|
|
| Строка 1: |
Строка 1: |
| − | А. А. Зубріԉін.
| |
| − | Бурмӧԁӧј
| |
| − | віԇјастӧ.
| |
| − | Комі-ԋіга леԇан-ін. Сыктывԁін кар. 1927 во.
| |
| − | 2500.
| |
| − | Кыввоԇ.
| |
| | | | |
| − | Ӧні мі, ревоԉутсіја-бӧрын, боԍтчім кыпӧԁны асԍыным овмӧснымӧс, боԍтчім лӧԍӧԁны выԉ-ногӧн выԉ-бур-олӧм.
| |
| − | Воԇтіҗыксӧ, ревоԉутсіјаӧԇ, Роԍԍіјааԁ јураліс, властујтіс ԋеыҗыԁ озыр-јӧз-чукӧр. Секԍа олан-ԁырјіыс уҗалыԍ-јӧзыԁлы вӧлі вывті ԍӧкыԁ. Сы-вӧсна-і ревоԉутсіјаыԁлӧн могыс, - кокԋӧԁны, бурмӧԁны олӧмсӧ робочеј ԁа креԍԏаналыԍ; мезԁыны најӧс озыр-јӧз-чукӧр влаԍтыԍ.
| |
| − | Тајӧ могјасыс міјан-ревоԉутсіјаыԁлӧн лоі могмӧма: госуԁарство-влаԍтсӧ помешшік ԁа капітаԉіст-кіԍыԁ лоі мырԃԃӧма; воыԍ-воӧ овмӧс міјан јонмӧ, воыԍ-воӧ мі бурҗыка олам, сӧмын міјан-креԍԏаналыԍ овмӧс колӧ јона-на кыпӧԁны, јо-на-на вежлавны уҗалан-ногјассӧ, меԁым јешщӧ кокԋӧԁны ԁа бурмӧԁны налыԍ олӧмсӧ.
| |
| − | Ӧні креԍԏаналы оз-ԋін поԅ нораԍны коԁкӧ-вылӧ, оз-ԋін поԅ шуны: коԁкӧ-пӧ торкӧ, оз леԇ бура уҗнуӧԁны ԁа овмӧс бурмӧԁны; ԉібӧ коԁкӧ-вӧсна-пӧ век-на лоӧ щыг-ԋіԍӧ-пӧт овны. Креԍԏанаыԁ ӧні асланыс-овмӧсас аԍныс ԁортчыԍјас, аԍныс вермасны ԁорны аслыныс шуԁсӧ. Оз-кӧ завоԃітчыны аԍныс асԍыныс овмӧссӧ бурмӧԁны — оз ло налӧн шуԁа-олӧмыс веԍіг і ревоԉутсіја-бӧраԁ.
| |
| − | Ӧні креԍԏаналы, мајбыр, сӧмын-ԋін завоԃіт віԇму уҗалӧмтӧ нуӧԁны велӧԁчӧм-јӧз-щӧктӧм-ԍерԏі, наука-ԍерԏі. Ӧні міјанӧс торкыԍ, паԁмӧԁыԍ, пемыԁӧн-пӧԁтыԍ озырјаслӧн-влаԍт абу, — ӧні Сӧвет-влаԍт кыԇ-мыј вермӧ отсаԍӧ креԍԏаналы овмӧс кыпӧԁны, велӧԁӧ најӧс выԉ-ногӧн уҗавны, выԉ-ногӧн овны.
| |
| − | Быԁ креԍԏаԋінлы колӧ тӧԁны быԁмӧгјас-јылыԍ: тӧԁны сылыԍ чужӧм-быԁмӧмсӧ, олӧмсӧ. Тајӧ ставсӧ-ԋін велӧԁчӧм-јӧз, наука бура тӧԁмалӧма. Ӧԏі-ног уҗалан, кужӧмӧн-тӧԁӧмӧн — ԃеԍаԏіна му-вылыԍ ԍо-пуԁ-ԋаԋ боԍтан; мӧԁ-ногӧн уҗалан, кужтӧг-тӧԁтӧг — 30-40 пуԁјыԍ-уна оз во сіјӧ-жӧ мувылыԍ. Бурмӧԁыштан скӧт-віԇан-ногастӧ - мӧскыԁ вонас вајас 250 веԁра јӧв; еновтчыштан важ-ногас — 50 веԁра муртса вајас. Уна-переменаӧн лӧԍӧԁан му-уҗалӧмтӧ, кутан кӧԇны турун ԁа шабԁі — ԃеԍаԏінаыԍ буртӧ боԍтан 100 шајт-ԁон; коԉтчан важ-ногыс кујім-переменаӧн — сомын 30 шајт-ԁон боԍтан.
| |
| − | Выԉногавны, кущӧм-колӧӧԇ бурмӧԁны-вежны міјанлыԍ віԇму-уҗалан-ногјассӧ вермас сӧмын віԇму-јылыԍ-наука. Сы-вӧсна быԁ креԍԏаԋінлы колӧ зев-бура тӧԁны быԁ выԉтор-јылыԍ, мыј віԍталӧ наука ԁа велӧԁчыны уҗавны агрономјас-велӧԁӧм-ԍерԏі.
| |
| − | Ӧніја-ԁырјі міјан креԍԏана оз-на вермыны аԍныс тӧԁмавны ставсӧ бура віԇму-уҗалӧм-јывԍыс ԁа віԇмусӧ бурмӧԁны. Сы-вӧсна-і быԁ агрономлы колӧ ԍӧлӧмԍаԋыс уҗавны креԍԏана-пӧв-
| |
| − | сын: велӧԁны, петкӧԁлыны выԉ-ногнас уҗавны, — ԍетны креԍԏаналы асԍыныс став-ӧніја-тӧԁӧмсӧ. Быԁ агрономлы колӧ зіԉны (кыԇі сіјӧ кужӧ ԁа ԍаммӧ) ԍујны креԍԏана јурӧ віԇму-уҗалӧм-бурмӧԁӧм-ԁум.
| |
| − | Тајӧ ԋігаас став-ԍорԋіыс, велӧԁӧмыс — агрономіја-велӧԁӧм-ԍерԏі. Ставсӧ татчӧ гіжӧма сіјӧн, меԁым еԍкӧ креԍԏанаыс гӧгӧрвоісны ԁа аԍныс ԁумыштчісны віԇмунысӧ, овмӧссӧ бурмӧԁны, меԁым аԍныс боԍтчісны віԇмунысӧ выԉ-ногӧн ԁа бурҗыка вӧԃітны-уҗавны.
| |
| − | А. Зубріԉін.
| |
| − | Бурмӧԁӧј віԇјастӧ.
| |
| − |
| |
| − | I. Турун ԁа ԋаԋ.
| |
| − |
| |
| − | Бӧрја ветымын вонас (ӧніја-војас-кынԇі) Роԍԍіјаын турун-ԋаԋ воӧм пыр-ӧтарӧ чініс. Комын-во-сајын-кымын ԃеԍаԏіна-му-вылыԍ волӧма сӧмын 30 пуԁ ԋаԋ. Сіјӧ-жӧ каԁӧ, сыыжта-жӧ местаӧ мукӧԁ госуԁарствојасын волӧма 80-100 пуԁјӧԇ. Скӧт-лыԁ сіԇ-жӧ пыр чінӧма ԁај віԇан-скӧтыс пыр воыԍ-воӧ омӧԉтчӧма, урӧсмӧма. Јӧзыԁлӧн олӧмыԁ ԃерт-ԋін ез бурмы турун-ԋаԋ чінігаԁ: јона лолі налы щыгнысӧ пыклыны ԁа пӧттӧԇныс ԋеԍојлыны. Уналӧн-на, ме чајта, оз вунны 1891-1892-ӧԁ војасыԁ. Щыгјавлӧмысла јона секі јӧзыԁ пыктавлісны, уна зев — кулалісны. Веԍіг сек-ԁырԍа правіԏеԉствоыԁ (буржуј-праваыԁ) повԅыліс; буржујјаслӧн щӧщ жаԉыԍ& петаліс. Віԇлісны жаԉаԇԇа щӧщ уна ԍӧм: отсалісны щыгјалыԍ-јӧзлы. Секі щыгјаліс Роԍԍіјаыԍ җын-јӧзыс.
| |
| − | Вомӧԁ-којмӧԁ-мыԍԏі, 1896-97 војасӧ, јӧзӧс бара сујіс ԋаԋтӧм-во. Бура-ԋаԋ-турун-воан губерԋајасын (Уфа, Вјатка, Самара ԁа мукӧԁ карувјасын) јӧзыԁ кутісны ԇікӧԇ щыгјавны. Правіԏеԉстволы лоі воԍтавны щыгјалыԍ креԍтаналы ԁон-боԍттӧг ԍојан-јуан-інјас, нарошнӧ лӧԍӧԁавны ка-
| |
| − | ԅеннеј уҗјас, меԁым ԍетны щыгјалыԍјаслы нажетка ԁа унатор-на лоі вӧчны, меԁ сӧмын кыԇкӧ-мыјкӧ мезԁыштны јӧзӧс пікыԍ. А 1921-ӧԁ вотӧ быԁӧн-на тӧԁам: секԍа олӧмыԁ бурӧн ԋекоԁлӧн оз вун. Мыј-выјӧԇ секі јӧзыԁ воліс!. Ӧнӧԇ-на сіјӧ каԁыс тӧԁчӧ, — бура мӧртчылӧма.
| |
| − | — Мыј-вӧсна сещӧм олӧмӧԇыс јӧзыс воліс?
| |
| − | Унаӧн шуӧны: муыс-пӧ ізӧрміс, ез кут ԋінӧмтор вајны важ-моз, сіјӧн-пӧ і јӧзыԁ гӧԉміс. — Тајӧ збыԉ шуӧны. Сӧмын-ӧԁ му-уҗалӧмыԁ абу куш сы-сајын-а. Ӧні-ӧԁ јӧзыԁ јона-ԋін велӧԁчӧма, вермӧны унатор ас-колӧм-ԍерԏі вӧчны. Сіԇ-жӧ-і ԋаԋ-турун-вӧԃітӧмыԁ уна ем кужӧмӧн-уҗалӧм-сајын, наука-велӧԁӧм-ԍерԏі уҗалӧм-сајын. Кужӧмӧн мутӧ вынԍӧԁан, кужӧмӧн уҗалан, ԁӧԅӧрітан, - муыԁ јурвывтіыԁ вајас теԁ турун і ԋаԋ. Кӧні абу кужӧмыс (наука-велӧԁӧм тӧԁӧмыс) ԁа ԍӧлӧмԍыс уҗас кутчіԍӧмыс, сенј му зев ԁыша вајӧ ԋаԋ і турун.
| |
| − | Сіԇ-жӧ і Роԍԍіјааԁ. Му вӧлі бур, вына сӧмын кытчӧԇ ез воны јӧз ԁа сіјӧс ез ізӧрмӧԁны. Јӧзыԁ воыԍ-воӧ пыр соԁіс. Коԁлы кытчӧ окота сетчӧ і овмӧԁчалісны. Щыг-кулӧмыԍ, ԋаԋ-кусӧк-јылыԍ сек налы јона ԁумајтны вӧлі оз ков. Сӧԁ-муԍіна мувылаԁ, муртса ԉок-гӧрнаныс коԁјыштӧмӧн, мыј вӧлі он којышт — быԁтор пурітӧмӧн быԁмӧ. Ӧԏі ԃеԍаԏінаԍыс воас вӧлі 200 — 300 пуԁ міча-міча ԋаԋ Туруныԁ-ԉібӧ (ԍԏепаԁ). 8 — 10 вежонӧн быԁмас кујім аршын-суԁта кі-пуктывтӧг. Тащӧм туруна-ԍԏепјасаԁ ԇебԍаԍлісны-олісны Запо-
| |
| − | рожскеј-казакјас, віԇісны рочму татараыԍ ԁа коԁыԍ-ԁа. Најӧ веԍіг прамеја ез летчывны асланыс міча-бур-вӧвјас-вывԍыс, ԋепӧштӧ уҗавны.
| |
| − | Муыԁ паԍтанас і бурлуннас тырмӧ быԁӧнлы. Сіјӧн-жӧ-ӧԁ артмыліс бур скӧтыԁ: ԍӧкыԁ-груз кыскалыԍ вӧвјасыԁ, кокԋіа-ветлыԍ „ԁонса-скакунјасыԁ", черкескеј скӧт-пӧрӧԁаыԁ, куԁріа-гӧна-ыжјасыԁ. Вӧлі сек ԍԏепјасыԁ лунвылаԁ, бур-віԇјасыԁ міјан војвылаԁ - вӧлі і бур турун; турун-ԍерԏі-і бур-скӧт. Јӧзыԁ ещаҗык труԁ пуктӧмӧн вӧлі боԍтӧны унҗык пӧԉза.
| |
| − | А важӧнӧ-нӧ таԇі вӧлі?!
| |
| − | Ез-на зев важӧн. Мі ставным-на школајасын велӧԁчігӧн лыԃԃывлім роч-ԋігајасыԍ секԍа-олӧм-јылыԍ ԍылан-лыԃԃанјас, ԁај ӧні-на чеԉаԃјас лыԃԃӧны А. В. Коԉтсовлыԍ міча ԍылан-лыԃԃаԋјассӧ ԍԏепјас-јылыԍ.
| |
| − | Коԉтсовыԁ куліс сӧмын-на 70-во-сајын. Кытчӧ-нӧ сек-коста воші ставыс? Кытчӧ-нӧ сіԇ муртса 50 — 70 воӧн воші бур віԇјасыс (ԍԏепјасыс), бур пӧрӧԁа скӧтыс?
| |
| − | Мыјла сіԇ, сещӧм регыԁӧн кутісны јӧз щыг-ԋіԍӧ-пӧт овны? Кутісны јӧзыԁ нермыны, бырны „багатыр“-јӧзыс?
| |
| − | Лоі ставыс со кыԇі, ԁа со мыјла.
| |
| − | Лунвывса бур-му-вылаԁ олыԍыԁ ӧԁјӧ зев соԁі. Сетчӧ, сещӧм кокԋіа олан-інаԁ уна чукӧртчісны сещӧм јӧзыс, коԁјас щыгјалісны војвывҗык-інјасын ԁа карјас-гӧгӧрын. Јӧзыԁ соԁіс ԁа ковміс-ԋін мутӧ гӧрны-вӧԃітны паԍкыԁҗыка. Лун-
| |
| − | вывса ԍӧԁ-муԍіна муаԁ выныс чукӧрмыліс уна-ԍурс-војасӧн. Ԋаԋ-вајны, јӧзӧс верԁны сетчӧс мујасыԁ вермісны бура ԁыр. Сеԍԍа, ізгармыштас вӧлі муыԁ ӧԏілаті, еновтасны ԁа выԉлаті гӧрасны. Важ-му-местаыс коԉӧ ԁа бӧр тырӧ турунӧн. Бура-ԁыр секі јӧзыԁ вежлалісны ԋаԋ-вӧԃітан-местатӧ, щыгјыԍ ез повлыны. Вежлаліг-костіыс муыс ачыс шојтчіс, бӧр вынԍаліс јӧз вынԍӧԁтӧг. Уна јӧзыԁлы паԍкыԁ-і местаыԁ ковміс: гӧрісны, ԋаԋ-кӧԇӧмӧн кутісны вӧԃітны міча паԍкыԁ-віԇјастӧ, ԍԏептӧ.
| |
| − | Кујім-аршын-суԁта быԁмыԍ бур-турун-пыԃԃі кутіс-ԋін паԍтала шԉівквіԇны ԍӧкыԁ-јурсӧ ӧшӧԁӧмӧн шобԁі.
| |
| − | Во комын-ԋеԉамын-мыԍԏі ԍԏепыԁ ԋӧԏі ез коԉ, ставсӧ гӧрісны. Вежлавны воыԍ-воӧ кӧԇан-местатӧ лоі ԋекытчӧ. Мулы шојтчыны ԁа аслыс-вынԍавны лоі ԋекор. Воыԍ-воӧ сӧмын пыр кӧԇісны ԁа кӧԇісны.
| |
| − | Мулӧн вын кутіс чінны, воыԍ-воӧ муыԁ понԁіс ізгармыны. Шобԁі кутіс воны пыр ещаҗык ԁа ещаҗык. Ковміс ԋін шобԁі-вӧԃітӧмтӧ сорлавны ԍу ԁа зӧр-вӧԃітӧмӧн. Најӧ мӧԁ-пӧлӧсҗык-вын боԍтӧны муыԍ. Сеԍса шојтчӧԁлытӧгыԁ муыԁ ԋӧжјӧԋікӧн і ԍу-зӧртӧ ещаҗык кутіс вајны.
| |
| − | Таԇі вӧлі лунвылын, шоныԁ-інын ԍԏепјасын. Міјан тані, војвылаԁ, сіјӧ-жӧ уҗ керԍіс, сӧмын ԍԏеп-пыԃԃі куԅ-бур-вӧр бырӧԁчіс. Ԍԏепаԁ вӧлі воԇсаԍӧны куԅ-турункӧԁ; војвылаԁ лоі вӧркӧԁ воԇсаԍны, жугӧԁны немӧвӧјја козјас, пожӧмјас ԁа
| |
| − | кыԇјас: пӧрлӧԁлыны ԁа біӧн сотны, ректыны ԋаԋ кӧԇны места тыла уҗавны. Сотчӧм-места-вылаԁ кымынкӧ во воіс зев-бур ԍу, іԁ ԁа шобԁі, сеԍԍа і ізгарміс. Ковміс војвывса-креԍԏаԋінлы еновтны сіјӧ местасӧ ԁа выԉ козја-вӧра-ін ректыны. Важ-іныс бӧр тыріс вӧрӧн. Тані таԇі-уҗалӧмԍыс бурыс ез-жӧ ло: воыԍ-воӧ вӧр пыр чіні ԁа урӧсміс; куԅ-бур-немӧвӧјја вӧр-пыԃԃі коԉі сӧмын коԋӧр-коԃ кустјас ԁа рошщіјас.
| |
| − | Таԇі вӧчӧм „му“-вылаԁ (тыла-вылаԁ) зев бура быԁмыліс ԍу ԁа шабԁі. (Ӧні-на таԇі уҗалӧны кӧн-ԍурӧ коміаԁ, сӧмын вотчіна-ԁінас соԁтӧԁ-пыԃԃі-жӧ-ԋін-а).
| |
| − | Бура, еԍкӧ, шуам, ԋаԋыԁ волӧма таԇі уҗалігаԁ-ԁа, ошкана-ӧ сӧмын уҗалан-ногыс?
| |
| − | Тащӧм уҗалӧм-ногнаԁ-ӧԁ јӧзыԁ аԍныс аԍнысӧ гӧԉмӧԁӧны: рӧзӧрітӧны, сотӧны вӧртӧ, ізгармӧԁӧны асԍыныс мујассӧ, віԇјассӧ.
| |
| − | Воԇӧ сеԍԍа муыԁ оз-ԋін пыр кут ӧткоԃа бура, пӧттӧԇ вајны ԋаԋтӧ. Скӧтыԁлы бур-турун-пыԃԃіыԁ кӧрымыԁ лоі куԅ-іԇас, а кор-і сіјӧ-на абу. Уҗавныс скӧтыԁлы ковміс ез ещаҗык, а унҗык. Быԁмыныс-јонмыныс налы кутіс ԍурны регыԁҗык: важӧн вӧлі вӧвтӧ 5-6 арӧсӧԇ быԁтасны, вӧԉа-вылын віԇасны, а ӧні 2-3 арӧсӧн ԁоԃԃалӧны-ԋін.
| |
| − | Немӧвӧјја бурмӧм-скӧтыԁ кутіс бӧр омӧԉтчыны. Креԍԏаԋіныԁлӧн, віԇӧԁлан-ԁа, вӧлыс муртса 15 пуԁ груз кыскӧ, мӧс-вылаԁ тулыснаԁ віԇӧԁлыныԁ он лыԍт, ӧԁва лы-вылас кучікыс коԉӧма.
| |
| − | Бырі бур-туруна віԇјасыԁ (ԍԏепјасыԁ), воші бур скӧт-рӧԁыԁ, бырі ԃеԍаԏіна-ыжԁа мувылыԍ 200 пуԁ ԋаԋ-воӧмыԁ.
| |
| − | Мыј-нӧ лоӧ воԇӧ? Мыј кутам выԉыԍ-выԉӧ гӧрны ԁа кытыԍ му-віԇсӧ ректыны (вӧртӧ сотны)?
| |
| − | Буракӧ, таԇі уҗавны воԇӧ оз поԅ. Рӧзӧрітчам мі ԁа щыглы кулам таԇнаԁ.
| |
| − | Ӧні міјанлы кыԇ-мыј вермам ԁа кыԇ кужам бӧр колӧ вынԍӧԁны мутӧ, меԁым важ-моз бӧр кутас вајны ԋаԋ-турунтӧ. Тајӧс вӧчны ӧԋі мі вермам-ԋін. Наука тӧԁмаліс ԁа велӧԁӧ міјанӧс. Мӧԁ-ног ԋекыԇі оз поԅ.
| |
| − | Бӧр вынԍавны мулы колӧ кујӧԁ. Кујӧԁ лоӧ уна скӧтыԍ. Скӧтлы колӧ бур кӧрым, пӧтӧс-турун.
| |
| − | Таыԍ тыԁалӧ: быԁ креԍԏаԋінлы, меԁым бурмӧԁны мујас, колӧ зіԉны лӧԍӧԁны унҗык турун.
| |
| − | А віԇӧԁлам-кӧ бурҗыка креԍԏана-овмӧсаԁ, јона-на омӧԉа најӧ му-вылаԁ кӧԇӧны турунтӧ. Шуас: сы-вылӧ-пӧ емӧԍ віԇјас!
| |
| − | Віԇјас-вылӧ міјанлы ӧні колӧ віԇӧԁлыны бурҗыка ԁа мӧвпыштны. Најӧ міјан воыԍ-воӧ омӧԉтчӧны. Унаыԍ пӧрыԍ-јӧзлыԍ кывлывлан: важӧн-пӧ тајӧ віԇ-вывԍыс сымԁа турун вајлывлім, ӧні-пӧ со сӧмын тамԁа і овлывлӧ; ԉібӧ: тајӧ-жӧ віԇјасӧн-пӧ важӧн віԇлім сымԁа скӧт, а ӧні-пӧ тамԁасӧ (ещаҗык) муртса віԇам.
| |
| − | Ԋіщмӧны, ԁавмӧны міјан віԇјас, а креԍԏана оз і шогԍыны сы-понԁа, оз-і мӧвпыштлыны — по-
| |
| − | ԅӧ-оз-нӧ кыԇкӧ-мыјкӧ віԇны віԇјассӧ ԋіщкалӧмыԍ ԁа ԁавмӧмыԍ.
| |
| − | Та-јылыԍ міјан зев ԁумыштлана. Зев бур еԍкӧ, коԁлӧн бурӧԍ-на віԇјас ԁа вермӧ чукӧртны скӧтлы пуԁ 50 — 70 турун, а унҗыкыс-ӧԁ креԍԏанаыԁ чукӧртӧны віԇјас-вывԍыԁ сӧмын ԋекытчӧ-тујтӧм јагвыв-турун пуԁ 25 — 40. Сещӧм ԉок-турунтӧ тоԉкӧ-жӧ-ԋін міјан велалӧм-скӧтыԁлы, коԋӧрјаслы-і, ԍојныԁ.
| |
| − | Мукӧԁлаын, боԍтам-кӧԏ аԋгԉіјаса-креԍԏанаӧс, ӧткымыныс асланыс віԇму-вывԍыс чукӧртӧны 2500 — 3000 пуԁ бур,-ԍојана-турун. Верітана-абу, еԍкӧ, тајӧ віԍталӧмыс? — Зев верітана. Боԍтам мукӧԁ-госуԁарствојасԍыԁ олӧмтӧ.
| |
| − | Ангԉіјаын повоԃԃа бур, шоныԁ. Міјанын-ԍерԏі сені бурҗык быԁмӧ туруныԁ. Ангԉіјаса-јӧзыԁ шоныԁ-вылӧ лачаӧн оз леԇԍыны. Најӧ оз міјан-моз віԇмутӧ уҗавны. Налӧн туруныԁ быԁмӧ ӧԁјӧнҗык ԁа куԅҗыка. Бура віԇтӧ-ԁӧԅӧрітӧмӧн најӧ віԇтӧ ӧԏі вонас ыщкылӧны кујімыԍ-ԋӧԉыԍ ԁажӧ вітыԍ. Сеԍԍа најӧ кӧԇӧны віԇјас-вылас чожа-быԁмыԍ-турун, ітаԉјанскеј рајгас. Кіԍкалӧны віԇјастӧ кујӧԁ-ваӧн. Кујӧԁ-васӧ чукӧртны налӧн нарошнӧ вӧчӧма јукмӧс карта-ԁінас. Кујӧԁ-ванас кіԍкалігӧн туруныԁ быԁмӧ зев ӧԁјӧ, ӧԏі војӧ ԇоԋ вершӧк быԁмас. Вонас поԅӧ ыщкывны 7 — 9-ыԍ.
| |
| − | Татчӧ бара поԅӧ шуны: Ангԉіјааԁ-пӧ-ӧԁ шоныԁҗык ԁа бурҗык-жӧ міјан-ԁорыԍ повоԃԃаыԁ-ԁа, ԃерт быԁмас. Ԃерт еԍкӧ сіԇ-ԁа, абу-на ста-
| |
| − | выс. Креԍԏанаыԁ аԍныс-ԋін тӧԁӧны, унаӧн-ԋін віԁлӧг-вылӧ-пыԃԃі кӧԇлывлісны турунтӧ му-вылаԁ. Он і зев-бур-му-вылӧ кӧԇ бобӧԋаԋтӧ, а ԃеԍаԏіна-вывԍыԁ пуԁ 300 — 400 чукӧртан, ԁај пӧтӧслуныс, мајбыр, абу јагвыв-турун-коԃыԁ. Ԉібӧ, быԁӧн тӧԁӧны, — горт-ԁінса-јӧрјастӧ, му-борјастӧ кык-пӧв ӧті гожӧмнас ыщкылӧны. Сіԇ-жӧ і віԇјастӧ — он-кӧ таԉӧԁӧ скӧтӧн, поԅас кык-пӧв ыщкывны. Лоӧ соԁтӧԁ-турун ԁа ԍојанаҗык. Вӧлӧма-кӧ і міјан-повоԃԃаӧн ԁа шоныԁлунӧн поԅӧ чукӧртны-вӧԃітны унҗык ԁа бурҗык турун.
| |
| − | Віԇӧԁлам паокыԁҗыка ԁа прамејҗыка тӧԁ-малам віԇ-вӧԃітӧм-бурмӧԁӧмтӧ.
| |
| − | Франтсіјаын 40 во-сајын-кымын море-пӧлӧныс вӧлі ставыс җуҗыԁ лыа-мыԉкјас (ланԁајасӧн-шуԍӧ), мыԉк-костјасас ва-сулалӧмысла ԋурмӧм-ԋујтмӧм-інјас. Ԋураԁ кущӧм турун быԁмӧ ставным тӧԁам: воԉӧсыԍ-кынԇі туруныԁ ԋінӧм-вылӧ оз туј. Ланԁааԁ олыԍ јӧзыԁ, бура-ԁыр щыг-ԋіԍӧ-пӧт олӧм-бӧрын, ԍуԍмісны. Најӧ кутісны ԋур-местасӧ бурмӧԁны наука (агрономјас)-велӧԁӧм-ԍерԏі. Ӧні сені, сіјӧ-жӧ местаын быԁмӧны җуҗыԁ-бур вӧр, бур-віԇјас паскӧԁчӧмаӧԍ, віԇӧны бур-пӧрӧԁа скӧт, гырыԍ бур-ыж-стаԁајас. Јӧзыслӧн олӧмыс вежԍіс, бурміс. Ԇік вӧт- віԍталӧм-коԃ. Со мыј вӧчӧ ӧніја-ԁырјі велӧԁӧм-ԍерԏі уҗалӧмыԁ.
| |
| − | Віԇӧԁлам асԍыным, роч-муыԍ) овмӧснымӧс. Верст 40-кымын Мӧскуа-карԍаԋ, Мӧскуаса-ју-пӧлӧныс важӧн вӧлі шԉівквіԇӧны міча-міча, бур-
| |
| − | туруна, віԇјас. Ԉубујтчыныԁ вӧлі на-вылӧ он вермы. Ӧні сіјӧ-жӧ местаыс ԇік куш гоԉквіԇӧ. Увтасҗык-інјасыс ԇікӧԇ-ԋін пӧрӧмаӧԍ ԋурӧ. Вывтасјасыс ԇік кушӧԍ сулалӧны. Жаԉыԁ петӧ, віԇӧԁлан-ԁа.
| |
| − | Сіԇ-жӧ і мукӧԁлаын. Ԋіжнеј-Новгороԁ-карувса Павлов-вӧлӧԍтын пӧрыԍјасыс (важӧн јона кывԍылісны бур чер-ԁа, пурт-ԁа, томан-ԁа, мыј-ԁа вӧчыԍјасӧнј шуӧны: важӧн-пӧ, Ока-ју пӧлӧнса віԇјас-вылаԁ турун-піԍыс вӧлі вӧв-вылын пукалыԍ морт оз тыԁав, сымԁа ԁа сы-куԅа турун быԁмыліс; ӧні-пӧ бур-војаснас сіјӧ-жӧ віԇјас-вылыԍ муртса 80-100 пуԁ чукӧртан.
| |
| − | Та-јылыԍ уна віԍталӧм оз ков, быԁлаын сіԇі. Быԁлаын креԍԏана нораԍӧны тащӧмторјыԍ.
| |
| − | Сеԍԍа сіԇ-жӧ мі пыр нораԍам еща му-вӧсна, оз тырмы міјанлы му. Ԋаԋ-турунтӧ-кӧ муыԁ воыԍ-воӧ кутас ещаҗык вајны, — міјанлы ԋекор оз кут тырмыны, пыр ковмас паԍкӧԁчыны паԍтанас: кык-мынԁа-кӧ турун воӧмыԁ чінӧ, кык-мынԁа-жӧ і віԇтӧ лоӧ паԍкӧԁны.
| |
| − |
| |
| − | II. Мыј-вӧсна омӧԉтчӧны віԇјас
| |
| − |
| |
| − | Меԁ-јона віԇјасыԁ омӧԉтчӧны, мујасыԁ-моз-жӧ, муԍін (почва) вынтӧммӧмыԍ. Му-пыщкас оз кут лоны турунлы тырмымӧн ԍојанторјыс, кыԇі і ԋаԋлы, шобԁілы, картупеԉлы жӧ. Ԋаԋ уҗалігӧн креԍԏанаыԁ муԍін-вынԍӧԁӧм вӧсна тӧжԁыԍӧныҗык: гӧрӧны, піԋовтӧны, кујӧԁ петкӧԁӧны
| |
| − | кӧԇа вежлалӧны ԁај сіԇ-на шојтчӧԁӧны. Віԅјас-вынԍӧԁӧмыԁ креԍԏаналы оз і уԍлы ԁумвылас. Воыԍ-воӧ сіјӧ ыщкӧ сеԍ турун, воыԍ-воӧ јешщӧ, ышкӧм-бӧрас, віԇӧ віԇјас-вылын скӧтӧс, јірӧԁӧ: веԍкыԁа-кӧ шуны, сіјӧ кыԇ-мыј вермӧ помалӧ віԇлыԍ вын-ебӧссӧ. Меԁ бӧрынсӧ віԇԇыԁ ԁугԁіс-жӧ турунтӧ вајны, ԉібӧ муртса вајыштӧны увтас-інјас ԁа прісаԁ-віԇјас, коԁјасӧс боԍтлӧ тувсов ва. Ојԁлан віԇјастӧ вынԍӧԁӧ-кујӧԁалӧ тувсов-ваыс; сіјӧ аслас візывӧн вајыштӧ ыҗыԁ-ва-ԁырјі, ваӧн-боԍтӧм-інјасыԍ-жӧ, бурҗык-му ԁа вевԏԏӧ важ муԍінсӧ турун-поԁ-ԁінтіыс (шуӧны-тај: віԇтӧ-пӧ ԋајталӧ). Таԇі бӧр вынԍалӧны увтас-інјас, ојԁлан-віԇјасыԁ; сіјӧн-і сещӧм віԇјас-вылаԁ пырҗык быԁмӧ ԁај бурҗык-пӧтӧсаҗык туруныс. Сеԍԍа віԇ-вынтӧммӧм-серԏі-жӧ віԇвылаԁ омӧԉмӧ і быԁмыԍ-туруныс: бур-пыреј-пыԃԃі пыр унҗык кутас быԁмыны ԍітурун, ԉібӧ бобӧԋаԋ-пыԃԃі — "јепӧтош“-турун, сеԍԍа і ԇікӧԇ ԍітуруныԁ венас. Куԅаӧн віԇԇыԁлӧн выныс пыр чінӧ, оз кут вермыны і чорыԁ турунтӧ вајны, віԇԇыԁ кутас ԋіщмыны турун-пыԃԃі понԁас быԁмыны ԋіщ.
| |
| − |
| |
| − | ІІІ. ԊІЩ.
| |
| − |
| |
| − | Ԋіщлы бур муԍін оз ков, меԁтыкӧ вӧлі му ԁа мыјкӧ сен быԁміс-а. Ԋіщ быԁмӧ ԁа олӧ мукӧԁ-турун-вын вылын. Веԍкалас-кӧ віԇвылаԁ, регыԁӧн паԍкалас віԇ-паԍталаыс. Тыртас-тупкас став быԁмыԍ турунсӧ. Турун сыкӧԁ ԋекыԇі оз вермы
| |
| − | воԇсаԍны јӧз-отсавтӧг. Тупкас зев кыза віԇтӧ ԋіщкыԁ, сеԍԍа зер-ԋі, лысва-ԋі, оз леԇлы јіҗны му-пыщкӧԇыс, ставсӧ ас-піас кутӧ. Ԋіща-віԇ-вылаԁ быԁмыԍ турунјаслы веԍіг зера-ԁырјі ваыԁ муртса ԍурлӧ, а ԋіщтӧм-віԇјас-вывса турунјасыԁ і зертӧм-ԁырјі лысваӧн ԁа мыјӧн-ԁа пӧтӧԍ, јуыштӧны. Вывті зера-војаснаԁ ԋіщыԁ ас-піас кутӧ зев уна ва. Турунјасыԁлы бара мӧԁарӧ абу лӧԍыԁ, — пыр ва-піынӧԍ.
| |
| − | Быԁ креԍԏаԋін керка-лептігӧн кер-костјассӧ, пазјассӧ ԋіщкалӧ, меԁым кӧԇыԁ-сынӧԁ оз кут ветлӧԁлыны костӧԁыс. Сіјӧс вӧлӧм быԁӧн-ԋін тӧԁӧны, - ԋіщыԁ, турун-ԍерԏі, озҗык леԇ ас-піӧԁыс ветлӧԁлыны кӧԇыԁлы ԁа шоныԁлы.
| |
| − | Сіԇ-жӧ і віԇвывса-ԋіщыԁ кутӧ шоныԁ-шонԁі југӧртӧ му-пыщкаԁ пырӧмыԍ. Турунјасыԁ, еԍкӧ, тулыснаԁ завоԃітласны-жӧ петны, быԁмыны ԁа кӧԇыԁ-вӧснаыс бӧр кулӧны, оз вермыны віԁчіԍны прамејӧԇ шонԁӧԁӧмсӧ-ԁа.
| |
| − | Віԇјасыԁлыԍ ԋӧжјӧԋікӧн-вочасӧн-ізгармӧмсӧ быԁӧн тӧԁӧны. Віԇӧԁлам кущӧмкӧ шор ԉібӧ ју-пӧлӧнса віԇјас-вылӧ.
| |
| − | Віԇјаслыԍ ԋӧжјӧ ізгармӧмтӧ поԅӧ каԅавны. Віԇӧԁлам кущӧмкӧ шор-пӧлӧнса віԇјас-вылӧ: увтасҗык-берега-местајасын, кытчӧ ыҗыԁ-ва ԁырјі візувыс пуктӧ вајӧм-ԋујт ԁа коԉӧ сетчӧ ва-јамӧм-бӧрын, ԍетӧн быԁмӧ пыреј, бобӧԋаԋ ԁа мукӧԁ бур-турунјас.
| |
| − | Увтас-віԇіас-веԍтын-кӧ кӧнкӧ вылынҗык емӧԍ бур муԍіна мујас, сетыԍ лым-зер-ваӧн сіԇжӧ лет-
| |
| − | чӧ бур-вына-му-торјасыс віԇвылӧ ԁа віԇвывса муԍінсӧ бурмӧԁӧ; сещӧм віԇјасыс бара-жӧ бур-коԃӧԍ, сӧмын бобӧԋаԋ-коԃ туруныԁ шочаммӧҗык-ԋін-а.
| |
| − | Тащӧм віԇ-бок-гӧрајасас-кӧ быԁмӧ пујас ԉібӧ кустјас, најӧ летчан ваыԁлы озҗык ԍетны нӧбавны муторјастӧ-ԁа, віԇјас-вылаԁ-ԋін быԁмӧ омӧԉ турун, ԋіщсора.
| |
| − | Сіԇ-кӧ, колӧ тӧԁны — віԇјас омӧԉтчӧны віԇ-вывса-муԍін вынтӧммӧмла.
| |
| − |
| |
| − | IV. Віԇјас-вылын оз ков скӧтӧс віԇны.
| |
| − |
| |
| − | Сіԇ-жӧ міјан віԇјас омӧԉтчӧны кыԇ-ԍурӧ пустӧшітӧмла, скӧтӧн таԉӧԁӧмла.
| |
| − | Воԇ-тулысын, віԇјас сӧмын-на петасны лым-улыԍ, муыс самеј ваӧн тыр, ԋебыԁ, — веԍіг морт оз лыб, а секі міјан (кӧн-ԍурӧ) скӧт леԇӧмаӧԍ-ԋін віԇ-вылӧ. Скӧтыԁ ветлӧԁлігаԁ таԉалӧ-чорԅӧԁӧ вылысса турун-вуж-муԍінсӧ, кокјаснас, гыжјаснас вунԁалӧ, віјалӧ быԁмыны-завоԃітчыԍ-турунјаслыԍ вужјассӧ. Кулӧм вужԍыԁ ԃерт-ԋін оз быԁмы быԁмӧг, та-вӧсна туруныԁ віԇ-вылаԁ шочаммӧ. Ыжјас јоԍ-піԋјаснас јірӧны турунлыԍ-петассӧ, коԁыԍ, еԍкӧ, верміс быԁмыны зев бур бобӧԋаԋ ԉібӧ мӧԁ-пӧлӧс бур-турун.
| |
| − | Быԁ креԍԏаԋін тӧԁӧ: ӧԅім-вылӧ-кӧ пыралас скӧт, лојас ԁа јірас, — ӧԅімыԍ бур-ԋаԋ оз-ԋін во. Сещӧм-жӧ і віԇԇыԁлы лојӧмыԁ ԁа јірӧԁӧмыԁ. Віԇ-вылаԁ-ӧԁ туруныԁ абу сӧмын уна-воԍа,-вужјыԍ-пе-
| |
| − | тыԍјас, а емӧԍ і ӧԏі-воԍа-кӧјԁысыԍ быԁмыԍјас. Кӧјԁысјасыс сещӧм турунјасыслӧн віԇвылӧ коԉӧны коԉан-воԍа турунԍыс ԉібӧ кыԍкӧ тӧв-вајӧ.
| |
| − | Віԇвывса турун-петастӧ мувывса петас-ԁорԍыԁ колӧ јешщӧ јонҗыка-на віԇны. Мујастӧ-ӧԁ кущӧм бура-ԋебԅӧԁӧны-вынԍӧԁӧны, а віԇтӧ-ӧԁ ԃаԃӧыԁ ԋекор оз гӧрлы-піԋовтлы. Ԋебыԃік-турун-вужлы ковмас коԁјыны-піԍкӧԁчыны чорыԁ му-піӧ, крепыԁа кутчіԍны сетчӧ.
| |
| − | Туруныԁлӧн сӧмын-на петіс ԋебыԃік-јылыс ԁа ԋебыԃік-вужјыс, ез-на уԃіт јонҗыка вынԍавны, вужјаԍны чорыԁ му-пластӧ, а сіјӧс шӧрі орӧԁіс-ԋін скӧтлӧн гыжјыс.
| |
| − | Скӧт таԉалӧм бӧраԁ вылысса му-пластыс топалас, чорԅас; сы вӧсна ԍӧкыԁа кутасны тӧлавны турунлы ԍојанторјасыс, коԁјас тӧлалӧмӧн-посԋавтӧг оз сывны ва-піын, — а быԁмӧг-вужјыԁ ԍојансӧ вермӧ боԍтны сӧмын ваӧ-сылӧмӧн. Та-вӧсна чорыԁ,-таԉалӧм-інаԁ туруныԁ быԁмӧ ԋӧжјӧҗык таԉавлытӧм-інын-ԁорыԍ.
| |
| − | Сіԇ-кӧ, — скӧтӧн таԉӧԁӧм, вужјассӧ-турунлыԍ скӧт-гыжјасӧн орјӧԁлӧм, турун ԍӧмӧссӧ, петассӧ јірӧԁӧм — став гырыԍ-ԉокыс скӧтӧс віԇвылын тулысын віԇӧмын. Коԁі кӧԍјӧ віԇвылыԍ чукӧртны бур ԁа уна турун, оз ков скӧтӧс леԇны віԇјас-вылӧ турунтӧ ыщкӧм іԁралӧм-бӧрӧԇ. Таыԍ-кынԇі скӧтӧс віԇ-вылаԁ віԇӧмыԁ абу бур со-мыј-вӧсна: зера ԁырјі вылысса му-пластыс ԋебыԁ, скӧтыԁ, еԍкӧ сіјӧс пыр-ԋін лојӧ віԇтӧ-ԁа, јешщӧ-ԋін кор мӧсјас мунӧны јуны, воԇӧ шуԋгӧны-ԉі мӧԁа-мӧԁ-
| |
| − | бӧрԍыс ԍӧрӧн-бӧрԍӧн ӧԏі-кок-тујјасӧԁ-моз; секі шыԉыԁ віԇԇыԁ ставыс лоӧ грун ԁа гран. Вурԁыԍјас (му лептӧмӧн), коԇувкоԏјас (коԇув-карјасӧн, коԇувкотпозјасӧн) сіԇ-жӧ щыкӧԁӧны віԇјастӧ. Таԇі, віԇӧԁан-ԁа, бур шыԉыԁ віԇԇыԁ воыԍ-воӧ щыкӧ: таԉалӧмԍыԁ грунјӧԍ-гранјӧԍ лоӧ, сеԍԍа коԇувкотпозјас-вылаԁ ԁа вурԁыԍ-петкӧԁӧм му-чукӧрјас-вылаԁ туруныԁ оз быԁмы, костјасас, еԍкӧ-і ем-коԃ-на туруныԁ-ԁа, ыщкыныԁ косаыԁ оз ԍібав.
| |
| − |
| |
| − | V. Віԇјасӧс омӧԉа череԃітам-ԁӧԅӧрітам.
| |
| − |
| |
| − | Тулыс-арын віԇ-вылын воӧм ԁыр-сулалыԍ-ва щыкӧԁӧ-жӧ віԇтӧ.
| |
| − | Воԇын віԍталім-ԋін: ојԁлігӧн ваӧн пуктӧ віԇ-вылӧ посԋіԃјк му-чірјас — ԋујт. Ԋујтыԁ, еԍкӧ, зев јона вынԍӧԁӧ мутӧ, но турунлы сіјӧ бур сек, кор пуктас вӧсԋіԃіка віԇ-паԍталаыԁ; кор ваыс оз паԍкыԁа віԇтӧ боԍтлы, ԁа пуктас ԋујтсӧ ӧԏілаӧҗык ԁа кыза — сіјӧ тыртас турун-вужјассӧ ԁа туруныԁ оз і вермыв сеԍԍа петныс. Овлывлӧ-віԇвылын: местајасӧн ва зев ԁыр пукалас, оз вермы візывтны јуӧ-ԉі, шорӧ-ԉі; сещӧм местајасас улысса му-пластыс ԍојӧԁ ԁа чорыԁ, оз леԇ васӧ пыщкӧ јіҗны, — сещӧм-інјасыс бара-жӧ, щыкӧны, ԋурмӧны: быԁмыны кутас шочіԋік ԋур-турун. Тащӧмторјыс вермас лоны, віԇвыв-шорјас ԁа јујас-кӧ лӧптӧн тырасны, пруԁјас-кӧ вӧчаласны сетчӧ ԁа мукӧԁтор-вӧсна.
| |
| − | Сесԍа унаыԍ віԇјас щыкӧны і баԃ ԁа мукӧԁ-пӧлӧс кустјасыԍ. Најӧ паԍкалӧны зев ӧԁјӧ. Најӧ тупкӧны шонԁі, мырԃԃӧны муыԍ уна вын ԁај мешајтчӧны ыщкыны ԁа турун коԍтыны.
| |
| − | Тајӧ ԉокторјассӧ колӧ бырӧԁны быԁ креԍԏаԋінлы, меԁым буржык ԁај унҗык турун чукӧртны.
| |
| − |
| |
| − | VI. Уна-пӧлӧс віԇјас. Віԇ-коԍтӧм. Віԇ-вӧчӧм.
| |
| − |
| |
| − | Віԇјас міјан со кущӧмјасҗык:
| |
| − | 1) ваӧн-ојԁлан віԇјас;
| |
| − | 2) увтас-віԇјас (кыті увтаслаыс, вывті васӧԁлаыс оз туј мујас-вылӧ);
| |
| − | 3) вынтӧм, важ-еновтӧм-мујас;
| |
| − | 4) вӧрын куш-інјас;
| |
| − | 5) ыҗыԁ му-борјас (ԍонјас, муӧн вӧԃітны оз поԅ) ԁа јаг-шор ԁа вӧр-ју-пӧлӧнјас;
| |
| − | 6) ыщкыны-поԅана ԉапкыԁ-ԋурјас.
| |
| − | Віԇјас-бурмӧԁӧм ногјас јылыԍ віԍтавтӧԇ колӧ ічӧԏіка віԍталыштны: кыԇі креԍԏанаыс каԅалісны віԇјас бурмӧԁӧмлыԍ коланлунсӧ.
| |
| − | Меԁ воԇԇа помканас віԇјас бурмӧԁӧм-јылыԍ ԁумыштны креԍԏаналы вӧлі му-вылӧ турун-кӧԇӧм. Му-вылӧ кӧԇлытӧԇ најӧ ез гӧгӧрволыны турун-кӧԇӧмлыԍ бурлунсӧ, ԋепӧштӧ кутчіԍны віԇјас-бурмӧԁӧм-уҗӧ.
| |
| − | Креԍԏаԋіныԁ турун-кӧԇӧм-уҗӧ оз кутчіԍ, ԃерт, оз ԁышӧԁчӧм-куԅа, ԉібӧ аснырлун-куԅа, а
| |
| − | гӧгӧрвотӧмнысла ԁај сеԍԍа кујім переменанаԁ мутӧ вӧԃітігӧн налӧн скӧслы& кӧрымыԁ оз суԇԍы, лоӧ віԇны гӧрӧмыԍ быԁ шорбок і бортор, кытыԍ сіјӧ ыщкыштӧ ԁа чукӧртыштӧ арјыны турунтор ԉібӧ јірӧԁыштас скӧтсӧ. Асԍыс став-борторсӧ ыщкӧ, куралӧ турун-а, турун аслас оз тырмы, лоӧ ԋӧбны пуктыны јӧзлыԍ, пуктыны ветлыны верст 15-20-сајӧ.
| |
| − | Кор сіјӧ аслас му-вылын завоԃітас кӧԇны турунтӧ, ачыс аслас ԍінмӧн аԁԇас ԁа гӧгӧрвоас пӧԉзасӧ кӧԇӧмӧн-турун-вӧԃітӧмыԁлыԍ. Сылы лоӧ аслыс окота пӧртны ԉок турунтӧм віԇјастӧ муӧ, меԁым кӧԇны сетчӧ турун, а сеԍԍа боԍтчас і став віԇмусӧ бурмӧԁны. Важӧн сіјӧ аслас му-бурмӧмлы оз вӧлі веріт: мыј-кӧԏ-пӧ сыкӧԁ вӧч, сеԍԍа-кӧԏ-пӧ кыԇ ен бурмӧԁ — ԋінӧм-пӧ бурыс оз ло, прӧста труԁыԁ вошӧ.
| |
| − | Му-вылын турунтӧ-вӧԃітӧмыԁ і петкӧԁліс, кыԇі колӧ віԇӧԁны віԇ-му-вылаԁ.
| |
| − | Колӧ боԍтчыны віԇјас-бурмӧԁны, колӧ лӧԍӧԁны тајӧ уҗсӧ сіԇ, меԁым поԅны кутас уҗавны вӧвјасӧн: вӧла-плуг-гӧрјӧн ԁа быԁԍама піԋанас (агаснас).
| |
| − | Меԁ-воԇ колӧ віԇ-вывԍыԁ коԍтыны васӧԁ-інјассӧ; перјавны-весавны мырјассӧ, баԃ кустјассӧ, жеԉнӧг (ԉежнӧг)-кустјассӧ; шыԉӧԁны, вунԁавны гырыԍҗык-вущјассӧ, весавны гырыԍ ізјас ԁа мукӧԁтор.
| |
| − | Віԇ коԍтыны поԅӧ воԍса канавајасӧн, таԇнаԁ ԁонтӧмҗык сувтас. Тулысын, ԉібӧ гырыԍ-зерјас-
| |
| − | бӧрын колӧ віԇ-вылаԁ прімеԏітны: кытіҗык, кущӧм-тујӧԁ ԁа кытчӧ візывтӧ ваыс ваа-увтас-іныԍ; пасјавны ва візывтан тујјассӧ беԃторјасӧн, ԉібӧ гурантор-коԁјышталӧмӧн.
| |
| − | Таԇі колӧ пасјаԍны, меԁым тӧԁны кыті ԁа коԁарлаԋ коԁјыны канавајас — валы візывтан-туј. Сӧмын оз ков вывті віԇӧԁны пасјас-вылас, оз ков канаватӧ коԁјыны-чукԉӧԁлыны пасјас-куԅаыс, а колӧ коԁјыны кыԇ-верман веԍкыԁҗыка.
| |
| − | Віԇ-коԍтан канавајасыԁ овлӧ: шӧр-канава (ыҗыԁ) ԁа бокса отсӧг-канавајас. Шӧр-канавасӧ коԁјыны меԁ-увтас-інтіыс ва-візывтан-пӧкатлаԋ, нуӧԁӧны шорӧԇ ԉібӧ јуӧԇ. Паԍтасӧ ԁа җуҗԁасӧ коԁјыны васӧԁ-ԍерԏі, унаӧ кутас візывтны ва; овлӧҗык: җуҗԁаыс - кујім-веԍт-суԁтаԍаԋ аршынӧн-җынјӧнӧԇ, паԍтаыс — кык-паԍта җуҗԁа-ԍерԏі.
| |
| − | Бокса, отсаԍыԍ-канавајассӧ бара-жӧ коԁјӧны васӧԁҗык-інјасті шӧр-канаваӧԇыс. Унаӧ ԁа гырыԍаӧ коԁјыны — поԅас сӧмын аԁԇыны віԇ-вылаԁ. Сӧмын меԁ оз-жӧ ло вывті уна, ԁа меԁ шӧр-канаваыскӧԁ ӧтлааԍӧны ва-візывтан-ногыс-жӧ (а оз паныԁ). Мусӧ канава коԁјӧмыԍ шыблавны паԍкыԁҗыка, шыԉыԁҗыка; мыјкӧ-вӧсна-кӧ оз поԅ, лоӧ граԁ-моз лептыны, секі колӧ быԁ-віт-сыв-сајӧ вӧчны кост валы канаваӧ візывтны. Во-мӧԁ-којмӧԁ-бӧрԏі, кор му коԍмыштас ԁа пукԍыштас, колӧ канавајастӧ весавны, выԉмӧԁыштавны.
| |
| − | Канава-коԁјігаԁ-жӧ-і колӧ весавны шыԉӧԁны віԇвывԍыԁ быԁԍама чукӧрјастӧ ԁа вужјајастӧ. Коԇувкот-чукӧрјас ԁа вурԁыԍ-лептӧм-мујас поԅӧ
| |
| − | кӧртзырјӧн. Емӧԍ, ԃерт, торја весаԍанјас, но најӧ ԁонаӧԍ, а бурҗыкасӧ оз-жӧ поԅ уҗавныс најӧн. Ԍӧкыԁҗык, віԇвылыԍ весавны турун-вужјас. Лечыԁ-черӧн-кынԇі ԁа лечыԁ коканӧн-кынԇі ԋінӧмӧн он вермы керавны најӧс.
| |
| − | Кералӧм вущјассӧ чукӧртны куԅмӧс-чукӧрӧ (3 аршын-паԍта ԁа 2 аршын-суԁта). Чукӧрјассӧ течны веԍкыԁ-раԁјасӧн, меԁым поԅны кутас бура ветлӧԁлыны на-кості гӧрјӧн ԁа піԋаӧн.
| |
| − | Во 3-4-мыԍԏі чукӧрјасын вущјас сіԍмасны, лоӧ ԍӧԁ-мукоԃ; секі поԅӧ ставсӧ којны-паԍкӧԁны віԇвылаԁ: сіјӧ јон-бур-вына-кујӧԁ-коԃ — лӧԍалӧ і граԁвыв-пуктаслы.
| |
| − | Мырјас берталӧны зорјасӧн, мајегјасӧн. Важӧн кӧн-ԍурӧ Ԅемскеј Управајас лӧԍӧԁлывлісны нароԍнӧ мыр-бертан-машінајас ԁа ԋеыҗыԁ ԁон-вылӧ ԍетавлывлісны креԍԏаналы уҗавны (прокат). Машінаыс важ-ԁонӧн сулавліс 200 — 500 шајт. Машінанаԁ зев кокԋіа поԅӧ мырјастӧ віԇ-вывԍыԁ весавны. Уҗалӧны сіјӧ машінанас вӧвјасӧн, уҗ бура ӧԁјӧ соԁӧ. Сӧмын тащӧм машінајаснаԁ уҗавныс колӧ вӧрјасын пашԋајас-вӧчігӧн, гырыԍ-мырјассӧ бертны. Посԋі ԁа сіԍмӧм-мырјасыԁлы ԋекущӧм ԁона-машіна оз ков, најӧс зев лӧԍыԁа поԅӧ бертны черӧн ԁа зорјасӧн.
| |
| − |
| |
| − | VII. Мыј сеԍԍа воԇӧ віԇјасӧн вӧчны.
| |
| − |
| |
| − | Віԇ-коԍтӧм ԁа весалӧм-бӧрын колӧ ԁумыштлыны воԇӧ уҗ-јылыԍ: колана абу воԇӧ-бурмӧԁӧ-
| |
| − | мыс тајӧ местасӧ: коԉны віԇ-улӧ-ӧ, лӧԍӧԁны-бурмӧԁны му-улӧ-ӧ. Местаыс-кӧ абу вывті увтас-інын, оз јона пов арԍа ԁа тувсов вајасыԍ, нӧшта-ԋін быԁмӧ-кӧ сетчӧ омӧԉ, скӧт-ԍојтӧм-турун, лушщӧ гӧрны му-улӧ, а мукӧԁ мујастӧ ставсӧ завоԃітны уҗавны уна переменаӧн кӧԇӧмӧн, — сіԇі, меԁым ӧԏі му-вылӧ лоӧ кӧԇӧма туруныс 3-4-во-піас ӧтчыԁ. Поԅӧ кӧԇны бур, чӧскыԁ-турунјас: бобӧԋаԋ, шыр аԋкыщ ԁа мукӧԁ-пӧлӧс-турун. Бӧрја кык-вонас турун кӧԇлӧм-бӧрын поԅӧ сіјӧ му-вылас скӧтӧс јірӧԁыштны.
| |
| − | Увтас места-вӧсна-ԉі, мыјкӧ мыј-понԁа-ԉі-кӧ, оз шогмы му-вылӧ (пашԋа-вылӧ) лӧԍӧԁны, віԇтӧ лоӧ коԉны сіԇі, сӧмын бара-жӧ поԅӧ бурмӧԁны кык ногӧн.
| |
| − | Ӧԏі-ног бурмӧԁны поԅӧ со кыԇі: віԇтӧ уна-пӧв гӧрлыны плуг-гӧрјӧн, вынԍӧԁны міԋерала-вынԍӧԁанјасӧн ԁа кӧԇны уна воԍа турун-кӧјԁысӧн. Меԁым гӧрӧм ежа-пластыс уԃітас бура сіԍмыны ԁа артмыны уна-воԍа туруна-віԇ, колӧ 2-3-во бура гӧрлыны-піԋовтны ԁа кӧԇлыны (меԁым ԋе кушӧн віԇны) воԍа кӧԇајас: шыр-аԋкыщ, бобӧԋаԋ, зӧр ԁа мукӧԁтор.
| |
| − | Меԁвоԇаыԍ колӧ гӧрны пара-вӧла плуг-гӧрјӧн, меԁ пластјасыс оз орјавны, а ӧԏі-мӧԁ-вылӧ топыԁа куԅала воԁасны. Плуг-кӧԉӧсајассӧ колӧ лӧԍӧԁны чеп-јылӧ, меԁ гӧрыԁ оз понԁы ԉокыԍ четчавны ԉок-інјассӧ гӧрігас (гурана-мыԉкјас, посԋіԃік-вущка-інјас).
| |
| − | Меԁ-воԇԇа гӧрӧмыԁ-кӧ лоӧ ԉок, воԇӧ сеԍԍа
| |
| − | ԍӧкыԁ лоӧ мутӧ ԋебԅӧԁны. Вывті вущкӧԍ-інјастіыс колӧ гӧрны кык-мортлы: ӧԏікыслы вӧвсӧ ԁа гӧрсӧ веԍкӧԁлыны, мӧԁыслы — кокнас пластјастӧ воттӧԁлыны& ԁа кӧртзырјӧн вушкӧԍ-пластјассӧ орјӧԁлыны. Гӧрны колӧ арын, август-тӧлыԍын-кымын, ԁа коԉны піԋовттӧг тулысӧԇ; арнас ԁа тӧвнас сіјӧ бура парітчас ԁа кынмалас.
| |
| − | Тулыснас піԋовтны: пӧв-квајт-кымын куԅа-ногнас первој, сеԍԍа вомӧныс пӧв 3-4. Тащӧм-інјас піԋовтны бур „ԅіг-заг“-ԋіма пјԋаӧн. Поԅӧ-і пу-піԋаӧн (кӧрт-піԋа); меԁ піԋовтчас прамејҗыка, піԋа-вылаԁ кӧртавны ԍокта-вылӧ керпомјас-ԉі, чуркајас-ԉі, мыј-ԉі; сӧмын-ӧԁ омӧԉӧԍ сещӧм пу-піԋајасыԁ ԁа регыԁ кіԍԍасны.
| |
| − | Воԇӧ му-ԋебԅӧԁны бур "Ранԁаԉ"-ԋіма-піԋа. Піԋовтігаԁ тащӧм-піԋасӧ поԅӧ лӧԍӧԁлыны кыԇі колӧ. Пара-вӧлӧн верман луннас піԋовтны кык ԁа җын ԃеԍаԏіна-му. Емӧԍ ӧні тащӧм піԋајасыс прокатнеј-пунктјасын; сеԍ поԅӧ боԍтлывлыны, оз јона ԁонӧн боԍтны. Ԋӧбалӧны-ԋін і аԍныс креԍԏанаыс тӧварішществојасӧн.
| |
| − | Креԍԏаналы колӧ лӧԍӧԁны тащӧм піԋатӧ (агастӧ). Сіјӧн лӧԍыԁ ежмӧм мујастӧ гӧрӧм-бӧраԁ ԋебԅӧԁны ԁа картупеԉ ԁа ԋаԋјасыԁлы выԉ-кујӧԁалӧм мујастӧ піԋовтныс (оз кыскав, лептав вылӧ кујӧԁсӧ).
| |
| − | Гӧрӧм ԁа піԋовтӧм віԇ-вылаԁ поԅӧ кӧԇны уна-пӧлӧс кӧјԁыс: зӧр, шыр-аԋкыщ зӧр-сорӧн, шабԁі. Кӧԇны колӧ кіӧн којалӧмӧн. Сеԍԍа, зӧр-ԉі, шыр-аԋкыщ-ԉі-кӧ кӧԇӧма лоі, колӧ первој
| |
| − | „Ранԁаԉ“-піԋаӧн піԋовтны, тыртны ԋебԅӧԁӧмӧн-моз кӧјԁыстӧ муӧн (бӧрвылас піԋовтны прӧстӧј піԋаӧн). Піԋовтны колӧ ӧԏі-пӧв вомӧнӧн ԁа кык-пӧв куԅмӧс-ногыс. Піԋовтыԍлы колӧ піԋовтіг-чӧжыс пыр пукавны піԋа-вылас: ԃерт еԍкӧ-і, вӧвјасыԁлы лоӧ ԍӧкыԁ-коԃ ԁа-ӧԁ став піԋа-піԋыс-жӧ пыԁӧ пырас, став пластсӧ-жӧ торјӧԁлас, вунԁалас, — прамӧј-му-коԃ віԇԇыԁ лоӧ, вӧв жаԉітӧмла-кӧ піԋовтыԍыԁ кутас піԋа-бӧрԍыс ветлӧԁлыны секі ԋебыԁ му оз ло: піԋатувјасыԁ вершӧкыԍ пыԁӧ оз пырны. Бура ԋебԅӧԁӧм-муыԁ бура і тыртас кӧԇӧм-кӧјԁыстӧ, коԍмыны ԉібӧ каща-ракалы туԍјас оз коԉны вылӧ.
| |
| − | „Ранԁаԉӧн& піԋовтӧм-бӧрын сеԍԍа піԋовтны прӧстӧј піԋаӧн 2-3 пӧв. Прӧстӧј-піԋаыԁ мутӧ шыԉӧԁас, пыркӧԁас ежа-вужјассӧ, мічаа разӧԁас му-паԍтаыԁ ԁа ԇікӧԇ вылӧ пушітас (ԋебԅӧԁас) му-ԍінсӧ.
| |
| − | Кӧсјаԁ-кӧ сетчӧ зӧр ԉібӧ віка-пыԃԃі кӧԇны шабԁі, колӧ кӧԇтӧԇыс „Ранԁаԉ“-нас піԋовтны. Мӧԁ-ногыс „Ранԁаԉ“-піԋаыԁ пыԁӧ тыртӧ кӧјԁыс-туԍјассӧ-ԁа, посԋі шабԁі-кӧјԁыс-туԍјасыԁ оз вермыны чужныс.
| |
| − | „Ранԁаԉ“-піԋаыԁ-кӧ абу, кӧԇны колӧ зӧр ԉібӧ віка-кӧјԁыстӧ гӧрӧм пластјас-вылас ԁа вӧԉіԍ бура піԋовтны, меԁым кӧјԁыс-туԍјас выліӧ каща-ракалы веԍшӧрӧ ез коԉны.
| |
| − | Арнас, ректӧм-бӧрын, бара гӧрны, сӧмын-ԋін тувсов-гӧрӧмыслы вомӧн-ногыс (поперек). Меԁым бура вунԁаԍас ежа-пластјасыс, а оз прӧ-
| |
| − | ста орјаԍны, вунԁаԍӧм-пыԃԃі ԁа кыскаԍны му-паԍтаыс кыԇ-ԍурӧ, плуг гӧрјыԁлыԍ пуртсӧ колӧ лечыԁа тӧчітны. Лечыԁ пурта гӧрнаԁ оз ло сещӧм ԍӧкыԁ гӧрныԁ-і. Локтан-тулыснас бара гӧрны: віԇԇыԁ лоӧ-ԋін граԁјӧр-му-коԃ. Поԅӧ-ԋін пуктыны картупеԉ, кӧԇны іԁ, зӧр, ԉібӧ бара віка. Мӧԁ-вотӧ гӧрігӧн бура-ԋін поԅӧ піԋовтны прӧстӧј піԋаӧн, "Ранԁаԉ“-тӧг.
| |
| − | Тајӧ мӧԁ-вонас поԅӧ-ԋін зӧрјыскӧԁ ԁа іԁјыскӧԁ щӧщ (сорӧн) кӧԇны турун-кӧјԁыс, меԁым сеԍԍа завоԃітны віԇԇӧн вӧԃітны. Но бурҗык, еԍкӧ, јешщӧ ӧԏі-во гӧрлӧмӧн-уҗавны (кӧԇлыны ӧԏі-воԍа быԁмыԍ-кӧјԁысјас), меԁ уԃітас ежа пластыс ԇікӧԇ, ԍӧԁ-му-коԃӧԇ сіԍмывны, — секі бурҗык і віԇԇыԁ лоӧ, віԇ-пыԃԃі-кӧ коԉан.
| |
| − | Турун-кӧԇӧм воԇвылын мутӧ бур выноӧԁны міԋерала-вынԍӧԁанӧн.
| |
| − | Воԇ-тулысын, кыԇ сӧмын поԅны кутас, ԃеԍаԏіна-мувылӧ којны 24-30 пуԁ томаш-шлак-ԋіма ԁа 8 пуԁ-кымын каԉіј-сов-ԋіма му-вынсӧԁан-торјас. Лун 5-7-мыԍԏі му гӧрны 1 1/2 - 2 вершӧк суԁта, сеԍԍа кӧԇны зӧр ԉібо іԁ. Пырыԍтӧм-пыр-жӧ кӧԇны турун-кӧјԁыс ԁа ставсӧ (зӧр-кӧјԁыс-і, турун-кӧјԁыс-і) ӧтлаын піԋовтны бура. Зӧр-кӧјԁыс чужӧм-бӧрын му-шыԉӧԁны кокԋіԃік му-катокӧн (гӧгрӧс скалӧ-быгыԉтан-моԁаа-пу).
| |
| − | Поԅӧ віԇ-вылаԁ кӧԇны зев уна-пӧлӧс турун-кӧјԁыс сорӧн, но мукӧԁ-ԁырјі оз-на зев і ԍур быԁ-ԍама-ԍікас-кӧјԁысыԁ, сеԍԍа оз став пӧлӧсыс бура чужны, ԁај ԁонаӧԍ. Сы-вӧсна мі тані інԁам ту-
| |
| − | рун-кӧјԁысјас, коԁјасӧс бура віԁлалӧма-ԋін, кӧԇлывлӧма-ԋін. Со кущӧм турун кӧјԁысјас сорлалӧмӧн поԅӧ міјан татчӧс віԇму-вылаԁ кӧԇны (ԃеԍаԏіна-вылӧ)
| |
| − | 1) Гӧрԁ-бобӧԋаԋ турун..........10 тув;
| |
| − | 2) Јеҗыԁ-бобӧԋаԋ „ .... 5 „
| |
| − | 3) Швеԁскеј „ „ ........5 „
| |
| − | 4) Ԏімофеевка..................15 „
| |
| − | 5) Коԍԏор...................... 30-40 „
| |
| − | 6) Пыреј . ................10-15 „
| |
| − | Ԍӧԁ-муа, увтас-інјасӧ бобӧԋаԋ-кӧјԁыс колӧ чінтыны; быԁ-чінтӧм тув вежны ӧԏі тув ԏімофеевкаӧн ԁа ӧԏі тув кооԏор-кӧјԁысӧн.
| |
| − | Трунԁаа-муԍіна віԇ-вылӧ бобӧԋаԋыԁ омӧԉа быԁмӧ, лушщӧ ԋе кӧԇны: ԃерт віԁлӧг-вылӧ поԅӧ кӧԇлыны сорӧн: бобӧԋаԋ-ԍікассӧ — 5 тув, ԏімофеевка — 25 тув ԁа косԏор — 60-80 тув.
| |
| − | Турун-кӧјԁыстӧ пырҗык колӧ ԋӧбны ԅемеԉнӧј-склаԁјасыԍ, сеԍ бурҗык вермас ԍурны.
| |
| − | Турун кӧјԁыстӧ поԅӧ быԁтыны і аслыԁ. Кытчӧ быԁмӧ меԁ-куԅа, туруныԁ, сеті пощыштны колӧ скӧт-јірӧмыԍ торја-јӧрӧ. Гожӧм-помын, кор туруныс воас, колӧ ыщкыны-ԉі, вунԁыны-ԉі коԉтајасӧ. Сеԍԍа коԍтыны шонԁі-воԇын ԁа вартны ԋаԋӧс-моз-жӧ. Жуг-коԃ-піас коԉӧ уна, пӧтӧса бур-турун-кӧјԁыс. Сіјӧ жуг-коԃсӧ віԇны тӧвнас кос-інын, тулыснас іԁјыԁкӧԁ-ԉі, зӧрјыԁкӧԁ-ԉі щӧщ кӧԇны ԁа бура ӧтпырјӧ піԋовтны. Сӧмын оз ков скупітчыны кӧјԁыснаԁ. Быԁ ԃеԍаԏіна-вылӧ колӧ којны пуԁ 4-5.
| |
| − | VIII. Кущӧмҗык скӧт-верԁан турунјас.
| |
| − |
| |
| − | Воԇын віԍталӧм турунјасыԁ — ставыс уна воԍа быԁмыԍјас; таво-кӧ, шуам, кӧԇам — туруныԁ кутас быԁмыны кымынкӧ во вылыԍ кӧԇлытӧг важ вужјасԍыс.
| |
| − | Бобӧԋаԋ-турунјасыԁ кујімнан-пӧлӧсыс — бобі-ԍікас быԁмӧг. Кӧјԁыс-туԍыс бобі ԁа аԋкыщ кӧјԁыс-коԃ-жӧ. Бобі-ԍікас быԁмӧгјас-жӧ віка (шыр-аԋкыщ) ԁа чечевіча. Меԁԍа-бур пӧтӧслуннас — бобӧԋаԋ турунјас; бур-повоԃԃа-ԁырјі іԁралӧм кык-кујім-тув бобӧԋаԋыԁ воԇсаԍӧ тув-шобԁі-кыԁкӧԁ, тув зӧр-шыԁӧскӧԁ.
| |
| − | Та-кынԇі бобӧԋаԋтуруныԁ јешщӧ со мыјӧн став-піас бур; сылӧн вужјасас быԁмӧны јӧнгыԉ-коԃ гаԃјас; сіјӧ гаԃјасас чукӧртчӧ сынӧԁыԍ азот-ԋіма-газ. Азот колантор быԁ быԁмӧглы. Сынӧԁаԁ, еԍкӧ, азотыԁ і уна ԁа му-піаԁ сіјӧ еща, а быԁ-пӧлӧс ԋаԋ-быԁмӧглы му-піыԍ колӧ унҗык азот. Сынӧԁыԁ пырӧ му-піаԁ ԁа бобӧԋаԋыԁ і чукӧртӧ сыыԍ аслас вужјасӧн азотсӧ.
| |
| − | Бобӧԋаԋ-турун ыщкӧм-бӧрын гӧрӧм-муын азотыс сымынԁа, мыјԁа, еԍкӧ, лоі 100 ԁоԃ кујӧԁ петкӧԁӧмыԍ.
| |
| − | Тащӧм бурлуннас бобӧԋаԋ вермӧ справітны, вынԍӧԁны ізгармӧм (вынтӧммӧм) мутӧ. Та-вӧсна-ӧԁ і мукӧԁлаын зев ԁонӧн ԋӧблывлӧны мујјастӧ бобӧԋаԋ-кӧԇлӧм-бӧрын куш ӧтчыԁ шабԁі-кӧԇлӧм-вылӧ.
| |
| − | Меԁ-јон вужјыс бобӧԋаԋлӧн пырӧ муӧ зев
| |
| − | пыԁӧ, вершӧк 10-12. Кос, зертӧм гожӧмјасын вермӧ кыскыны васӧ пыԁыԍ, муыԍ ԁа озҗык пов мукӧԁ-турунјас-моз зертӧмԍыԁ. Іԇԇыс бур мујас-вылаԁ овлӧ аршыныԍ куԅ. Ԉістјасыс ԁа, јурыс-ԁа зев омӧԉіка кутчіԍӧны іԇ-ԁінас, сы-вӧсна турунтӧ іԁралјгӧн колӧ вӧԃітчыны кокԋіҗыка, меԁ оз кіԍсыны ԁа меԁ оз коԉ сӧмын чорыԁ іԇас-коԃ.
| |
| − | Ӧтчыԁ кӧԇӧмӧн бобӧԋаԋ быԁмӧ кымынкӧ во: унҗык во быԁмӧ віԇјас-вылын, ещаҗык мујас-вылын кӧԇӧмӧн.
| |
| − | Бур војасӧ, бура воӧмӧн ԃеԍаԏінаув-местаыԍ чукӧрмӧ пуԁ 400-500. Сеԍԍа, первојыԍсӧ ыщкылан воԇҗык ԁа ӧтава-вылас он віԇ скӧтӧс, бур вонаԁ поԅлас-на арнас мӧԁыԍ ыщкыны.
| |
| − | Меԁ-воԇԇа вонас бобӧԋаԋ быԁмӧ ԋӧжјӧҗык. Куш-ӧтнассӧ ыщкӧмыԍ воӧ еща, сіјӧн-і колӧ кӧԇны сорӧн іԁкӧԁ-ԉі, зӧркӧԁ-ԉі, меԁым поԅас му-вылыԍ мыјкӧ чукӧртны.
| |
| − | Сіԇ-жӧ бобӧԋаԋ-кӧјԁыстӧ поԅӧ кӧԇны ԍу-ӧԅім-пыщкӧ. Кӧԇны колӧ воԇ-тулысын, ӧԅім лым-улыԍ петӧм-бӧрын, веԍкыԁа ӧԅјм-вылас. Ԃерт ӧԅімтӧ піԋовтны оз поԅ, секі кӧјԁыс-туԍјасыс аԍныс му-ԁінас ԉаскыԍасны ԁа чужасны — лоас первој вонас ԋекуԅіԋік петас. Зӧр-іԁјыԁкӧԁ кӧԇігӧн, воԇын віԍталім-ԋін, колӧ піԋовтны ӧтпырјӧ.
| |
| − | Мујас-вылӧ бурҗык кӧԇны гӧрԁ-бобӧԋаԋ, сетӧ унҗык турун. Віԇјас-вылӧ кӧԇігӧн колӧ сы-ԁінӧ соԁтыны тув-вітӧн-кымын јеҗыԁ-бобӧԋаԋ-кӧјԁыссӧ ԁа швеԁскејсӧ.
| |
| − | Швеԁскеј гӧрԁ-бобӧԋаԋыԍ јона мӧԁ-пӧлӧс.
| |
| − | Рӧмыс сылӧн кык-пӧлӧс. Уліыс ԇоріԇыслӧн (јурыслӧн) лӧзоват, выліыс — ԇік јеҗыԁ. Куш-ӧтнассӧ кӧԇӧмыԍ воас ещаҗык турун, сӧмын унҗык во быԁмӧ выԉыԍ кӧԇтӧг.
| |
| − | Јеҗыԁ бобӧԋаԋ быԁмӧ быԁлаӧ, быԁԍама муԍінас. Быԁмӧ җеԋыԃіка; скӧт јірыштӧм-бӧрын зев-ӧԁјӧ бӧр быԁмӧ. Віԋовҗык мукӧԁ-пӧлӧсԍыс. Озҗык пов кӧԇыԁыԍ-ԋі, скӧт-лојӧмыԍ-ԋі.
| |
| − | Пыреј, ԏімофеевка, коԍԏор - најӧ злака-ԍікас быԁмӧгјас, најӧ ԍу, шобԁі, зӧр, іԁ ԁа мукӧԁ-коԃӧԍ.
| |
| − | Ԏімофеевка ԁа коԍԏор уна-во быԁмӧны ӧԏіыԍ кӧԇлӧмыԍ. Быԁмӧны куԅа. Веԍіг којмӧԁ вонас-на чукӧрмӧ зев уна турун.
| |
| − | Ԏімофеевка, коԍԏор ԁа пыреј турун зев чӧскыԁӧԍ, ԃеԍаԏінаԍыԁ чукӧрмӧ зев уна.
| |
| − |
| |
| − | IX. Кыԇі віԇјасто воԇӧ ԁӧԅӧрітны.
| |
| − |
| |
| − | Воԇԇа кык-вонас кӧԇӧм-бӧраԁ віԇтӧ скӧтӧн јірӧԁны ԋі таԉӧԁны оз ков, меԁ прамеја-ԋін јонмас ԁа артмас ежа-пластыс. Воԇӧсӧ (кык-во-бӧрас) сеԍԍа оз-жӧ ков скӧтӧс леԇны віԇвылас воԇ-тулысын коԍмытӧԇыс-ԋі, зера-повоԃԃа-ԁырјі-ԋі, кор ежа-грунтыс ԋебыԃік-на ԁа лојԍӧ ԁај турун-вужјасыс жугавлӧны.
| |
| − | Кыԇі віԇтӧ ԁӧԅӧрітны воԇӧсӧ: быԁво піԋовтны, вынԍӧԁны, канавајассӧ весавны, вурԁыԍ-му-чукӧр ԁа коԇувкот-чукӧр шыԉӧԁны.
| |
| − | Піԋовтны колӧ быԁво воԇ-тулысын, мыјӧн
| |
| − | оз кут тӧԁчыны ԁортӧм-вӧвлӧн коктујыс, „ԅіг-заг"-ԋіма кӧрт-піԋаӧн. Кымын важԍа віԇԇыԁ, сымын сіјӧ ԋіщаммӧ; сы-вӧсна і важ віԇјастӧ колӧ піԋовтны јонҗыка; первојја-вонас 2-3 пӧв, воԇӧ — 3-4-пӧв, ԁажӧ 6-пӧвӧԇ. Турун-вуж орјаԍӧмыԍ ԁа ԋещкыԍӧмыԍ повны оз ков. Кымын јона ԋебԅӧԁан выліса му-пластсӧ, сымын бура кутас вермыны пырны (мӧртчыны) сынӧԁ, ва ԁај шонԁі, сымын бура ԁа ӧԁјӧ кутасны вужјаԍны турунјасыԁ.
| |
| − | Быԁ 2-3 во-піын тувсов-піԋовтӧм-воԇвылын колӧ віԇвылаԁ којны міԋерала-му-вынԍӧԁан: ԃеԍаԏіна-паԍтаӧ 8-10 пуԁ суперфосфат ԁа 4-5 пуԁ каԉіј-сов ԉібӧ 20-30 пуԁ пу-пӧјім.
| |
| − | Чукӧрјассӧ віԇвывԍыԁ, оз-кӧ шыԉав піԋаӧн, колӧ разӧԁны — којны кӧртзырјӧн.
| |
| − | Бура ԁӧԅӧрітӧмӧн бур-віԇԇыԁ вајас бур-урожај во 8-10. Сы-бӧрын бара ковмас выԉыԍ гӧрны ԁа кӧԇны турун-кӧјԁысјас.
| |
| − | Мукӧԁ-војаснас, самеј кор турун јона быԁмӧ мај-тӧлыԍ-помын ԉібӧ јуԋ-тӧлыԍын-кымын сулавлӧ ԁыр зертӧм,-кос-повоԃԃа; секі, меԁ канавајас-куԅаыԁ оз мун колана ваыс, колӧ канавајастӧ пруԃітлыны, меԁ ваыс бура кӧтӧԁас віԇ-вывтӧ, турунјас ватӧм-вӧсна оз коԍмыны. Арја-ԁорыс пруԁсӧ бӧр леԇны ԁа канавасӧ куԅала весавны.
| |
| − |
| |
| − | X. Кыԇі гӧрлытӧг віԇјас бурмӧԁны.
| |
| − |
| |
| − | Увтас-васӧԁ-віԇјас, кытчӧ оз поԅ кӧԇлыны
| |
| − | ԋаԋа-кӧԇајас, поԅӧ бурмӧԁны і гӧрлытӧг. Колӧ со кыԇі: тулысын, кор віԇԇыԁ прамеја-ԋін коԍмас, віԇтӧ колӧ вомлӧс-ногыс-і, куԅа ногыс-і піԋовтны „Ранԁаԉ“-піԋаӧн, бӧрԍыс прӧстӧј-кӧрт-піԋаӧн.
| |
| − | Таԇі піԋовтігӧн кыз-ԋіщкыс ԋещкыԍас, муыс ԋебԅас. Ԋіщкыс-кӧ уна лоӧ — куртны чукӧрӧ, коԍтыны ԁа сотны. Віԇ-паԍтаыԁ кӧԇны міԋерала му-вынԍӧԁан — ԃеԍаԏіна-вылӧ 24-30 пуԁ томас-шлак ԁа 8-10 пуԁ каԉіј-сов. Сеԍԍа кӧԇны уна-ԍікас турун-кӧјԁыс; кыԇі ԁа унаӧ — віԍталӧма-ԋін вӧлі.
| |
| − |
| |
| − | XI. Кущӧм пӧԉза віԇ-бурмӧԁӧмыԍ.
| |
| − |
| |
| − | Уналаын віԁлавлісны віԇјас бурмӧԁны турун кӧԇтӧг. Віԇ-вылӧ кӧԏі он кӧԇ турунтӧ ԁа кӧԇан-кӧ паԍталаыс міԋерала му вынԍӧԁантӧ, туруныԁ воас 1 1/2, ԁажӧ 2-мынԁа важ-ԁорԍыс, ԁај ԉок,-ԍојтӧм-турунјасыс кутасны чінны, сы пуԁсӧ соԁас бур бобӧԋаԋ-турун.
| |
| − | Ме тӧԁа ӧԏі ԍікт. Сетчӧс креԍԏанаыс помешщік-улыԍ петігӧн боԍтлісны аслыныс мынԁакӧ ԋур-места (унҗык ԍетӧны-ԁа: ӧԏі ԃеԍаԏіна-пыԃԃі — кыкӧс).
| |
| − | Ԋурыс вӧлі 180 ԃеԍаԏіна-паԍта. Вывтіыс весіг морт оз лыб мунны, ԋепӧштӧ скӧт. Турун ыщкӧм-јывԍыԁ ԋінӧм і ԍорԋітны, муртса-муртса ӧткымын ԋур-турунјас ԁа гырыԍ-турун вужјас і чурвіԇісны.
| |
| − | 25-во-сајын креԍԏанаыс боԍтԍісны сіјӧ ԋурсӧ коԍтыны. Коԁјісны куԅалаыс, верст-кык-куԅа, җуҗыԁ-канава; вомӧн-ногыс — унакоԃӧс. Вущсӧ вунԁісны ԁа чукӧртісны чукӧрјасӧ. Сеԍԍа којісны ԏімофејевка-кӧјԁыс 20 ԃеԍаԏінаув. Мӧԁ-вонас воіс сетчӧ ԁоԃ 10-ӧн морт-вылӧ, а вӧлі ԇік ԋінӧм оз вај, ԁај полана вӧлі скӧт-вӧјӧмыԍ. Јешщӧ во-мыԍԏі туруныԁ воіс јешщӧ уна ԁај бурҗык. Којмӧԁ-вонас-ԋін ԁоԃ 15-16-ӧн ԃеԍаԏінаулыԍ. Креԍԏанаыԁ ышмісны ԁа воԇӧ мӧԁісны паԍкӧԁчыны, ԋуртӧ бурмӧԁны. Ԋур коԍміс. Вывтас-коԃ інјасас вӧлі быԁмӧ сӧмын коԋӧр-коԃ кустјас, коԍмӧм-бӧраԁ кутіс зев ӧԁјӧ быԁмыны пес-вӧр, а вӧртӧм-інјасаԁ пес-вӧрыԁ кущӧм колантор. Став рӧскоԁсӧ-кӧ лыԃԃыны ԋур-коԍтӧмԍыԁ (канава-перјӧм, вущ-вунԁӧм, чукӧртӧм, турун-кӧјԁыс), сӧмын сувтӧ 40 шајт ԃеԍаԏіна-вылӧ.
| |
| − | Тајӧ вӧлі Парфоновскеј вӧлӧԍтын, Волокамскеј ујезԁын. Матыса вӧлӧԍԏјас (Шішково, Ԁавыԁово, Хруԉево) каԅалісны тајӧ уҗыԍ бурсӧ ԁа щӧщ кутчіԍісны коԍтавны асԍыныс ԋурјассӧ.
| |
| − | Вущјас чукӧрас сјԍмӧны-ԁа, лоӧ зев-бур кујӧԁ. Креԍԏана сіјӧ кујӧԁсӧ кыскалӧны мујас-вылас ԁа граԁјас-вылас.
| |
| − | Піԏірԍаԋ ԋеылын вӧвлі Заболотскеј віԇму-уҗалан общество. Сылӧн вӧлі ԋіщкӧн ԁа быԁԍама кустјасӧн тырӧм віԇ. Ԃесаԏіна-җынјыԍ муртса чукӧрмыліс 6-јур, пуԁ 30 омӧԉік, ԍојтӧм турун. Муыс вӧлі бур віԇвылас, лыа-сорыс уна сіԍмӧм-быԁмӧгјас (кујӧԁ-коԃ).
| |
| − | 1908-воӧ кустјассӧ кералісны, гӧрісны пара вӧла-плугјӧн ԁа кӧԇісны шабԁі. Тулысыс лоі кос-ԁа, шабԁі омӧԉ воіс. Мӧԁ-вонас выԉыԍ гӧрісны прӧстеј-гӧрјӧн ԁа кӧԇісны зӧр, турун-сорӧн. Вынԍӧԁісны мусӧ міԋерала-вынԍӧԁанјасӧн; ԃеԍаԏіна-вылӧ 36 пуԁ томас-шлак, 6 пуԁ каԉіј-сов ԁа 6 пуԁ чіԉіјскеј-ԍеԉітра.
| |
| − | Воіс 83 пуԁ зӧр ԁа 220 пуԁ зӧріԇас.
| |
| − | Јешщӧ локтан-вонас, 1910 воын, турунсӧ кыкыԍ-ԋін ыщкылісны: гожӧмнас ԁај арнас ӧтавасӧ. Чукӧрміс 387 пуԁ бур турун ԃеԍаԏіна-вылыԍ. Бурмӧԁлытӧм-інԍыс, межаԍыс-жӧ-ԁа воіс ԃеԍаԏіна-вылыԍ сӧмын 60 пуԁ скӧт-ԍојтӧм-турун. Став вӧчӧм рӧскоԁсӧ віԇ-бурмӧԁӧм-уҗыԍ вештыԍліс (тупкыԍліс) зӧр-кӧԇлӧмӧн. Сеԍԍа та-бӧрын бурмӧԁӧм-местаас туруныԁ быԁво кутіс воны 6-мынԁа уна.
| |
| − | Со кущӧм пӧԉза віԇ-бурмӧԁӧмԍыԁ.
| |
| − |
| |
| − | XII. Віԇјас колӧ јуклыны креԍԏаналы.
| |
| − |
| |
| − | Тајӧс ставсӧ лыԃԃӧм-бӧрын креԍԏаԋіныԁ шуас: Ԃерт-пӧ, еԍкӧ, віԇ бурмӧԁӧмыԁ буртор-ԁа, кыԍ-нӧ-пӧ ԃаԃӧыслы сымынԁа ԍомыс. Креԍԏаԋіныԁлы-пӧ, еԍкӧ, унатор колӧ-ԁа, кыԍ-на-пӧ јешщӧ.
| |
| − | Тащӧм-торјасԍыс вермас отсавны віԇму-јукӧԁ, колӧ сетчӧ шыаԍлывлыны.
| |
| − | Сеԍԍа, лыԃԃас тајӧс ставсӧ креԍԏаніныԁ ԁа чајтас; зев пӧ-тај кокԋі вӧлӧма віԇтӧ бурмӧԁны, быԁӧн-пӧ аԍным кужам. Кокԋі, еԍкӧ-ԁа, сӧмын меԁ оз ло ылалӧма, кыԇкӧ мӧԁ-ног вӧчӧма, воԇ-
| |
| − | выв колӧ ԍорԋітны-тӧлкујтны агрономјаскӧԁ. Најӧ віԁлаласны ԋуртӧ-ԉі, віԇтӧ-ԉі, мыј кӧсјаԁ бурмӧԁны, ԁа тӧԁмаласны: кыԇіҗык завоԃітны, мыјҗык вӧчны, васӧԁінјас коԍтігӧн, кыті ԁа коԁарӧ канавајас коԁјыны, јешщӧ-ԋін гырыԍ-ԋурјас-коԍтігӧн; сіԇ-жӧ і мырјас-перјігӧн.
| |
| − | Тајӧ уҗсӧ бура тӧԁыԍјас (луговоԁјас ԁа інжеԋерјас) мерајтасны ԁона струментјасӧн кыті меԁ-вывтас ԁа кыті меԁ-увтас ԋурыԁлӧн-ԉі, віԇԇыԁлӧн-ԉі. Пасјаласны тувјасӧн, кытіҗык, коԁарӧ ԁа җуҗыԁаӧ коԃјыны шӧр-канавасӧ. Віԍталасны, кытыԍ ԁонтӧмҗыка поԅӧ суԇӧԁны віԇ-бурмӧԁан-ӧруԃԃіјӧтӧ, кӧјԁыстӧ, вынԍӧԁантӧ. Шуны-кӧ, агрономјасыԁ воԍтасны креԍԏанаыԁлыԍ ԍінсӧ віԇ-вылӧ віԇӧԁны.
| |
| − | Віԇјас бурмӧԁны колӧ боԍтԍыны быԁ креԍԏаԋінлы. Оз ков вунӧԁны: бур-віԇтӧг оз ло бур-турун, бур-турунтӧг — бур-скӧт; скӧттӧг-кујӧԁ, а кујӧԁтӧгыԁ оз кут быԁмыны і ԋаԋыԁ.
| |
| − | Віԇму-закон-ԍерԏі, ӧні віԇ і му поԅӧ јуклыны креԍԏаналы. Тајӧ законнас поԅӧ пӧԉзујтчыны. Секі віԇмуыԁ уна-во лоӧ ӧԏі-орԁын ԁа креԍԏаԋіныԁ ԍӧлӧмԍаԋыс боԍтԍас бурмӧԁны: регыԁӧн весалас і вынԍӧԁас. Унҗыкыс кутасны кӧԇны віԇјассӧ кӧјԁысӧн. Сы-вӧсна турун кутас воны 2-3 мынԁа унҗык важ-ԍерԏі.
| |
| − | Віԇтӧ јуклытӧг (без переделки) віԇму бурмӧԁӧм уҗ міјан оз і вӧрԅыв, воыԍ-воӧ бурмӧм-пыԃԃі віԇјасыԁ кутасны пыр-ӧтарӧ ізгармыны, кыԇі-і ӧнӧԇ вӧлі уна ԍо-војасӧн.
| |
