Ԁојыԍ-петӧм-вірын сукмӧ кіԅерыс (плазмаыс). Сені ем аслыс-ԍама-тор, сукмӧԁыԍыс. Ԁојыԍ-петӧм-вір-кӧ чукӧртан ԁозјӧ ԁа нӧјтан паԉічӧн, паԉіч-вылас пукԍас вір-сукыс. Сіјӧс-кӧ боԍтан ԁозԍыс, коԉаԍ-вірыс оз-ԋін сукмы. Кіԅер-тор вірын — рыԍманаыс ԁа рыԍмытӧмыс ӧтлаын — шуԍӧ плазмаӧн. Рыԍмана-торјыс ас-кежас — пібрінӧн. Пібрінтӧм плазмаыс — вір-ваӧн (сывороткаӧн). Чукӧртны-кӧ віртӧ ԁозјӧ, војԁӧр сіјӧ сукмас, сеԍԍа ԋеԁыр-мыԍԏі кутас сӧԇтыны выліас југыԁ віжоват-ва. Сіјӧ — вір-ваыс і ем. Јӧв рыԍмігас југыԁ-лӧз-јӧв-ва-жӧ леԇӧ. Аслас кіԅер-вӧсна вір вермӧ візлавны туша-куԅа, новлӧԁлыны јӧртӧԁјаслы ԍојан-јуан ԁа мукӧԁ колан-торјас. Најӧ вірын ставныс сылӧмаӧԍ, сорлаԍӧмаӧԍ вірыскӧԁ. Ԍојантӧг, еԍкӧ, важ-јӧртӧԁјас тушаыԍ куліны. Мукӧԁ-коланторјастӧг выԉ-јӧртӧԁјас ез вермыны артмыны, ԋемторјӧн лоі вежны кулӧм-јӧртӧԁјастӧ. Вір-кіԅер нӧшта чукӧртӧ јӧртӧԁјасӧн-шыблалӧм ковтӧм-торјас, коԁјас артмӧны ԍојаныԍ. Кывліԁ-енӧ ті коркӧ, мыј ԃіфԏерітӧн-віԍыԍ-чеԉаԃлы ԁоктор леԇӧ на-пыщкӧ сукмана-ԉекарство — сыворотка. Сіјӧс со-кыԇі ԁа со-мыјла суԇӧԁӧны. Віԍӧԁан-гагјас веԍкаласны морт-пыщкӧ, віԍмӧԁасны сіјӧс. Најӧ овмӧԁчан-інті біалӧ, гӧрԁӧԁӧ, сеԍԍа вежӧԁӧ — орӧԍԍӧ. Ԃіфԏеріт-гагјас овмӧԁчӧны горшӧ, гоԉаӧ ԁа нырӧ. Гагјаԍӧн-леԇӧм-јаԁ разалӧ туша-куԅа. Сы-вӧсна вуҗана-віԍӧмӧн-віԍыԍлӧн оз сӧмын віԍмӧм-іныс віԍ, а быԁлаті: мортыԁ быԏԏӧ пыр зев јона муԇӧма, оз ԍојԍы-ԋі јуԍы. Біа. Гагјасыԁ-кӧ, еԍкӧ, јаԁсӧ ез леԇны, мортыԁ регыԁӧн бурԁіс: вір-јеҗыԁ-гӧгыԉјас, еԍкӧ, ԍојісны став-гагсӧ. Јаԁкӧԁ воча-венԍыны ем міјан-пыщкын мӧԁ-тор — вір-ва (сыворотка). Сіјӧ унаӧс віԇӧ јаԁ-помыԍ кулӧмыԍ. Абу быԁ-оргаԋізмын ӧтмынԁа-вын вермаԍны ԉок-вӧчыԍ-гагјаскӧԁ ԁа наӧн-леԇӧм јаԁӧн. Сы-вӧсна, меԁым соԁтыны оргаԋізмӧ јаԁӧн-воԇсаԍыԍјасӧс, леԇӧны морт-пыщкӧ пемӧсјаслыԍ-боԍтӧм-вір-ва. Ԃіфԏерітӧн-віԍыԍјаслы леԇӧны ԃіфԏерітӧн-віԍлӧм-вӧвлыԍ вір-васӧ. Сещӧм-вір-ваын уна ԃіфԏеріт-јаԁӧн-бур-воԇсаԍыԍјас. Таԇі-бурԁӧԁігӧн віԍыԍ регыԁҗык бурԁӧ. Ӧні ԃіфԏерітӧн-венԍыны лоі кокԋіԃҗык.

Ԍојан-јуан-мунан-туј-ԇоԋвіԇа-јылыԍ.

Віԇӧј піԋјастӧ сіԍмӧмыԍ.

Рӧмпӧштанӧн віԇӧԁлӧј асԍыныԁ піԋјастӧ, сеԍԍа віԇӧԁлӧј јортјасыԁлыԍ. Мукӧԁыслӧн піԋјасыс лым-коԃ јеҗыԁӧԍ, југјалӧны; мукӧԁыслӧн ԍӧԁӧԍ, роԅӧԍӧԍ, уна-ԋін гылалӧма. Мукӧԁыс — начпіԋтӧмӧԍ: ӧԏі-піԋ-ԋін воманыс абу. Сіԍман-піԋјасԍыԍ кԉашщеј (зев чӧскыԁтӧм) ԁук петӧ. Мукӧԁыс пӧрыԍӧԇ оласны ԁа піԋныс оз-і вежԍыв: пыр ԍарвіԇӧны јеҗыԁ-јон-піԋјас. Мукӧԁыс томӧн піԋтӧммӧны. Воԇ-піԋјас орјӧԁлӧны, посԋӧԁӧны ԍојантӧ посԋі-торјас-вылӧ. Јур-піԋјас најӧс куртчалӧны, ізӧны, ԋіртӧны. Піԋтӧгыԁ ԍојантӧ-куртчавны ԋемторјӧн, быԏ лоӧ секі ԍојны сӧмын кіԅер-ԍојан ԁа рокјас. Чорыԁ-ԍојан-кӧ боԍтан вомаԁ, ԇоԋнас, ыҗыԁ-кусӧкӧн лоӧ ԋылыштны. Рушкуыԁлы секі ԍӧкыԁ; јона лоӧ сылы уҗавны. Сы-вӧсна піԋтӧмјаслӧн унаыԍ кынӧмыс віԍӧ, ԁојмӧ. Понԁам-кӧ мі бура-ԁӧԅӧрітны асԍыным піԋјаснымӧс, вермам віԇны најӧс ԇоԋвіԇаӧн пӧрыԍӧԇ. Сы-вӧсна быԁ-лун воԁӧм-воԇвыланым колӧ пінјаснымӧс бура-весавны піԋ-весалан-щӧткаӧн ԁа порошкіӧн. Щӧткасӧ колӧ новлӧԁлыны піԋјас-вывтіыс вылыԍаԋ улӧ, а оз піԋан-пӧлӧныс ӧтарӧ-мӧԁарӧ. Сіԇі-весалігӧн піԋјас-костӧ вермасны коԉны ԍібԁӧм-ԍојан-крӧшкіјас. Најӧ сені понԁасны сіԍмыны, піԋјасыԁ жуглаԍны, щыкны. Меԁым піԋјас-костыԍ весавны ԍојігӧн-пырӧм-торпырігјас, быԁ-ԍојӧм-бӧрын вомтӧ колӧ пожјавны ԁебыԁ-ваӧн. Пӧԍ-ԍојан-бӧрын оз ков ԍојны кӧԇыԁ-ԍојан, кӧԇыԁ-бӧрын — пӧԍӧс. Піԋјасыԁ вывԍаԋыс тупкӧма лы-торјӧн (костным веществом), шуԍӧ емаԉӧн. Сіјӧ, ескӧ, чорыԁ-ԁа, кԉаԋіча-моз зев кокԋіа потлаԍӧ, меԁԍа-ԋін пӧԍтор-бӧрын-кӧ вескалас кӧԇыԁ, кӧԇыԁ-бӧрын — пӧԍ. (Мыј-вӧсна сіԇі лоӧ вежӧравны, вајӧԁӧј тӧԁвылаԁ, мыј лоӧ кущӧмкӧ-торкӧԁ шонтӧмыԍ ԁа кӧԇӧԁӧмыԍ). Емаԉ-потлаԍӧмјасӧԁ кокԋіа пырӧны піԋӧ віԍӧԁан-гагјас, сіԍтӧны, щыкӧԁӧны сіјӧс. Јумов-ԍојан-раԃејтыԍјаслы оз ков вунӧԁчыны јумовтор-ԍојӧм-бӧрын вомнысӧ пожјавны. Јумовторјыԁ мукӧԁ-пӧлӧс-ԍојаныԍ піԋјасаԁ јонҗыка ԉаскыԍӧ. Кымын піԋ тенаԁ? Весалан он піԋјастӧ? Кор весалан, воԁігаԁ аԉі асылын? Щӧткасӧ кыԇі новлӧԁлан?

Ԍој каԁын. Ԋемпӧратӧм-пӧраӧ рушкутӧ ен тырт.

Ԋылыштӧм-ԍојанторјас пуԍӧны рушкуын ԁа ԍувјын. Рушкуыԁ ԁа ԍувјыԁ пыщкӧслаԁорԍаԋыс зев вӧсԋіԃік кучікаӧԍ, вомын-коԃ-жӧ. Сіјӧ-кучікас емӧԍ аслыс-пӧлӧс ԋерӧԁјас (железы). Ԋерӧԁјасас артмӧ ԍојан - кіԅертыԍ - сывԁыԍ-ва (пішщеваріԏеԉныје сокі). Сіјӧ-ва-піын сылӧны прӧстӧј-ва-піын-сывтӧм чорыԁ-ԍојанјас. Кіԅермӧм-сылӧм-ԍојан ԍојан-сылан - канал-бокјасті петӧ вірӧ, мунӧ туша-куԅа. Ԋылыштӧм-ԍојан војԁӧр веԍкалӧ рушкуӧ. Сені олӧ сіјӧ кымынкӧ-час, кіԅермӧ, сылӧ. Рушкуԍаԋ сеԍԍа ԋӧжјӧԋікӧн вуҗӧ ԍувјӧ. Кор ԍојантор веԍкалӧ рушкуӧ ԁа ԍувјӧ, ԋерӧԁјас леԇӧны ԍојан-сывԁан-кіԅертан-ва. Меԁ-бур ԍојны лунын кујімыԍ. Сіԇі-ԍојігӧн уна-ԍојны ӧтпырјӧ он вермы, ԍојан-кіԅертыԍјаслы-сывԁӧԁыԍјаслы-уҗавны лоӧ кокԋіԁҗык. Кутан-кӧ ԍојны лунын ӧтчыԁ, ԍојан-каԁ-кежлас сещӧма щыгјалан, ԍојан-вылас щыг-пон-моз уԍкӧԁчан ԁа вывті уна ԍојан, рушкутӧ ԇікӧԇ тыртан. Рушку-кучікыԁ реԅінка-моз ԋужалас, паԍкалас. Рушкуыԁ ыҗԁас, ԁунԁас; понԁаԍ топӧԁны, жмітны мукӧԁ-органјасӧс. Кынӧмыԁлы ԍӧкыԁ лоӧ, віԍмас. Рушкуын ԍојаныԁ ԁырҗык кутас овны. Кіԅер- масны-сыласны војԁӧр рушку-ԍтен-берԁӧ-веԍкалӧм ԍојанторјас. Пыԁын, рушку-шӧрын кујлыԍјаслы кіԅермӧԁан-сывԁан-ва оз тырмы, сы-вӧсна вуҗӧны најӧ ԍувјӧ комӧкјасӧн. Ԍувлы лоӧ уҗавны кык-мынԁа: асԍыс ԁај рушкулыԍ уҗсӧ вӧчны. Колӧ ԍојны пыр ӧԏі-каԁын: секі ԍојан-кіԅертыԍ-сывԁыԍ-ԋерӧԁјас вермӧны шојтчыны. Шојтчӧм-бӧрын најӧ бурҗыка уҗалӧны: бурҗык ԁа јонҗык ԍојан-кіԅертан-сывԁан-ва леԇӧны. Асја-ԍојӧм меԁ-бур міјан-оргаԋізмлы. Четчӧмӧн-щӧщ мі завоԃітам уҗавны. Велӧԁчӧмыԁ-ӧԁ сіјӧ-жӧ уҗ: урӧкјас-бӧраԁ кущӧма муԇан. Ԍојтӧг-кӧ уҗавны завоԃітам, уна-вын віԇам оргаԋізмӧ-чӧжԍӧм выныԍ. Ԍојӧм-бӧрын-уҗалігӧн чӧжӧм-вын огӧ вӧрԅӧԁӧј, ԉібӧ боԍтам-кӧ, зев-еща; мунас ԍојаныԍ-боԍтӧм вын. Вој-кежлӧ уна-ԍојны оз ков, ԉок сіјӧ. Секі міјан оргаԋізмным шојтчӧ, уҗалӧ омӧԉа, ԋӧжјӧ, ԍојан-јуан прамеја оз кіԅермыны-сывны. Асывнас, четчан-ԁа, вомԍыԁ чӧскыԁтӧм-кор петӧ, ԍојны-јуны оз чӧсты. Сы-вӧсна воԁтӧԇыԁ ԍојны колӧ час кык-кујім воԇҗык.

Велӧԁ ԍувтӧ весаԍны асылын.

Міјан ԍувным віт-пӧв-куԅ тушаыԍ. Ем вӧсԋі ԁај кыз. Ԍојан-јуан ԋебԅӧ-сылӧ вӧсԋі-ԍувјын. Јаја-черіа-ԍојанјас пӧшԏі ставнас ԋебԅӧны-сылӧны. Ԋаԋыԁ ԁа граԁвыв-пуктасјас — оз: налӧн, шуам, јӧртӧԁ-кышӧԁјасыс, кышјасыс оз вермыны ԍувјын сывны. Сещӧм-сывтӧм-торјасыс чукӧрмӧны кыз-сувјӧ, мешајтчӧны сылы. Ԍув-шырјајјас топӧԁчыштӧны, јӧткӧны чукӧрмӧм-ковтӧм-торјасӧс ортсӧ. Ԁыр-кежлӧ-кӧ кыз-ԍувјӧ коԉасны сещӧм-торјасыс, кутасны најӧ сені сіԍмыны, віԍмӧԁасны оргаԋізмтӧ. Кытчӧԇ он ректы ԍувтӧ, мортыԁлы зев ԃелӧ овны, ԍӧкыԁ. Оз ԍојԍы-ԋі-јуԍы, оз уԅԍы. Біалас. Коԁлӧн ԍувјыс каԁын весаԍԍӧ, сылы і ԍојаныԁ чӧстӧ, јурыԁ оз віԍ, овԍӧ ԁолыԁҗыка. Сы-вӧсна колӧ велӧԁны ԍувтӧ весаԍԍыны асылын, ԍојтоԇ. Пачыԍ-кӧ - тај - нӧ ԁырҗык он курав пӧјімсӧ, сіјӧ омӧԉа ломтыԍӧ. Сіԇ-жӧ і міјан оргаԋізмным: ковтӧм-торјасӧн -тырӧм - ԍув оз вермы бура-уҗавны, омӧԉа кутас ԋебԅӧԁны-сывԁыны выԉ-воӧм-ԍојанторјас. Сы - вӧсна, ԍувјыԁ-кӧ вӧзјыԍӧ весаԍԍыны, оз ков кутны, меԁ весаԍԍӧ. Весаԍԍӧмыԍ-кутӧмыс торкӧ ԇоԋвіԇалунтӧ.

32-ԁ ԍер. Мортлӧн гырк-пыщкӧсыс.

Коԁлӧн ԍув-шырјајјасыс омӧԉӧԍ, ԋебыԁӧԍ, сылӧм-ковтӧм-торјас ԍувјыԍ оз петны, шуӧны ,,гырксӧ-пӧ јӧртӧма“ (запор). Секі колӧ унҗык ԍӧԁ-ԋаԋ ԍојны. Сіјӧ оз ставнас ԋебԅы-пуԍы рушкуаԁ, веԍкалас ԍувјӧ, понԁас сіјӧс ԁојԁны, ԋіртны бокјассӧ. Шырјајјас топӧԁчыштасны, зырӧԁасны најӧс ортсӧ. Накӧԁ-щӧщ петӧны і мукӧԁ чукӧрмылӧм-ковтӧм-торјас. Меԁ-щӧкыԁа гырктӧ јӧртӧ јеҗыԁ-ԋаԋ-вылын ԁа ԋебыԁ-ԍојан-вылын олыԍлыԍ.

Ковјас-јылыԍ ԁа кыԇі наыԍ віԁчыԍны.

Мортӧс-кӧ щӧкыԁа шогӧԁӧ, восӧԁӧ, ԉібӧ сылӧн ԋӧԏі оз ԍојԍы, ԉібӧ вывті-уна-ԍојԍӧ, оз пӧтлы, кор аԁԇытӧм-помкатӧг омӧԉтчӧ сіјӧ, секі ԁоктор щӧктӧ віԁ-

34-ԁ ԍер. Фінкајас.

лыны сылыԍ сітсӧ: абу-ӧ сені соԉіԏор *-торјас. Со-ԉіԏорыс сіјӧ вӧсԋіԃік ԉента-коԃ ков. Міјан-ԍувјӧ веԍкалӧ сіјӧ јона-пуԍытӧм порԍ ԉібӧ ӧш-јајӧн, ԉібӧ черіӧн (ԍірпі, јокыш ԁа мукӧԁ-пӧлӧс). Соԉіԏор-коԉкјыс војԁӧр веԍкалӧ, шуам, порԍ-рушкуӧ. Сені коԉк-кышыс сылӧ, коԉкԍыс петӧны посԋіԃік-ԋіԇув-коԃ гагјас. Најӧ рушкуԍаԋ веԍкалӧны ԍувјӧ. Ԍув-бокјассӧ напарјаӧн-моз роԅӧԁӧны, петӧны јајӧ. Ветлӧԁласны сеті ԋеԁыр ԁа сетчӧ і овмӧԁчасны. Јајын гагјас гаԃ-коԃӧ пӧрӧны, шуԍӧны фінкаӧн. Фінкајаԍ зев посԋіӧԍ, куш-ԍінмӧн-віԇӧԁӧмӧн он аԁԇы најӧс. Јона-путӧм-порԍ-јај-кӧ мі

• Віԇ. „Лоам мі јонӧԍ, ԇоԋвіԇаӧԍ-ԁа‘‘-воԇԇа-ԋігаыԍ 19-ԁ ԍер.

ԍојам, фінкајасыс веԍкаласны міјан гыркӧ, ԍувјӧ. Кујім-тӧлыԍӧн најӧ пӧрӧны ԉента-ковјӧ. Ем екінококк-ԋіма соԉіԏор. Сіјӧ вермӧ морттӧ віны. Сіјӧ овмӧԁчӧ мускын ԁа тыјасын. Сещӧм-соԉіԏорыс веԍкалӧ гырканым понјасԍаԋ. Понјаслӧн кывјас унаыԍ овлывлӧ екінокк-коԉкјас. Сещӧм-кывја-понлы-кӧ леԇам ԋувны асԍыным кінымӧс ԁа чужӧмнымӧс, сеԍԍа сы-бӧрын мыԍԍытӧг пукԍам ԍојны, екінокк - коԉкјасыс ԍојанӧн пырасны пыщканым. Чеԉаԃ тӧԁлытӧг му-вы-

34-ԁ ԍер. Екіпококк.

лын-ворсігӧн унаыԍ ԍујӧны вомас гӧгрӧс-ковлыԍ коԉјассӧ. Сіјӧ кӧԏ і морттӧ оз ві, ԁа ԉоксӧ уна-жӧ вӧчӧ: торкӧ ԇоԋвіԇалунсӧ. Меԁым віԇны јӧзӧс соԉіԏора-јајыԍ-віԍмӧмыԍ, карјасын начкыԍӧм-бӧрын јај-тушасӧ петкӧԁлӧны скӧт-ԁокторлы. Јајыс-кӧ бур, ԇоԋвіԇа-скӧтлӧн, ԁоктор кԉејмітӧ, леԇӧ вузавны. Сіԇ-кӧ, ԋӧбаԍігӧн-кӧ каԅалан кԉејміттӧм-јај, ен ԋӧб сіјӧс: коԁ-тӧԁӧ сіјӧ кущӧм, гашкӧ, віԍыԍ-пемӧслӧн-ԁа. Ԍіктјасын ԁа грезԁјасын, еԍкӧ, сіԇі-жӧ колӧ вӧчны-ԁа: начкыԍӧм-бӧрын петкӧԁлыны јајсӧ скӧт-пеԉшӧрлы. Ԍојны-пукԍігӧн кітӧ колӧ мыԍкыны мајтӧгӧн, кыјӧԁны, меԁ і мукӧԁ ставныс мыԍ- ԍасны. Оз-кӧ-ӧԁ мыԍԍыны, ԋаԋӧн віԍӧԁан-гагјас вермасны ԍурны і теныԁ.

Јӧв-јылыԍ.

Креԍԏанка лыԍтӧ мӧссӧ пӧԁӧԋчаӧ. Коԁі тӧԁӧ, лыԍтыԍӧм-воԇвылас мыԍкіс ез сіјӧ кіјассӧ, сӧстӧм-ӧ вӧлі сылӧн пӧԁӧԋчаыс. Гашкӧ-нӧ јӧвсӧ ԋајт-рузум-пыр сысјаліс-ԁа, ԋајт-тујісӧ кіԍтіс? Шԉівкісӧ куртіс, јӧвсӧ ваӧн сорлаліс. Мыј-ԍурӧ леԇіс јӧлас, меԁым бӧр сукмыштас, сеԍԍа мӧԁіс јӧлӧн-вузаԍны. Мӧстӧмјас ԋӧбасны. Чеԉаԃ јӧв-вылын олӧны, быԁ-лун јӧв ԍојӧны, а аԍныс гумага-коԃӧԍ кеԉыԁӧԍ, вірпас чужӧманыс абу. Быԁмӧны омӧԉа, ԋӧжјӧ. Мыјла-нӧ, еԍкӧ, сіԇі? Ԁа сы-вӧсна, мыј меԁ-бур-торјыс јӧвԍыс — шԉівкіыс — налы оз ԍурлы: муԃер-вузаԍыԍыԁ сіјӧс аслыс коԉӧ-ԁӧ. Шлівкіыԁ-ӧԁ јӧвлӧн госыс, меԁ-пӧтӧса-торјыс сыԉӧн. Сӧстӧм сорлавтӧм-јӧлын сіјӧ ԋоԉ-прӧчент. Сы-вӧсна јӧвтӧ колӧ боԍтны тӧԁсајаслыԍ, коԁ-вылӧ ем наԃеја, мыј оз пӧрјав тенӧ, сорлавтӧм-јӧв вузалӧ, ԁа коԁі вӧԃітчӧ јӧлӧн сӧстӧма. Міјан респубԉікаын арӧсӧԇ ԍо-чеԉаԃ-піыԍ кулӧ комынӧԇ. Швејтсаріјаын — сӧмын ԁас-кымын. Віт-арӧсӧԇ міјанын ԍо-чеԉаԃ-піыԍ кулӧ 50-ӧԇ. Меԁ-јона кулӧны чеԉаԃыԁ мам-јӧвтӧг-быԁмӧм-понԁа. Мамјас унаыԍ зев-воԇ завоԃітӧны верԁны кагајассӧ мӧс-јӧлӧн, ԍурыԍ ԉібӧ суԉіјаыԍ, верԁӧны куртчалӧм-ԋаԋӧн, рокӧн. Ԍурыԍ ԁа суԉіјаыԍ верԁігӧн колӧ віԇны најӧс зев сӧстӧма. Ԁурка ԁа ԋајта-віԇӧмыԍ јӧлыс на-піын ӧԁјӧ шоммӧ, рыԍмӧ. Кагаӧс мыт боԍтас — кулӧ. Ԍурӧн-ԋоԋӧԁігӧн уна-каԁ вошӧ сіјӧс мыԍкӧм-весалӧм-вылӧ ԁа јӧвсӧ-пуԅӧԁӧм-вылӧ. Нӧшта јӧвсӧ-пуԅӧԁны колӧ кужӧмӧн. Мӧс-јӧлыԁ-ӧԁ чеԉаԃ-гыркыԁлы оз лӧԍав: сіјӧ

35-ԁ ԍер. Мам-јӧлыԁ веԍкыԁа-вомӧ-воӧ.

морт-јӧв-ԁорыԍ госаҗык. Сы-вӧсна посԋі-кагајасӧс-верԁігӧн мӧс-јӧвтӧ колӧ сорлавны ваӧн, но вӧчны сіјӧс кужӧмӧн: уна ԋі еща меԁ оз ло, бурещ колӧ. Меԁ-бур, ԃерт, верԁны кагаӧс мам-јӧлӧн: ԇоԋвіԇаҗык лоӧ. Быԁ-мамлы асԍыс кагасӧ колӧ верԁны аслас јӧлӧн. Мӧс-јӧлыԁ вомӧ-вотӧԇ уна-кі-пыр мунӧ.

Ԍојан-јылыԍ.

Коԁлӧн ԍојан гыркын бура - ԋебԅӧ-сылӧ, сіјӧ ԇоԋвіԇа, зумыԁ, јон. Коԁлӧн омӧԉа гыркыс уҗалӧ, сіјӧ ачыс омӧԉ, пыр вішкӧ, нораԍӧ вермытӧм-вылӧ. Зев кокԋіа верман віԍмыны пуԅӧԁлытӧм-ва ԁа јӧв јуӧмыԍ, пуԍытӧм-ԍојан ԍојӧмыԍ, пӧжаԍтӧм-уԉ-ԋаныԍ, кӧԇыԁ ԍојаныԍ (колӧ пӧԍ-ԍојанҗык ԍојны), мыԍкытӧм-вотӧс ԁа граԁвыв-пуктасјас ԍојӧмыԍ, щыкӧм-ԍојан-јуаныԍ. Пуԅӧԁлытӧм-ваын вермасны лоны мыт-гагјас. Зев-ԋін ԉок јуны пуԅӧԁлытӧм-ва кынӧм-віԍӧԁан-ԏіф (брюшной тиф)-ԁа, мыт-ԁа, коԉера-ветлігӧн. Секі віԍӧԁан гагјас меԁ-јона ва-пыр вуҗӧны. Пуԅӧԁлытӧм-јӧлын вермасны лоны чакотка-гагјас. Нӧшта, пуԅӧԁлытӧм-јӧлыԁ зев-ӧԁјӧ щыкӧ. Пуԍытӧм-ԍојанторјас ԍӧкыԁа ԋебԅӧны-пуԍӧны гырк-пыщканым, сы-вӧсна віԍӧԁӧны міјанӧс. Уԉ-ԋаԋ (тырмымӧн-пӧжавтӧм) із-моз рушкуаԁ пукԍӧ. Сы-вӧсна ԍӧлӧмтӧ сотӧ, горԁԇӧԁлӧ. Морӧспаԋ-улын ԍӧкыԁ, ԁојмӧ Кӧԇыԁ-ԍојан абу-жӧ бур. Пӧԍ-ԍојаныԁ шонтӧ міјанӧс, кӧԇыԁсӧ аслыным лоӧ шонтыны: сіјӧ міјан вір-јајыԍ кӧԇыԁҗык. Кӧԇыԁ-рок ԁа картупеԉ абу чӧскыԁӧԍ, чӧскыԁ-ԍојан-моз оз пырны вомаԁ. Сеԍԍа, чӧскыԁтӧм-ԍојанјасыԁ омӧԉҗыка пуԍӧны-ԋебԅӧны гырканым-ԁај. Чӧскыԁ-ԍојан-јуан-вылӧ-віԇӧԁігӧн, шуӧны, ԁуԉ-ваыԁ петӧ. Оз сӧмын ԁуԉ-ваыԁ секі пет, пеԏӧ щӧщ рушкуын-сӧԇтан-рушку-ва (желуԁочнеј сок). Коԁі пӧԍ-ԍојан-пыԃԃі калбас ԍојӧ (сещӧмыс уна карјасын), сылӧн ԍувјасыс оз вермыны ԉучкі-уҗавны. Калбасӧ-ӧԁ, меԁԍа-ԋін ԁонтӧм-сортас, течӧны быԁԍама ковтӧм, щыкӧм, коԉас-јај-торјас. Рушку ԁа ԍувјас оз вермыны најӧс ԋебԅӧԁны. Сещӧм-калбас-ԁорԍыԁ бурҗык ԋаԋ-вылын ԁа ва-вылын овны. Щыкӧм-јајын ԁа черіын лоӧны јаԁјас. Наыԍ мортыԁ ԉібӧ јона віԍмӧ, ԉібӧ ԁажӧ кулӧ. Тӧлын ԍојанторјастӧ ԁырҗык поԅӧ віԇны, оз щыкны најӧ. Гожӧмын мӧԁ-лун-кежлӧ оз-ԋін поԅ коԉны — щыкӧны. Гожӧмын уна-јај-ԍојны оз ков. Меԁ-бур секі ԍојны граԁвыв-пуктас ԁа јӧла-ԍојанјас. Јаблӧг-кӧ ԋӧбан ԍојны, сіјӧс војԁӧр колӧ мыԍкавны пуԅӧԁлӧм-ваӧн, ԁа меԁ мыԍкігаԁ кіјасыԁ сӧстӧмӧԍ вӧліны. Ӧԏі-пӧлӧс-ԍојантор абу-жӧ бур: уман, оз кут чӧстыны, оз кут ԍојԍыны. Сы-вӧсна ԍојаннаԁ колӧ пӧлӧскааԍны, вежлавны најӧс щӧкыԁҗыка. Коркӧ тенаԁ віԍліс-ез кынӧмыԁ? Мыԏітӧԁліс ез? Мыјыԍ віԍіс, кущӧм-ԍојан-бӧрын? Ԍојлан он те мыԍԍытӧм-кіӧн?

VIII. Ԍін-пеԉ-ԇоԋвіԇа-јылыԍ.

Мыјла школаын уна-велӧԁчыԍ сӧмын матыԍ аԁԇӧны.

Коԁ-ԍурӧ лыԃԃыԍны ԉібӧ маті-гӧгӧрыԍ віԇӧԁны ӧчкіаԍӧны, сытӧг оз аԁԇыны матыԍыс. Сы-пыԃԃі ылыԍ најӧ бура аԁԇӧны, ԋекущӧм-ӧчкі оз ков. Мукӧԁыс вурԍӧны ԁа лыԃԃыԍӧны ӧчкітӧг, матыԍыс бура аԁԇӧны, ылыԍ оз аԁԇыны, ӧчкіӧн віԇӧԁӧны. Воԇԇајассӧ шуӧны бура-аԁԇыԍјасӧн (ԃаԉнозоркіје), бӧрјајассӧ — омӧԉа-аԁԇыԍјасӧн (бԉізорукіје). Омӧԉа-аԁԇыԍјаслӧн ԍін-коԉкјасыс јонҗыка мыԉкјаӧԍ мукӧԁ-ԁорыԍ. Кымын-морт тіјан классын бура-аԁԇыԍыс, омӧԉа аԁԇыԍыԍ? Тӧԁмалӧмаӧԍ, мыј велӧԁчыԍјаслӧн ԍінмыс зев јона щыкӧ. Школаӧ-пырігӧн унҗык чеԉаԃыс бур-ԍінмӧн локтӧны, бура аԁԇӧны. Велӧԁчігас сеԍԍа воыԍ-воӧ щыкӧм-ԍінма пыр ӧтарӧ соԁӧ, бура-аԁԇыԍјас чінӧны. Сіјӧ сы-вӧсна, мыј велӧԁчыԍјаслы уна лоӧ лыԃԃыԍны, гіжны, јона муԇтыны ԍінсӧ. Ԍін-бугыԉыс сыыԍ кысԍӧ воԇӧ, быԏԏӧ петыштӧ ортсӧ (мыԉкјаҗык лоӧ) — ԍінмыс щыкӧ, ылыԍ оз-ԋін кут аԁԇыны. Ԍінтӧ-щыкӧԁны отсалӧны пемыԁӧн ԁа омӧԉік-біӧн лыԃԃыԍӧм-гіжӧм, ԉок-нога-партајас (кор лыԃԃыԍігаԁ-гіжігаԁ тушатӧ кусіԋтӧмӧн, јуртӧ-чукыԉтӧмӧн лоӧ пукавны), омӧԉа-тӧԁчана посԋі-шыпаса-ԋігајас ԁа југыԁыс-кӧ ԋіга ԁа ԏетраԃ-вылаԁ оз ԉучкі уԍ, а вуҗӧрӧн. Колӧ, меԁым југыԁыс пыр шујгалаԁорԍаԋ уԍіс, секі ԋекущӧм-вуҗӧр оз ло. (Тіјан классын партајас-вылаԁ југыԁыс шујгалаԁорԍаԋ-ӧ уԍӧ?). Гортаԁ і классаԁ уҗ-вылӧ-пукԍігӧн лӧԍӧԁчӧј пыр сіԇі, меԁым лунын ӧшіԋјас, а рытын лампа пыр вӧліны шујгалаԁорын. Кымын гырыԍӧԍ ԁа паԍкыԁӧԍ ӧшіԋјас школаын, векԋіӧԍ ӧшіԋкостјасыс, сымын-уна-југыԁ вежӧсын, ԇоԋвіԇаӧԍ ԁа бур-ԍінмаӧԍ велӧԁчыԍјасыс. Школа-ԍтенјастӧ пыщкӧслаԁорсӧ колӧ мавтны југыԁ-рӧма краскаӧн. Ԋігатӧ ԁа ԏетраԃтӧ ԍінԍаԋыԁ колӧ кутны 32 — 35-саԋԏіметр-сајын. Сіԇісӧ-кӧ онӧ аԁԇӧ, ԉібӧ омӧԉа аԁԇаԁ, пырыԍ-пыр мунӧј ԍін-бурԁӧԁыԍ-ԁоктор-орԁӧ. Сіјӧ віԁлалас тіјанлыԍ ԍінјастӧ, ԍін-ԍерԏі щӧктас ӧчкі ԋӧбны. Ӧчкітӧг-кӧ і воԇӧ кутаԁ муԇтыны ԍінјастӧ, ԇікӧԇ најӧс щыкӧԁаԁ. Ԍінјасыԁ-ӧԁ меԁ-колан-торјас. Омӧԉ-ԍінјаснаԁ бура-уҗавны он вермы, уна бур-тор он аԁԇыв. Омӧԉ-ԍінјасыԁ торкӧны міјанлыԍ ԇоԋвіԇалуннымӧс, оз леԇны пӧԍ-ԍӧлӧмӧн, ԁолыԁа-пы-рыԍ уҗавны.

Тракома-јылыԍ.

Коԁлӧн тіјан-піыԍ, саԃмаԁ-ԁа, ԍінјасыԁ оз воԍԍыны, быԏԏӧ кԉејітчӧмаӧԍ. Лоӧ кінаԁ тіԉны. Ԍінјас кԉејітчӧны секі, кор ԍінлапӧԁ пыщкӧс-вӧсԋі-кучікыс віԍмӧма. Ԍінлапӧԁыԁ быԏԏӧ ӧшіԋ-тупкӧс: віԇӧ ԍінтӧ бусӧԍԍӧмыԍ ԁа ԁојмӧмыԍ уԅігӧн і олігӧн. Віԍмӧм-ԍін-лапӧԁыԍ петӧ ор. Војбыԁӧн лапӧԁ-ԁорјасыс кԉејітчӧны сіјӧ орнас. Коԍмӧм-орыс чукӧрмӧ ныр-берԁӧ ԍін-пеԉӧсӧ.

36-ԁ ԍер. Віԍмӧм-ԍінлапӧԁ. 37-ԁ ԍер. Тракома.

Меԁ-омӧԉ, полана ԁа вуҗана ԍінлапӧԁ-віԍӧм шуԍӧ тракомаӧн. Віԇӧԁлы јортыԁлыԍ ԍінсӧ. Ԍін-коԉкјыс ԁор-гӧгӧрыс јеҗыԁ. Шӧрлаԋыс сіјӧ пырыс-тыԁалана (прозрачное), шуԍӧ роговітсаӧн. Ԃерт, кӧнкӧ, ті аԁԇыліԁ коркӧ беԉмаа-ԍін. Беԉмаыс сіјӧ щыкӧм-роговітса: гуԁыртчӧма, пемԁӧма. Тракомаӧн-віԍігӧн віԍӧмыс ԍінлапӧԁыԍ вермӧ вуҗны роговітсаӧ, гуԁыртӧ сіјӧс — беԉмаалӧ. Роговітсатӧ-кӧ ставнас беԉмаалас, мортыԁ ԍінтӧммӧ. Міјан респубԉікаын меԁ-уна-ԍінтӧм тракомаыԍ: быԁ-ԍо-ԍінтӧм-морт-піыԍ кыԅ-ӧԏіыс ԍінтӧммӧма тракомаыԍ. Тракома — зев вуҗана віԍӧм. Міјанын ԇоԋ ԍіктјасӧн віԍӧны тракомаӧн. Сы-вӧсна оз ков ԋекор тіԉны ԍінтӧ ԋајт-кіӧн, чышкыны ԋајт-куԅчышјанӧн ԉібӧ ԋајт-ныр-чышкӧԁӧн. Оз ков чышкыԍны јӧз-куԅчышјанӧ: он-ӧԁ тӧԁ, куԅчышјан-кӧԅајіныс ԇоԋвіԇа абу. Гашкӧ, тракомаа. Быԁ-мортлы ԍемјаын колӧ лӧԍӧԁны торја-куԅчышјан.

38-ԁ ԍер. Беԉмаа-ԍін.

Уԅігӧн-кӧ ԍінјасыԁ кԉејітчӧны, колӧ регыԁҗык петкӧԁчывны ԍін-бурԁӧԁыԍ ԁокторлы. Ԋужӧԁчыны-кӧ бурԁӧԁчӧмыԍ понԁан, ԍінмыԁ јонҗыка віԍмас, јонҗыка орӧԍԍыны кутас.

Пеԉ-ԇонвіԇа-јылыԍ.

Пеԉ-тыԁаланінјас шуԍӧны пеԉпаԋӧн (раковіна) ԁа пеԉ-роԅӧн (канал). Пеԉ-роԅԍаԋыс пырӧ ортсі-шы-ветлӧԁлан-туј. Пыщса-помыс сылӧн зелтӧма зев вӧсԋіԃік кеԋ-коԃ-кучікӧн, шуԍӧ барабаннеј перепонкаӧн. Шы-ветлан-тујјас-весавны ԋајтыԍ — пеԉ-сітыԍ (ԍераыԍ), колӧ сӧстӧм-рузумӧн. Ԋекор оз ков гуԁјыны пеԉтӧ ізтӧгӧн, шпіԉкіӧн, чувкі-кыан-јемӧн ԁа мукӧԁ сещӧм-торјасӧн: верман кеԋ-коԃ-кучіксӧ гыжјыштны, ԁојԁны. Барабаннеј перепонка-сајас кујлӧ самеј кылыԍыс, мыјӧн мі кылам. Сіјӧс јона колӧ віԇны. Емӧԍ, ԋемвіԁчыԍтӧг пеԉӧ кучкасны ԉібӧ пеԉ-воԇын ыҗыԁ-горӧн горӧԁасны. Сіјӧ зев абу бур: барабаннеј перепонка вермас потны, мортыԁ пеԉтӧммас. А пеԉтӧмјаслы-ӧԁ овны зев ԍӧкыԁ: ӧԏіторсӧ ԁасыԍ јуаласны, щӧщ мукӧԁсӧ ԁӧзмӧԁасны. Ічӧтыԍаԋ колӧ велӧԁчыны ԍорԋітны шӧркоԃԃем-шыӧн, оз ков горзыны. Горзӧмӧн веԍкыԁлунтӧ он петкӧԁлы. Колӧ бур-уҗӧн ԁа тӧлка-віԍталӧмӧн петкӧԁлыны сіјӧс. Пабрікјасын гырыԍ-машінајас-берԁын-уҗалыԍјас пӧшԏі ставныс омӧԉа кылӧны: машіна-шыјасыс торкӧмаӧԍ налыԍ кылан-торјассӧ.

39-ԁ ԍер. Пеԉ, ортсіыс і пыщкӧсыс.

Пеԉӧ-веԍкалӧм-вуҗана-віԍӧм меԁ-щӧкыԁа овмӧԁчӧ барабаннеј-перепонка-сајса-кылан-торјӧ, сеԍԍа барабаннеј-перепонкасӧ роԅӧԁӧ. Пеԉԍыԁ віјалӧ, ор петӧ. Омӧԉҗыка кутан кывны. Мыјӧн чеԉаԃ кутасны нораԍны пеԉ-віԍӧмӧн, пыр-жӧ колӧ петкӧԁлыны најӧс пеԉ-бурԁӧԁыԍ-ԁокторлы, меԁым віԍӧмыс оз уԃіт роԅӧԁны барабаннеј перепонкасӧ. Та-јылыԍ віԍталӧј мамјасыԁлы.

IX. Уԅӧм ԁа шојтчӧм-јылыԍ.

Шојтчӧм-јылыԍ.

Уҗалігӧн муԇӧны шырјајјас. Јурӧн-уҗалігӧн (умственныје заԋаԏіја), велӧԁчігӧн, мі муԇам уна-мӧвпалӧмыԍ, кывзӧмыԍ, ԍуԍа-віԇӧԁӧмыԍ, ԁыр копыртчӧмӧн вӧрԅӧԁчывтӧг пукалӧмыԍ. Урӧк помын мі омӧԉҗыка-ԋін гӧгӧрвоам віԍталӧмсӧ, вӧчам уна-ӧшібкајас. Міјанлы колӧ шојтчӧг. Меԁ-бура уҗыԁ мунӧ, кӧԏ-регыԃікаӧн, но шојтчӧмӧн. Сы-вӧсна школајасын быԁ-урӧк-бӧрын вӧчӧны шојтчӧг — переменајас. Шојтчытӧг-кӧ помԍа уҗавны уна-час, сымԁа вын вошӧ, мыј сеԍԍа веԍіг ԁыр-шојтчӧмӧн он бергӧԁ сіјӧс. Меԁ-уна-уҗалыԍ-орган-міјан — ԍӧлӧм. Сылӧн уҗыс помаԍлытӧм. Кыԇі-нӧ сіјӧ уҗалӧ? Мыјла сіјӧ ԋекор оз муԇ? — Ԍӧлӧмным міјан ставнас шырјајыԍ, јукԍӧ ԋоԉ-пеԉӧ: кык-вежӧс вылілаԁорас ԁа кык-вежӧс улілаԁорас. Кор вылілаԁорса-шырјајјасыс чіныштӧны, топалыштӧны, секі улылаԁорсајасыс ԉічыԁа олӧны, вӧԉаыԍ. Вылысса-јукӧн-шырјајјас топалыштлӧны сӧмын ԍекунԁа-ԁасӧԁ-јукӧн-ԁыра-кежлӧ (0,1 ԍек.). Сы-бӧрын улыса-јукӧн-шырјајјас топалӧны, ԍекунԁа-кујім-ԁасӧԁ-јукӧн-ԁыра-кежлӧ (0,3 ԍек), вылісајасыс шојтчӧны. Сеԍԍа ԍӧлӧмыԁ ставнас шојтчӧ, ԍекунԁ-чеԏверԏ (0,4 ԍек). Сіԇ-кӧ, ԍӧлӧмыԁ сы-ԁыра-жӧ шојтчӧ, мыј-ԁыра і уҗалӧ. Сы-вӧсна і оз муԇ сіјӧ ԋекор. СССР-ын закон оз леԇ суткіын кӧкјамыс-часыԍ-унҗык уҗавны. Мӧԁ-кӧкјамыс-час мортлӧн мунӧ кӧмаԍӧм-паԍтаԍӧм, мыԍԍӧм, ԍојӧм-јуӧм, лыԃԃыԍӧм, гажӧԁчӧм, јӧз-кост ԁа гортса-уҗ-вӧчӧм ԁа шојтчӧм-вылӧ. Којмӧԁ-кӧкјамыс-часыс пуктӧма уԅны. Тіјан-арлыԁа-чеԉаԃлы колӧ уԅны ӧкмыс час. Ԋемечкӧԁ-војујтігӧн кык-опітсер заклаԁ-вартӧмаӧԍ: коԁыслӧн салԁатјасыс ӧткуԅта ԁа ӧтҗуҗԁа окопјас регыԁҗык коԁјасны. Кыкнаныслӧн салԁатыс вӧлӧма ӧтмынԁаӧн. Ӧԏі-опітсерыс асԍыс салԁатјассӧ јукӧма кык-пеԉӧ: војԁӧр-пӧ меԁ ӧԏі-җынјыс уҗалас, мӧԁыс секі шојтчас; сеԍԍа воԇԇајасыс кутасны шојтчыны, мӧԁ-җынјыс уҗалас. Кӧсјыԍӧма налы уҗалӧмыԍ бура-мынтыԍны. Сы-раԃі салԁатјас ԍӧлӧмԍыс кутчіԍӧмаӧԍ уҗ-берԁӧ, уҗалӧмаӧԍ ебӧс-быртӧԇыс ԁа вӧԉіԍԏі јортјасыскӧԁ вежԍӧмаӧԍ. Мӧԁ-опітсерыс нач-мӧԁ-ногӧн лӧԍӧԁӧма уҗалӧмсӧ. Сіјӧ салԁатјассӧ јукӧма кујім-пеԉӧ, быԁ-чукӧрлы щӧктӧма уҗавны сӧмын віт-мінутӧн. Сіԇ-кӧ, быԁ-морт віт-мінут-уҗалӧм-бӧрын ԁас-мінут шојтчіс. Тајӧ-опітсерлӧн јона-воԇ мӧԁ-ԁорԍыс окопыс коԁјыԍԍіс ԁај салԁатјасыс ез муԇны. Воԇԇа-опітсерыслӧн уҗалыԍјасыс жујмунӧмаӧԍ вӧлі, сещӧма муԇӧмаӧԍ. Најӧ-ӧԁ-со ебӧс-быртӧԇыс пыр уҗалісны, ез шојтчывны, а јортјас-уҗаліг-костіыс бырӧԁӧм-вын-мынԁа вын ԋекыԇі ез вермыны чӧжны, ез вевјавлыны бура-шојтчыны. Ԃерт сеԍԍа сіԇінаԁ жујалан. Мӧвпыштӧј ӧні аԍныԁ: кыԇі бурҗык уҗавны, меԁым омӧԉа-муԇӧмӧн унҗык вӧчны.

Ун-јылыԍ.

Ԍӧкыԁа-гӧгӧрвоана-торјас школаын велӧԁӧны пырҗык асылын, меԁ-воԇԇа-урӧкјасын. Со-мыј-вӧсна сіԇі вӧчԍӧ. Унмыԁ — меԁ-бур шојтчӧг. Уԅӧм-бӧрын уҗавны ԁа мӧвпавны меԁ-кокԋі. Омӧԉа ԉібӧ еща-уԅӧм-бӧрын огӧ вермӧ бура-мӧвпавны, омӧԉа вежӧртам, ԋекущӧм-уҗ кіаным оз пыр, оз уҗавԍыԍԍы. Тіјан-арлыԁа-велӧԁчыԍјаслы колӧ уԅны суткіын ԁас-час. Секі лоанныԁ крепыԁӧԍ, јонӧԍ, ԇоԋвіԇаӧԍ. Понмӧс-кӧ ԁыр он леԇ уԅны, 16 — 17-лун-мыԍԏі сіјӧ кулӧ. Франтсіјаын велӧԁчӧм-јӧз вӧчӧмаӧԍ со-кущӧм-тор: бура-уԅӧм-бӧрын понлы вірас леԇӧмаӧԍ ԁыр-уԅтӧм-понлыԍ вірсӧ. Сіјӧ зев регыԁӧн выԉыԍ унмовԍӧма, Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј пемӧсјас-вірын уҗыԍ чукӧрмӧ јаԁ. Уԅігӧн сіјӧ јаԁыс весаԍԍӧ вірӧн. Кор мі огӧ уԅӧ, міјан вір-јај пыр уҗалӧ: ветлігӧн-вӧрігӧн шырјајјас топалыштлӧны, ԍінјас віԇӧԁӧны, пеԉјас кывзӧны, јур-вем мӧвпалӧ. Уԅігӧн ставныс најӧ шојтчӧны, чӧжӧны мӧԁ-лун-кежлӧ вын. Сӧмын ԍӧлӧм ԁа тыјас лун і вој песԍӧны — уҗалӧны.

X. Віна-јуӧм ԁа табак-курітӧм-јылыԍ.

Віна-јуӧмыԍ зев-ыҗыԁ-ԉок.

Туј-куԅа ӧтарӧ-мӧԁарӧ-ԁовјаліг-тырјі мунӧ морт. Абу-ӧ сіјӧ віԍмӧма? — Абу. Саԃтӧм-коԁ. Ԍінјасыс пыктӧмаӧԍ, гырԁӧԍӧԍ. Мунӧ ԁа ӧтнасӧн гораа ԍорԋітӧ. Енӧ кывзӧ сылыԍ сӧрӧмсӧ, онӧ-жӧ-ӧԁ ԋемтор гӧгӧрвоӧј-а. Сіјӧ унаыԍ ачыс оз тӧԁ, мыј сӧрӧ, вінаыс віԍмӧԁӧма јур-вемсӧ-ԁа. Со сіјӧ ԍурјаӧ зураԍіс, уԍі ԋајтӧ. Бур, еԍкӧ, гортас - воӧм-мыԍԏі-кӧ тащӧм-мортыԁ унмовԍас. Ԁа-ӧԁ унҗыкыс оз уԅны, зык ԁа шум лептӧны, коԍаԍны зелтчӧны. Нӧјтӧны гӧтырсӧ, чеԉаԃсӧ, шыблалӧны, жугӧԁалӧны ԁозмук ԁа улӧс-пызанјас. Гортсајасыс ԍӧм ԉібӧ ԋаԋ віԁчыԍісны, а сіјӧ со-мыј вајіс — коԁ-јурсӧ. Нажеткасӧ ставсӧ јуӧма. Чеԉаԃыс щыгјавны кутасны, корны петасны. Гӧтырыс шогысла ԁа ԍӧкыԃ-олӧмысла — горзыны-бӧрԁны. Јуыԍ-мужік аскінас четчас ԁа оз віԇӧԁлы ԍемја-вылӧ, мунас корԍны уҗԁыны ԍӧм пӧкмӧлитчыны. Емӧԍ, ԍаԃтӧм-коԁӧԇ ԋекор оз јуны. Ещаԋік-јуӧм, на-ногӧн, абу омӧԉ. Поԅӧ, ԁумајтӧны. Сіјӧ абу сіԇі. Ещаԋік-јуӧмыԍ омӧԉыс ем-жӧ. Ԏіпограпіјаын ещаԋік-јуыштӧм-наборщік саԃ-наборщікыԍ ӧшібкасӧ унҗык вӧчӧ. Сіԇі-жӧ і мукӧԁ-уҗ-вылын: јуыштӧм-мортлӧн уҗыс омӧԉҗыка мунӧ. Профессор Бекԏерев коԁԇӧԁана-јуан віԁлалӧма пон-піјан-вылын. Кымынкӧ-пон-піӧс јуктӧԁыштавлӧма сіјӧ ԍпіртӧн, мукӧԁсӧ абу. Коԁԇывлӧм-пон-піјан зев омӧԉа быԁмӧмаӧԍ, лоӧмаӧԍ міԍтӧмӧԍ, омӧԉікӧԍ, жугыԉӧԍ. Віна-јуыԍјасӧс щӧкыԁа віԍӧԁӧ. Најӧ җеԋыԁ-нем-помаӧԍ: јутӧмјас-ԁорыԍ јона-воԇ кулӧны. Јуыԍјаслӧн ԇоԋвіԇа-чеԉаԃ оз вермыны лоны. Најӧ віԍлӧсӧн-ԋін і чужӧны. Аԁԇас-кӧ ԁоктор кеԉыԁ-чужӧма омӧԉік-кагаӧс, меԁ-војԁӧр јуалас, абу-ӧ баԏ-мамыс јуыԍӧԍ. Јуыԍ-баԏ-мам-нывјаслы, верӧссајас мунасны-ԁа, кагасӧ-верԁны ԋемторјӧн лоӧ: морӧсас јӧлыс оз ло. Быԁ-коԁԇӧԁана-јуан — јаԁ. Јуыштӧм-бӧрын мортлӧн војԁӧр кывјыс раԅԍӧ: варовмӧ, ԁугԁывтӧг пыр мыјкӧ віԍталӧ. Ызгас-ызгас сіԇі, сеԍԍа јаԁыс кутас вермыны сіјӧс: мортлы зев ԍӧкыԁ лоӧ. Јурыс быԏԏӧ тыртӧм кӧрт-пӧрт, ԋемтор оз уҗав, оз вежӧрав. Ԍінјасыс гырԁӧԍԍӧны, гуԁыртчӧны. Ԍінвоԇыс пемԁӧ, ставыс быԏԏӧ ру-піын. Уҗавны, тӧԁӧмыԍ-ԋін, сещӧм-морт ԋемтор оз вермы, ԋекущӧм-уҗ сылы кіас оз пыр.

Курітчӧмыԍ зев-жӧ омӧԉ.

Керкатыр лӧз-щын, ԋінӧм оз тыԁав. Јурӧј бергӧԁчӧ. Лолавны ԋемторјӧн. Пукалыԍјасыс віжӧԁӧмаӧԍ, кеԉԁӧԁӧмаӧԍ. Кызӧны, шыжсӧ җоҗӧ ԍӧлалӧны. Кытчӧ, бара, ме веԍкалі-а? — Курітчыԍјас-піӧ. Воԍталӧј ӧшіԋјастӧ! Міјан-тыјаслы колӧ сӧстӧм-сынӧԁ! Мі тӧлӧԁӧмӧн весалам керкаыԍ щыкӧм-сынӧԁ — угԉекіслота, а ті, курітчыԍјас, табак-щыннаԁ бӧр леԇаԁ сіјӧс, тыртаԁ керкасӧ. Міјан ловгоршлы, тыјаслы, гырк-пыщкӧслы-ставнас табак-щыныԁ зев омӧԉ: уна-ԉок сіјӧ вӧчӧ. Мыјԁа-на омӧԉыс табактӧ-сотӧмыԍ курітчӧмԍыс-ӧпріч! Ԁоктор шуас, чеԉаԃтӧ-пӧ јӧлӧн колӧ јуктавны, аԁԇан, кущӧм најӧ омӧԉӧԍ, быгыԁӧԍ. — „Ԍӧмыс абу јӧвсӧ ԋӧбны. Ва јуасны", шуас баԏыс. „Те курітчан, курыԁтӧ віԁлавлан? Уна-ӧ-ԍӧм віԇан сы-вылӧ быԁ-лун? Табак-пыԃԃіыԁ-кӧ, еԍкӧ, те кагаыԁлы јӧв ԋӧбан, красујтчас-олас сіјӧ. Быԁмас ԇоԋвіԇаӧн, јонӧн. Мӧԁыԍ аслыԁ-жӧ бур-отсаԍыԍ лоӧ, ԋімкоԃаԍны понԁан". Вајӧ ӧтувтчӧмӧн венԍыны курітчӧмӧн! Бырӧԁамӧј сіјӧс! Классӧ ӧшӧԁам пӧв. Ӧтар-бокас гіжалам куріт- чыԍјасӧс, мӧԁарас — курітчытӧмјасӧс. Коԁі курітчӧмыԍ ԁугԁас, сіјӧс ԁолыԁа-пырыԍ вуҗӧԁам курітчытӧмјас-ԁінӧ. Быԁ-сещӧм-вуҗӧԁӧм лоӧ ыҗыԁ-праԅԋікӧн, ыҗыԁ-бур-вӧчӧмӧн. Сы-јылыԍ мі понԁам віԍтавлыны мукӧԁ-курітчыԍјаслы. Мі ог летчыԍӧј тајӧ-уҗыԍ. Кутам вынјаыԍ песԍыны кыскыны став - курітчыԍсӧ аслаԁорӧ, курітчытӧмјас-пыщкӧ. Мі бырӧԁам школаыԍ курітчӧмӧн-сынӧԁ-щыкӧԁӧм! Ԁугӧԁам табак-щын-пуркјӧмыԍ став-велӧԁыԍсӧ, велӧԁчыԍјассӧ, стӧрӧжӧс! Быԁ-классӧ колӧ ӧшӧԁны тащӧм пӧвсӧ. Понԁам пасјавны курітчӧмыԍ-ԁугԁыԍјасӧс.

XI. Бӧрја-кыв.

Мыј колӧ вӧчны школаса ԇоԋвіԇалун-понԁа-тӧжԁыԍыԍ-котырлы.

Уна-велӧԁчыԍ лыԃԃас тајӧ-ԋігасӧ. Лыԃԃӧмыԁ сіјӧ ӧԏі-тор, колӧ вӧчны, мыј щӧктӧма. Меԁым лыԃԃӧмыс веԍ оз вош, меԁым велӧԁчыԍјас велаласны ԇоԋвіԇа олӧмӧ, колӧ коԁлыкӧ сы-јылыԍ пыр каԅтывны, зурӧԁны, щӧктыны вӧчны, ышӧԁны сы-вылӧ. Школаса ԇоԋвіԇалун-понԁа-тӧжԁыԍыԍ-котырлы, став-велӧԁчыԍыскӧԁ ӧтув, ԁоктор-інԁалӧм-ԍерԏі колӧ зіԉны пыртны олӧмӧ ԋігаын-віԍтавлӧм-торјас. Колӧ зіԉны, меԁым сіјӧ пырас і вужјаԍас. Секі важ-олӧм школаын вежԍас. Велӧԁчыԍјас аԍныс понԁасны кысԍыны сӧстӧма, бура-олӧмлаԋ, понԁасны віԇны аԍнысӧ быԁ-ԉокыԍ ԁа омӧԉыԍ. Секі тајӧ-ԋіга-леԇӧм веԍ оз вош. Ԇоԋвіԇалун-понԁа-тӧжԁыԍыԍ-котырлы школаын, мукӧԁ-велӧԁчыԍјаԍкӧԁ-щӧщ, колӧ унҗыкыԍ вӧчлыны выставкајас, собраԋԋӧјас ԇоԋвіԇа-кутӧм-јылыԍ ԍорԋітны; аслыныс бура, ԉучкі овны, меԁым мукӧԁ, на-вылӧ-віԇӧԁӧмӧн, ԉок-олӧмсӧ вежасны бур-вылӧ. Колӧ налы тӧԁны ԁа пыртны олӧмас со-кущӧм-торјас: 1. Чужӧмтӧ, гоԉатӧ ԁа пеԉјастӧ быԁ-лун мыԍкыны кӧԇыԁ-ваӧн, мајтӧгӧн. Кіјастӧ мыԍкыны быԁ-ԍојӧм-воԇвылын. Піԋјас весавны вој-кежлӧ ніԋ-весалан-щӧт- каӧн ԁа сӧстӧм-мелӧн. Ӧтчыԁ быԁ-вежонын мыԍкыны тушатӧ шоныԁ-ваӧн, мајтӧгӧн. 2. Купајтчігӧн ваын ԁыр оз ков овны: кынмыны-завоԃіттӧԇ колӧ петны сетыԍ. 3. Оз ков леԇны окавны аԍтӧ парјаԁ ԋі кітӧ. Аслыԁ оз ков окавны ԋекоԁӧс, ӧбразјас-ԋі, крестјас-ԋі. Оз ков ԍетны понлы ԋувны кітӧ. Оз ков уԅтӧԁлыны аскӧԁыԁ понјӧс-ԋі-каԋӧс, оз ков окавны најӧс. 4. Оз поԅ ԍӧлавны җоҗӧ. Кызігӧн ԁа ԋесјігӧн вомтӧ колӧ тупкыны. 5. Ԁӧрӧм-гачтӧ-ԁа, піԋҗак-паԍтӧ-ԁа, воԉпаԍ-гӧгӧртӧ-ԁа колӧ віԇны сӧстӧма. Бусӧԍ-кӧлујтӧ колӧ пыркӧԁны ывлаын, бокын јӧз-оланінԍаԋ. Җоҗтӧ колӧ чышкыны лапыԁ-корӧԍӧн, меԁ бус оз кај. Бусјас чышкавны лапыԁ-веԏӧкӧн. 6. Сӧстӧм-сынӧԁ зев бур. Колӧ велӧԁны аԍтӧ овны воԍса-ӧшіԋӧн ԉібӧ форточкаӧн. Керкатӧ колӧ щӧкыԁҗыка тӧлӧԁны, асылын ԁа вој-кежлӧ щук-ԋін быԁ-лун. Ен тӧбԍы, ен гартчы вывті-шоныԁа. 7. Ԍој-ју торја-ԁозјыԍ, чышкыԍ торја-куԅчышјанӧ, уԅлы торја-воԉпаԍын. 8. Јӧвтӧ ԁа ватӧ пуԅӧԁлӧмӧс ју. Граԁвыв-пуктастӧ ԁа вотӧсјас мыԍкавтӧг ен ԍој. Віԁчыԍ мічӧԁӧм- мампаԍԍӧыԍ ԁа поԁсолԋечԋікыԍ. 9. Быԁ-ԇоԋвіԇа-велӧԁчыԍлы колӧ вӧчны гімнаԍԏіка ԁа спорт велӧԁны. Переменајас-ԁырјі колӧ овны ывлаын, сӧстӧм-сынӧԁ-вылын . 10. Уԅны колӧ 10-час. 11. Школаын ԋекоԁлы оз поԅ курітчыны. Велӧԁчыԍјаслы колӧ венԍыны табак-јаԁӧн, бырӧԁны курітчӧм. 12. Коԁԇӧԁана-торјас ен ју. Кӧԏ-кущӧмкӧ-ыҗыԁ-морт, аслас-пемыԁлуныс-вӧсна і понԁас щӧктыны јуны, ен кывзы сылыԍ. Крепыԁа аԍтӧ кут бур-туј-вылын. Тајӧ-12-торсӧ ԇоԋвіԇа-кутӧм-јылыԍ колӧ тӧԁны быԁ-велӧԁчыԍлы; овны сіԇі аслыныс, велӧԁны щӧщ і мукӧԁӧс: гортсајассӧ ԁа тӧԁсајассӧ. Јурінԁалыԍ. I. Морт-кучік-ԇоԋвіԇа-јылыԍ. Ԉістбок. Мыјла колӧ мыԍԍыны.............................................. 3 Кыԇі колӧ ԁӧԅӧрітны јурԍітӧ ԁа чуԋ-гыжјастӧ 4 Кущӧм-ваӧн колӧ мыԍԍыны . ..................................... 7 Саріԇын ԁа јујасын купајтчӧм-јылыԍ.............................. 7 Кыԇі колӧ паԍтаԍны.............................................. 8 Кынмалӧм-јылыԍ ................................................ 10 II. Фізкуԉтура. Гімнаԍԏіка ԁа спорт абу ышмапторјас: најӧ ԇоԋвіԇалун кутӧны 10 Шоныԁ-паԍ-пыԃԃі — фізкуԉтура .................................... 14 III. Ԉіфмаԏіческеј-ԍіԍԏема-ԇоԋвіԇа-јылыԍ. Зӧлӧтука-јылыԍ............................. 15 IV. Лыԍӧм-ԇоԋвіԇа-јылыԍ. Ракіт-віԍӧм-јылыԍ.............................................. 17 Мыјла чеԉаԃлӧн лыԍӧмыс кокԋіа кусԋаԍӧ, пӧрыԍјаслӧн — чеглаԍӧ......................................... 18 Кытчӧԇ кагаыԁлӧн ԍурсалыыс оз јонмы, уԅтӧԁлы сіјӧс чорыԁ-воԉпаԍын 19 Морӧс-лыјас-чукыԉтчӧм-јылыԍ.................................... 21 Мыј-вӧсна коԁ-ԍурӧ-јӧз ӧԁјӧ ԁа уна вермӧны ветлыны, мукӧԁыс — оз. 22 V. Лолалан-тујјас-ԇоԋвіԇа-јылыԍ. Мыјла мі тӧлӧԁам ас-оланіннымӧс................................ 24 Морӧс-лыјас-јылыԍ.............................................. 25 Кыԇі паԍкӧԁны векԋі-морӧс...................................... 28 Чакотка-јылыԍ ԁа кыԇі сыыԍ мезԁыԍны .... 29 Уна-ӧ кулӧ јӧз чакоткаӧн......................... 31 Збыԉыԍ-ӧ поԅӧ віԍмыны чакоткаӧн віԍыԍ-шыжԍаԋ 31 Ԃіспанԍер — чакоткаӧн-венԍан-ін.................... 32 Карлӧн тыјасыс — паркјас ԁа саԁјас................ 37 Воԇын-олыԍјасыс лоӧны ывла-школаын - велӧԁчыԍјас. 38 VI. Вір-ԇоԋвіԇа-јылыԍ. Мыјла мукӧԁ-чеԉаԃыслӧн чужӧмыс быгалӧма, јеҗыԁ, мукӧԁыслӧн — ԁон-гӧрԁ, вірыс ворсӧ 39 Јеҗыԁ-гӧгыԉјас-јылыԍ вірын . .................... 40 Мыј вӧчӧ вір-кіԅер (плазма)............ 42 VII. Ԍојан-јуан-мунан-туј-ԇоԋвіԇа-јылыԍ. Віԇӧј піԋјастӧ сіԍмӧмыԍ.......................... 48 Ԍој каԁын. Ԋемпӧратом-пӧраӧ рушкутӧ ен тырт 44 Велӧԁ ԍувтӧ весаԍны асылын....................... 45 Ковјас-јылыԍ ԁа кыԇі наыԍ віԁчыԍны............... 46 Јӧв-јылыԍ ....................................... 47 Ԍојан-јылыԍ...................................... 50 VIII. Ԍін-пеԉ-ԇоԋвіԇа-јылыԍ. Мыјла школаын уна-велӧԁчыԍ сӧмын маԏыԍ аԁԇӧны 52 Тракома-јылыԍ.................................... 53 Пеԉ-ԇоԋвіԇа-јылыԍ................................ 54 IX. Уԅӧм ԁа шојтчӧм-јылыԍ. Шојтчӧм-јылыԍ.................................... 50 Ун-јылыԍ......................................... 57 X. Віна-јуӧм ԁа табак-курітӧм-јылыԍ. Віна-јуӧмыԍ зев-ыҗыԁ-ԉок......................... 58 Курітчӧмыԍ зев-жӧ омӧԉ........................... 59 XI. Бӧрја-кыв. Мыј колӧ вӧчны школаса ԇоԋвіԇалун-понԁа-тӧжԁыԍыс-котырлы 60