Пос

Ј. А. СТАРТСЕВ Важӧн і ӧні КОМІ ЈӦЗЛӦН ОЛӦМ-ВЫЛӦМЫС КОМІ ԊІГА ЛЕԆАНІН Сыктывԁінкар — 1929 [Комі ԍікт (Јемва).]

ОЛАНІН (территория).

Ӧні комі јӧз олӧны асыв-вој-бокын СССР-пыщкын. Местасӧ Комі-му боԍтӧ 565.000 кв. кілометр паԍтаа-куԅаа. Сеԍ кызсӧ ӧтувтӧма торја облаԍтӧ (423.338 кв. кил.). Ӧтлаӧԁам-кӧ мукӧԁ-јӧз олан облаотјаскӧԁ ԁа респубԉікајаскӧԁ, — комілӧн облаԍтыс СССР Јевропала-ԁорын меԁ-ыҗыԁ. Облаԍтлӧн ем аслас межајас. Војвывԍаԋ — Војса-Океан Печера-ју-вомԍаԋ Кара-ју-вомӧԇ. Караԍаԋ межаыс сеԍԍа мунӧ лунвывлаԋ, матыԍԍӧ Уса-ју-ԁорӧ ԁа Соԍва-ју-ԁорӧ (Об-јулӧн вож). Сеԍ мунӧ воԇӧ Вој-Урал із-ԁорті ԁа Шӧр-Урал із-ԁорті Урал-облаԍтӧԇ. Лунвывті рытывлаԋ кыщовтіг-моз ԍурлӧны сеті Камаса Комі округ (Урал. обл.) ԁа Вјатка губерԋа. На-бӧрын межаыс бергӧԁчӧ бӧр војвылӧ, локтӧ Ежва-ԁорӧ. Ежваԍаԋ мунӧ Меԅеԋ ԁа Вашка-јылӧ, сетыԍаԋ — бара Печера-ју-ԁорӧ. Облаԍтын муыс зев чојӧԍ-ԍонӧԍ. Сы-пыр мунӧны асыв-војвывԍаԋ — Урал-слуԁалӧн пӧліԋыс, војвывԍаԋ — Ԏіман-вывтасін. Ԏіман-вывтасԍаԋ візывтӧ Јемва-ју. Гырыԍ јујас, тыјас ԁа ԋурјас емӧԍ облаԍт-паԍтала. Јујас — Ежва, сылӧн вожјас — Јемва, Віԍер ԁа Сыктыв. Іԅва ԁа сылӧн вожјас — Вуква ԁа Укта. Ачыс Іԅваыс уԍӧ Печера-јуӧ. Печера міјанӧ-жӧ ԍурӧ вожјаснас — Усаӧн, Тсіԉмаӧн. Усаӧ уԍӧ ыҗыԁ-коԃ вож — Колва. Облаԍт-улӧ ԍурӧны щӧщ Меԅеԋ ԁа Вашка. Рытыв-лунвывԍаԋ јывнас пырӧ Луза, сіјӧ уоӧ Сукона-јуӧ. Јујас міјанын емӧԍ быԁ-пӧлӧсыс. Җуҗыԁ јујас-вывті ветлӧны паракоԁјас. Мукӧԁ јујасыс, еԍкӧ, вааӧԍ-жӧ-ԁа,

вывті коԍјасаӧԍ. Јемваын, Луза-вылын, Іԅва-вылын, Уктаын емӧԍ зев гырыԍ коԍјас. Сещӧм інјасас пӧԅӧ уна гырыԍ еԉектріческеј стантсіјајас вӧчны. Ыҗыԁ тыјас — Сімԁор, Ԁонты ԁа Вашутка. Вӧр-пӧвсын быԁ-ју ԋовтасјас-ԁорын уна емӧԍ ваԁјас, вӧрса-тыјас. Ірва-ју (Уԁора) мукӧԁлатіыс тыӧ пӧрлӧ. Јемваын ем ыҗыԁ вӧр-ты — Чісваты. Сеԍԍа емӧԍ уна ԋурјас. Быԁ ԍікт-ԁорын емӧԍ ыҗыԁ ԋурјас ԁа ԋовтасјас. Ԋура, вывтаса, чојӧԍ ԁа вӧра местајас міјан оз ԍетны ӧԁјӧ паԍкӧԁчыны му-віԇԇӧн. Сыктыв, Ежва, Луза-ју-ԁорјасын поԅӧ-на бура кӧԇајас вӧԃітны. Іԅва-вылын, Уԁораын, Јемваын зев-ԋін ԍӧкыԁа ԋаԋјасыԁ артмӧны. Војвывлаԁорын, вӧр-пӧвсаԁ шоныԁ лунјас еща овлӧны-ԁа, ԍујас кынмӧны. Кӧԇыԁ рујас јона ветлӧны, најӧ јона кынтӧны (аровтӧны) нурјӧ-вотӧм ԋаԋсӧ. Сені во-пыщкас унҗык лунсӧ војтӧв ԁа рытыв-лунтӧв жургӧны. Гӧрӧм-кӧԇӧмӧн овны сені вывті-ԉок, сӧмын кыԇкӧ-тај комі јӧз овмӧԁчылӧмаӧԍ ԁа важыԍаԋ-ԋін нуӧԁӧны уҗсӧ: быԁԍама ԍӧкыԁ ветлӧм-мунӧмсӧ, вӧралӧмсӧ, кер-леԇӧм-кылӧԁӧмсӧ ԁа мукӧԁтор.

ОЛЫԌ-ЛЫԀ.

Кымын комі морт олӧ Комі муын ԁа Комі облаԍтын? Став коміыс Јевропа асыв-војвылын 350.000, сеԍ 1926 воӧ арталӧм-ԍерԏі Комі облаԍтын олӧ 191.245 морт. Нывбабајас сы-коласын унҗык, — 104.522 морт. Сы-паԍта му-вылын сещӧм еща јӧз! Ӧԏі кілометр-вылын Сыктыв ујезԁын олӧ 2,1 морт, Јемԁін-ујезԁын — 0,5, морт, Іԅва-Печера-ԁорын — 0,1 морт. Шӧркоса мурталӧмӧн-кӧ боԍтны, ӧԏі морт-вылӧ воӧ 200 ԃеԍаԏіна му. Комі јӧз Комі облаԍтын-кынԇі нӧшта олӧны Урал облаԍтын (Комі округ), Јатка губ., Ԍібырын, Мурманын, Об-вылын. Комі округын ԁа Јатка губерԋаын комі олӧ 150 ԍурс-гӧгӧр. Обԁорса ԁа Березов карјас-ԁорын олӧны 4.950 мортыԍ уна. Овмӧԁчӧмаӧԍ-ԋін сетчӧ во 60-сајын, важыԍаԋ (петӧмаӧԍ Іԅваыԍ). Іԅваԍаԋ-жӧ комі јӧз, кӧрлы места корԍігӧн, мунӧмаӧԍ Мурман берег-ԁорӧ. Тӧлын, буракӧ, Белеј моресӧ вуҗлӧ- маӧԍ ԁа сетчӧ овмӧԁчӧмаӧԍ. Став коміыс сені 1000-гӧгӧр лоӧ. Унҗыкыс сы-пыщкыԍ Ловоԅеро-ԁорын. Уна јӧз мунӧмаӧԍ 1880 војасԍаԋ Ԍібырӧ. Најӧ сені олӧны Тарскеј *, Барнаул ԁа мукӧԁ округјасын ԁа ујезԁјасын Томскеј губерԋаулын. Тарскеј округын олӧ 500 морт-гӧгӧр. Унаӧн коміјас важыԍаԋ-ԋін веԍкалӧмаӧԍ быԁ гырыԍ карјасӧ завоԁын ԁа пабрікын уҗавны. Сар војна-ԁырјі уна комі морт веԍкаліны (пԉен-пыр-ԁа, пышјӧмӧн-ԁа) заграԋітсаӧ. Став комі јӧзсӧ-кӧ ӧтлаӧԁны, лоӧ 400.000 морт-гӧгӧр.

ВАЖ ОЛӦМ-ЈЫЛЫԌ.

Важԍа олӧм комі јӧзлӧн гіжӧԁ-улӧ, ԉетопіԍјаслы зев еща ԍурлӧма. Меԁ-важԍа олӧм-јылыԍ мі вермам тӧԁны сӧмын комі кывсӧ бура велӧԁӧмӧн ԁа чуԃ гујасыԍ ԍуралӧм торјас-куԅа. 80-во-сајын-ԋін ӧԏі учонеј, М. А. Кастрен * шуліс, комі кыв-пӧ лоӧма ӧԏі кывјыԍ суоміјаскӧԁ *, естоԋечјаскӧԁ, карелјаскӧԁ, уԁмуртјаскӧԁ *, черемісјаскӧԁ (марі) *, јӧграјаскӧԁ (вогулјаскӧԁ) * ԁа оԍԏакјаскӧԁ *. Комі ԍорԋіыԍ ԍурӧны зев уна ӧткоԃ кывјас тајӧ јӧз ԍорԋіјаскӧԁ. Коркӧ зев-ԋін важӧн 2500 во-сајын тајӧ став-пӧлӧс јӧзыс, коԁјасӧс каԅтылі-ԋін, ӧткоԃ ԍорԋіӧн ԍорԋітлӧмаӧԍ. Сіјӧн-і учонејјас шуӧны налӧн-пӧ пӧԉ-пӧԉ-ԍорԋіыс (пра-язык) вӧлӧма ӧԏі ԍорԋі *, Меԁ-воԇын пӧԉ-пӧԉ-ԍорԋі вожалӧма кык-пеԉӧ, лоӧма суомі ԁа југра чукӧр ԍорԋіјас, кык-ԍікас ԍорԋі. Комі јӧз секі вӧлӧм ԍорԋітӧны-на кыкнан-ԍікас кывнас пӧшԏі ӧтмоза. Бӧрԏі-ԋін, кор маԃԃарјас * мунӧмаӧԍ лунвывлаԋ, коміјас коԉӧмаӧԍ морԁва ԁа марі коласӧ, коміјас унҗык кыв кыскӧԁсӧ боԍтӧмаӧԍ суомі чукӧр јӧз-пӧвсыԍ. Маԃԃарјас меԁ-воԇын јансалӧмаӧԍ суомі-југра-јӧз чукӧрыԍ. Бӧрԏі суомі-чукӧр-јӧз-пӧвсыԍ јансалӧмаӧԍ коміјас ԁа уԁмуртјас. Став јӧзыс мыјлакӧ кущӧмкӧ каԁӧ асыв-лунԍаԋ рытывлаԋӧ мунны мӧԁӧмаӧԍ. Секі суомі чукӧрыԍ јансавны мӧԁӧмаӧԍ маріјас, морԁвајас, лопарјас. Маԃԃарјаслӧн, вогулјаслӧн ԁа оԍԏакјаслӧн ԍорԋіыс ӧнӧԇ-на ӧԏі-нога. На-коласын јансалӧмыс лоӧма важӧн-жӧ-ԋін, 1200 во-сајын (ӧніԍаԋ). Суомі чукӧрԍыс уԁмуртјас ԁа комі јӧз јансалӧмаӧԍ 1500 во-кымын-сајын. Тајӧ кык-пӧ- лӧс јӧзыс секі вӧлі ԍорԋітӧны ӧԏі кылӧн-на. Налӧн ԍорԋіыс јансавны мӧԁӧма, кор коміјас војлаԋ вешјӧмаӧԍ овны, ԍорԋіыс јансалӧма (проф. Віхман корԍӧм-серԏі *) 700 во-сајын ӧніԍаԋ. Уԁмуртјаслӧн ԁа коміјаслӧн ԍорԋіыс ӧні-на меԁ-матӧ кыскӧ. Став кыв вужјыс ӧні-на накӧԁ ԇікӧԇ ӧткоԃ. Кӧн-нӧ вӧлӧма тајӧ став важ-јӧзыслӧн меԁ-воԇԇа оланінныс? Во ԍо-сајын-ԋін матӧ учонеј мортјас вӧлі шуӧны: став тајӧ јӧзыс, — на-пӧвсын щӧщ коміјас, — олӧмаӧԍ Аԅіјаын, Сајан-гӧра (слуԁа)-ԁорын. Ӧні выԉ-тӧԁмалӧмјас-ԍерԏі шуӧны: суомі ԁа југрајас-пӧ овлӧмаӧԍ важыԍаԋ Волга-вылын ԁа Кама-јувом-ԁорын. Сетыԍаԋ-пӧ, бура-кӧ, најӧ зев ылӧ лунвылӧ ԍетчылӧмаӧԍ Ԁон-ју-ԁорӧ ԁа Ԃԋепр-ԁорӧ. Мӧскуа кар-сајӧ-на веԍкавлывлӧмаӧԍ. Волӧмаӧԍ-на нӧшта ылӧ, Рытыввыв-Ԃвіна-ју-ԁорӧԇ. Роԍԍіја-шӧрыс тајӧ і вӧлӧма, буракӧ, важ оланінныс суоміјаслӧн ԁа југрајаслӧн. На-гӧгӧрын сіјӧ каԁӧ вӧлӧма олӧны мукӧԁ војтырјас, — Іран-ԁорыԍ петыԍјас ԁа Іԋԃіјаыԍ. Накӧԁ важыԍаԋ-ԋін вӧлӧма мунӧ вузаԍӧм-ԋӧбаԍӧм коміјаслӧн, уԁмуртјаслӧн ԁа маріјаслӧн. Секі налыԍ комі јӧз щӧщ маріјаскӧԁ ԁа мукӧԁкӧԁ уна кыв боԍтӧмаӧԍ ас-ԍорԋіас: „зарԋі", „озыр“, „вӧркас&“ (россомаха), „ӧш“, ,амӧԍ“ ԁа мукӧԁ кывјач. Нач ортча коміјаскӧԁ, уԁмуртјаскӧԁ ԁа маріјаскӧԁ олісны векыԍаԋ булгарјас. Најӧ ӧні абуӧԍ-ԋін: мукӧԁ јӧзкӧԁ ӧтлааԍӧмаӧԍ ԁа асԍыныс ԍорԋісӧ чӧвтӧмаӧԍ (воштӧмаӧԍ). Ӧԏі җынјыс булгарјас-пӧвсыԍ важыԍаԋ-жӧ-ԋін (14.000 во-сајӧ) кыԇкӧ веԍкалӧмаӧԍ ӧніја Болгаріја-короԉевствоӧ. Мӧԁ җынјыс коԉӧма Волга-ју шујга-пӧлӧныс. Емӧԍ учонејјас, коԁјас шуӧны — булгарјас-пӧ ез ԋекытчӧ лоны, најӧ ӧні-на ловјаӧԍ, асԍыныс рӧԁ-вуж нуӧԁӧны. Најӧ-пӧ ӧніја чувашјас *). Вот тајӧ чувашјасыскӧԁ (булгарјаскӧԁ) комі јӧз ԁа уԁмурт уна ԍо во ӧтлаын овлӧмаӧԍ. Кор-ԋін комі јӧз јансалӧмаӧԍ накӧԁ, сы-бӧрын уна-уна војас-на аԁԇыԍлывлӧмаӧԍ вузаԍӧм-ԋӧбаԍӧм-пыр. Сіјӧ олӧмыс вӧлӧма VІІ-VІІІ немјасын (1200 во-сајын) *. Сетыԍ і каԅалісны учонејјас, мыј сек-пӧ-на уԁмурт ԁа комі ӧԏі кывјӧн вӧлӧм ԍорԋітӧны. Уна кывјас, коԁјас комі ԍорԋіӧ чувашјас ԍорԋіыԍ пырӧмаӧԍ, најӧ ӧткоԃа шуԍӧны уԁмуртјаслӧн і коміјаслӧн *. Со кущӧм кывјас матыԍԍӧны: ԅеп, ԍепыс, тасма, куԁ, мајӧг, кушман, сугоԋ, шабала, кӧч, пелыс, руԇӧг, ыргӧн, ԍоркԋі (ԍорԏԋі), чуман *. Уна кывјас комі-јӧз боԍтӧмаӧԍ коркӧ ӧтлааԍлігјас-ԁырјі јаранјаслыԍ. Учонејјас шуӧны, комі кылӧ-пӧ пырӧма јаранјаслӧн: „ԉампа“, „војтыр“, „пімі“, „кӧр“, „совік“, "парка“ ԁа нӧшта мукӧԁ кывјас *. Кущӧм каԁӧ тајӧ тӧԁлытӧг воԇӧсалӧмыс лоӧма? Лоӧма абу ӧԏі каԁӧ. Ме-ногыс-кӧ, кык каԁӧ: 1) зев уна во-сајын, 1000 во-сајын, кор рочјас абу-на кывлӧмаӧԍ јаранјас-јылыԍ; 2) кор іԅва коміјас кӧр віԇны мӧԁісны. Сылы во 300-кымын, абу-кӧ-на ещаҗык. Іԅва ԍорԋіас ӧні век пырӧ јаранјаслӧн кывјасыс. „Хареј“, „ԋебԉуј“, „маԉіча" ԁа уна мукӧԁ кывјас, ставныс тајӧ ԍо-во-тырігӧн пыромаӧԍ комі кывјӧ. Ԏешкоԃ кажітчӧ комі јӧзлӧн „кӧр“ ԋімсӧ (олень) боԍтӧмыс. Јемватассајас ӧні-на шуӧны ,, пеж-ку шапка“, „пеж“-ыс і вӧлӧма міјан важ кӧр-ԋімыс. Ӧні міјан сіјӧ ԋімсӧ вунӧԁӧмаӧԍ-ԋін. Уԁмуртјаслӧн "кӧр“ ԋімыс матыԍԍӧ "пеж“ кылӧ-жӧ, налӧн шуӧны „пыжеј“. Вогулјаскӧԁ ԁа оԍԏакјаскӧԁ коміјас векыԍаԋ матын овлӧмаӧԍ. Уна кыв пырӧма наԍаԋ комі ԍорԋіӧ, уна кыв і комі кылыԍ најӧ ԍорԋіӧ пырӧма. Черԁін кар-гӧгӧрын ӧні-на олӧны вогулјас, коԁјасӧс војнаӧԇ іԅваса коміјас век-на вӧлі аԁԇывлӧны. Меԁ-ԍорӧн коміјас тӧԁмаԍӧмаӧԍ рочјаскӧԁ: ԍурс во ем-кӧ сіјӧ тӧԁмаԍӧмыслы, уна-ԋін. Рочјаскӧԁ тӧԁмаԍӧмыс зев аслыс-нога вӧлі. Рочјас воісны комі вӧр-ваӧ пішщаԉӧн ԁа порокӧн ԁона ԅверкујас ӧктыны ԁа ԋӧбавны, ԁа-ӧԁ локтӧмаӧԍ најӧ ылыԍаԋ, Новгороԁ-кар-ԁорԍаԋ. Воԇын воліганыс вӧлӧм шынјӧны-лупјӧны Меԅеԋа-Вашкаа-ԁорті ԁа Печера-ју-ԁорті. Комі кылыԍ најӧ секі кывјас боԍтӧмаӧԍ; мӧԁ-пӧв ԁа којмӧԁ-пӧв локтіганыс мукӧԁ јӧзлы вӧлӧм віԍтаԍӧны — „пӧткала-пӧ мунам"! Новгороԁса „гӧԍтјас“ міјан вој-вылын ез-на уна ԉоксӧ вӧчны. Комі јӧз-ԁінӧ рочјас веԍкаліны ԍорӧнҗык. На-коласӧ овмӧԁчавны кутісны Котласԍаԋ ԁа Кама-ју-ԁорԍаԋ, кор Новгороԁса кԋажествоӧс ас-кіулас боԍтіс Мӧскуаса-сар. Јермаклӧн војскаыс вӧлӧм Јемԁінӧԇ волӧма. Јемватасса коміјас ԋаԋӧн ԁа мортӧн вӧлӧм налы сетӧны. 1581 воӧ

Јермак боԍтлӧма аскӧԁыс уна комі јӧзӧс. Најӧ вӧлӧм војскаыслы туј інԁалӧны, кыԇі петны Урал-із-сајӧ, јаранјас-ԁјнӧ ԁа вогулјас-оԍԏакјас-ԁінӧ. Сы-бӧрын Мӧскуаыԍ ыстісны Ԍԏепан Перімскејӧс. Сіјӧ ачыс чужлӧма-пӧ Уԍԏугын, кытчӧ коміјас вӧлӧм волывлӧны ԋӧбаԍны-вузаԍны. Налыԍ сіјӧ і велӧԁчылӧма комі кывјӧн ԍорԋітны, бӧрԏі попӧ пырӧма ԁа і локтӧма „крестӧн ԁа моԉітваӧн". Локтӧма Котласӧ. Сіјӧ месталыԍ ӧні-на коміјас тӧԁӧны важ-ԋімсӧ, шуӧны "Пырас“-ӧн. Котласԍаԋыс Ежва-куԅаыс вӧлӧм сек-на олӧны комі јӧз. Ӧні-на уна ԍікт-ԋімјасыс ԁа ԇоԉа ју-шорјасыс аслыс-ногӧн шуԍӧны, комі кывјӧ кыскӧны. Бӧрԏі Ԍԏепан катӧма Гамӧ. Гамын сӧмын сіјӧс берегас леԇлӧмаӧԍ. Ԍетыԍаԋ сіјӧ вывлаԋ катӧма. Јемԁінӧ овмӧԁчӧма, вічко сувтӧԁӧма ԁа комі тӧԁыԍјаскӧԁ-кԋаԅјаскӧԁ коԍаԍӧма *. Ӧні-на Јемԁінын ем вічко. Сулалӧ-пӧ сіјӧ ыҗыԁ кыԇ-мыр местаын. Кыԇ-гӧгӧрыс сы-вотӧԇ коміјаслӧн вӧлӧма асланыс вічко-коԃ. Кыԇ увјас-вылас вӧлӧм ӧшлӧны ошкујас, ручкујас ԁа собоԉ-ур кујас ԁа јурбітӧны кыԇԇыс-вылӧ. Меԁым ӧԁјӧҗык ԍінны комі-јӧзӧс Мӧскуа-ԁор сулавны ԁа сылы ԁуш мынтыны, Перімса Ԍԏепан школа воԍтӧма ԁа азбука лӧԍӧԁӧма комі шыпасӧн. Школаас вӧлӧм велӧԁӧны кыԇі салтыр лыԃԃыны, оывны вічко-шӧрын ԁа поп-ԃакӧ пукоыны. Сіјӧ каԁӧ (500 во-сајын ӧніԍаԋ) комі јӧз век-на вӧлӧм вогулјаскӧԁ аԁԇыԍлӧны, мукӧԁ-ԁырјіыс-на коԍаԍӧны. Ем сещӧм мојԁан кыв-сора віԍт: Ӧтпыр, Ԍԏепан вотӧԇ-на, комі кӧлԁун вӧлӧм Отја-Паԉа-костын Ежва ју-ԁорас сур пуӧ. Вогулјас пыжӧн кывтӧны, војнаӧн локтӧны. На-коласын вӧлӧма јураыс сещӧм-жӧ ыҗыԁ кӧлԁун. Сіјӧ горӧԁас — чужва сувт! Чужва сувтас, оз кут візывтны. Комі кӧлԁун тӧԁыԍ-жӧ вӧлӧма. Горӧԁас — чужва-кӧ сувтіс, меԁ щӧщ пыж сувтас. Пыж ју-шӧрын ԁовјалӧ, бӧрӧ ԋі воԇӧ оз во. Зев ԁыр кык кӧлԁун вермаԍісны ԁа воркԍісны мӧԁа-мӧԁныс-вылӧ. Бӧрԏі воміԇԍыныс мынтісны аԍныс аԍнысӧ. Вогулјас бӧр сеԍаԋ катісны вывлаԋ *. Сіԇі-жӧ нач комі кӧлԁунјаскӧԁ вермаԍіс „крестӧн ԁа каԃілӧӧн" Ԍԏепан. Роч војскајас сылы отсалісны, векыԍаԋ, быԁлаӧԁ. Ез-ӧԁ бура пӧваԃітлыны комі јӧзыԁ воӧма попјастӧ. Мукӧԁ јепіскопјасыслӧн ез-жӧ бурыс ԋемтор пет.

Ӧԏі Гераԍім-ԋіма јепіскопӧс аслас кӧлујновлӧԁлыԍыс омопорнас * җагӧԁіс Јемԁін мыԉкјӧ воігӧн. Коміјас-пӧвсын Ԍԏепан суӧма кԋаԅјасӧс кујім-ԋоԉ местаыԍ — Уԁораыԍ, Ежва-вылыԍ ԁа Јемва-вылыԍ. Ежва-вылын вӧлӧм кык кԋаԅ олӧны — Візын ԁа Турјаын. Уԁораын кԋаԅыслӧн оланіныс вӧлӧма сы-вотӧԇ кыклаын-жӧ. Вӧлӧма кык кԋаԅ. Веԋԃеԋгаын ԁа Слӧбӧԁаын (Глотово). Мојԁа-сора віԍтјас-ԍерԏі слӧбӧԁса кԋаԅ вӧлӧма зев ыҗыԁ кӧлԁун. Турјаса кԋаԅ сыыԍ-на јон вӧлӧма. Лыјԍӧны-пӧ најӧ вӧлӧм воча-воча ԋӧвја вужјӧн-ԁа, ԋӧвјыс мунӧ ԍо верст-сајӧ. Ԍлӧбӧԁаԍаԋ кӧлԁун лыјас, а турјаса куталӧ ԋӧвсӧ кінас. Сещӧм-жӧ јон кԋаԅјас-тунјас вӧлӧмаӧԍ Ԍыктывкарын (Пам-Шыпіча) ԁа Межаԁорын. На-коласын јона-жӧ коԍ мунлӧма. Налыԍ тащӧм важса-олӧмјассӧ тӧԁам мі ԉегенԁајас ԁа мојԁјас-куԅа. Ԍтавыс, ԃерт, татӧн вывті уна лӧԍӧԁӧма — соԁталӧма, ԃерт, мӧԁарӧ-кӧ сы-пӧвсын ԋеуна і унатор ем. Кԋаԅјас, ԃерт, вӧвлӧмаӧԍ комі јӧзлӧн. Налӧн вӧвлӧма асланыс карјас. Ӧні-на уна шор ԁа мыԉк ԁа і ԍіктјас шуԍӧны — кара шорјасӧн, кар-мыԉкјасӧн. Ежва-вылын, Ајкіна-ԁорын ем ӧԏі ԍікт, шуӧны Карыбјылӧн. Сещӧм-інјасас быԁлаын вӧлӧма кущӧмкӧ ԍікт ԁа олыԍ-јӧз. Налӧн вӧлӧма јурајас тунјас. Ԍещӧм важ мыԉкјассӧ уналаын шуӧны чуԃ гујасӧн. Најӧс коԁјігӧн унаыԍ ԍуралӧ пуртјас, черјас ԁа мукӧԁтор, коԁі оз вермы регыԁӧн сіԍмыны. Ԍурӧм торјас-куԅа учонејјас тӧԁмалӧны, кор мыј вӧлӧма, кыԇі важ јӧзыс овлӧмаӧԍ. Гырыԍ карјас ԁа чуԃ гујас емӧԍ быԁлаын — Уԁораын, Јемваын, Сыктылын і Ежва-куԅа *. Секі-на, буракӧԍ, вӧлӧма котырӧн-котырӧн (родовая жизнь) олӧмныс ас-костаныс. Морт 500-1000, — 2000-ӧԇ ӧкмӧ вӧлӧм јӧзыс ӧԏі котыр-улас. Асланыс гербјас, суԁјас ԁа скоԁкајас вӧлӧмаӧԍ. Јонҗыкјасыс ԁа ԍуԍҗыкјасыс вӧлӧм-і јуралӧны ԁа асԍыс котырсӧ ԁӧԅӧрітӧны, кыпӧԁӧны мукӧԁ котырјас-воԇын *. Воыԍ-воӧ воԇӧ олігӧн рочјас пыр матыԍԍӧмаӧԍ комі јӧз-ԁінӧ, на пӧвсӧ овмӧԁчавны кутӧмаӧԍ. Воԇԇа воыԍјасыс — ставныс купечјас. Строгановјас уна вокаӧԍ вӧлӧмаӧԍ. Ӧԏі вок веԍкалӧма Ежва-вылӧ ԁа солӧн вузаԍӧ вӧлӧм, сов завоԁ ӧніја Совԁор-карӧ воԍтӧма. Мукӧԁ-вокјасыс Ԍоԉікамск-кар-ԁорӧ веԍкалӧмаӧԍ ԁа сен ԁыр, во ԍо-сајӧ, сов пуісны ԁа вузалісны. Налы меԁӧн уҗалісны секі-ԋін комі јӧз.

Тајӧ каԁԍаԋ-ԋін, поԅӧ шуны, петісны міјаныԍ меԁаԍӧмӧн уҗалыԍјас, — робочејјас — ӧніја-ногӧн-кӧ шуны. Комі-пӧвсас овмӧԁчісны најӧ ԁа асԍыныс отраԁјас лӧԍӧԁісны. Мукӧԁ-ԁырјіыс ыҗыԁ налогԍыс коміјас ԁонԅӧны вӧлӧм ԁа бунтјас лептӧны. Сещӧм бунтјас вӧлӧмаӧԍ 1739 воӧ, кор сотісны керкасӧ кущӧмкӧ Суканов купечлыԍ Сыктывԁінкарын. Сені секі-ԋін вӧлӧма віна пуан завоԁ. Сіјӧ завоԁсӧ щӧщ сотӧмаӧԍ. 18-ӧԁ ԁа 19-ӧԁ немјасын сещӧм бунтјасыс налог-вӧсна-жӧ вӧлӧмаӧԍ Кулӧмԁінын ԁа Печера-ју-ԁорса ԍіктјасын. 1750-60 војасӧ роч купечјас вӧчалӧмаӧԍ завоԁјаԍ Кажімӧ ԁа Ԋучпас-ԁорӧ. Најӧ вӧлӧм мувіԇсӧ куралӧмаӧԍ аслыныс кујім-мынԁа уна став јӧзыслӧн вӧлӧм віԇму-ԍерԏіыс (коԁјас вӧлі олӧны Сыктыв-ју-ԁорас). Тајӧ меԁ-бӧрја ԍо во-коԉігас уна купеч озырміс комі јӧз-пӧвсын. Петны кутісны „асланым" купечјас. Најӧ нӧшта-на јонҗыка жмітны кутісны комі јӧзтӧ, быԁ-ногӧн ԁӧлгӧ ԁа кабалаӧ јӧртісны. Ԋӧбасјассӧ — ԁона ручку, урку ԁа ԋіԅ (собоԉ)-кујас — ԋӧбісны ԁонтӧмыԍ. Асԍыныс вајӧм вузӧснысӧ (тӧварјассӧ) кык-ԁонӧн ԍеталісны. Сеԍԍа роч фабрікантјас ԁа капітаԉістјас завоԁјасӧ уна комі јӧз кутісны мунны. Мыј керан?.. Гортын гӧра-кӧԇа ԉокӧԍ, ԋаԋ оз тырмы. Колӧ вӧлі кыԍкӧ нажетка корԍны. Карԁорԍаԋ (Архангельск) кыскыԍісны Комі-мулаԋ заграԋічаса озыр-јӧз — голланԃечјас ԁа швеԁјас. Најӧ кутісны нуны уна вӧр. Ежва-Печера-ју-јывјасын коԁі уҗаліс? Ставыс комі јӧз. Черӧн, лымјын коскӧԇыс тӧв-шӧр-тӧлын ӧԏі ԁӧрӧм-кежыԍ комі јӧз уна ԋіја, коз ԁа пожӧм-пу пӧрӧԁісны. Ар-помсӧ ԁа тулыс-помсӧ коԉԉалӧны кыјԍӧмӧн ԁа вӧралӧмӧн. Сетчӧ і суіс комі јӧзӧс Окԏабрса ревоԉутсіја. Мыј сіјӧ налы ԍетіс, віԍталам бӧрынҗык *).

„КОМІ" -ԊІМ-ЈЫЛЫԌ.

Коміјасӧс рочјас, на-бӧрԍа уна мукӧԁ јӧз, шуӧны ,,зыранаӧн“. Сіјӧ кылыс-пӧ, рочјас-ногӧн-кӧ віԍтавны, лоӧма со кытыԍ: комі јӧзӧс-пӧ век рочјас зырӧмаӧԍ, јӧтлалӧмаӧԍ (лым „зыртіг-моз"!) војвывлаԋ. Сеԍ-пӧ-і кывјыс. Мукӧԁјас шуӧны тајӧ зырана-кывјыс-пӧ артмӧма кык кывјыԍ "сыројеԁ"-ыԍ. Уԉӧн-пӧ ԍојӧны комі јӧз быԁтор ԁа сеԍ

налы і ԋімыс шеԁӧма *. Коԁјас бурҗыка тӧԁмаоны кӧсјылӧмаӧԍ, најӧ корԍӧмаӧԍ коміјаслыԍ, јуаԍлӧмаӧԍ, кыԇі коміјасыс аԍныс аԍнысӧ шуӧны? ԃерт, комі „коміӧн“-кӧ аԍсӧ ԋімтӧма важыԍаԋ, мӧԁ-ног оз віԍтав. Ӧні, кор міјан асланым облаԍт ем, мі аԍнымӧс коміӧн-жӧ шуам. Меԁ-воԇԇа учонеј історік Г. Ф. Міԉԉер кывлӧма, &зранајас-пӧ аԍнысӧ шуӧны „комі војтыр"- ӧн,& Сылӧн гіжӧԁыс - ԋін 1743-ӧԁ во-сајын вӧлӧма *. Сы-бӧрын уна учонејјас-ԋін гіжлісны комі-јылыԍ ԁа век ез вермыны бура, збыԉа тӧԁмавны, кыԍ, мыјла коміјас аԍнысӧ шуӧны комі-војтырӧн, віԍтаԍӧны јӧзлы „комі војтырјасӧн", воԏакјас „уԁмуртјасӧн“? Аԍныс шуӧны сы-бӧрын: буракӧ-пӧ Кама-ју-ԁорыԍ петӧмаӧԍ ԁа сетыԍ ԋімнысӧ аслыныс кӧлалӧмаӧԍ *. Ӧні ыҗыԁ учоннеј Н. Н. Марр шуӧ: коміјаслӧн ԋімныс-пӧ матыԍԍӧ скіфјас-ԋімӧ. Скіфјас важӧн 2000 во-сајын овлӧмаӧԍ Волга-ју-ԁорын. Коркӧ став суомі чукӧрыс-пӧ вӧлӧма скіфјасыскӧԁ ӧтлаын, ӧтлаын овлӧмаӧԍ. „Скіф“-ԋімыс-пӧ-ԋін абу важ-нога ԋім. Најӧ-ԋін уна кыв боԍтӧмаӧԍ кущӧмкӧ мукӧԁ јӧзјаслыԍ. Сы-пӧвсын-пӧ кӧнкӧ, еԍкӧ, ем щӧщ комі-јӧзлӧн „комі“ ԋімныс. Корԍам-ԁа, гашкӧ-інӧ і ԍурӧ. Ӧні тајӧ-і ем-на став-тӧԁӧмыс, „комі“-ԋім лоӧм-јылыԍ *. КУԈТУРА. Куԉтураӧн шуӧны немӧвејја кіпоԁул керанторсӧ ԁа гӧгӧрвоӧмсӧ јӧзлыԍ, коԁӧс, уна ԍурс восӧ коԉԉалігӧн, чӧжӧмаӧԍ најӧ ӧԏі немыс мӧԁ немӧ сіјӧс воԇӧ вуҗӧԁӧмӧн. Пӧрыԍјас кулалӧны, налыԍ томјас велӧԁчӧны, асԍыныс мывкыԁ соԁтӧны ԁа бара воԇӧ нуӧны. Сіԇі соԁіс куԉтура немыԍ-немӧ. Морт век песԍіс: ԅверјасӧс ас-ԁінас велӧԁіс, — кутіс віԇны мӧс ԁа вӧв. Понјас ԁа каԋјас важӧн јӧјӧԍ вӧліны. Ӧні пон морт-ԁіныԍ оз вермы јансӧԁчыны. Мортлы сіјӧ зев уна отсалӧ: керка-ԁорсӧ сылыԍ віԇӧ, вӧрын прӧмыс корԍӧ. Ыжјас ԇікӧԇ морт кі-вылӧ ԍетчӧмаӧԍ: он-кӧ најӧс лым уԍӧм-бӧрԏі гіԁӧ јӧрт, ставныс кулӧны. Важӧн најӧ вӧлӧмаӧԍ вӧрын ветлыԍ ԅверјас. Морт велаліс бі шеԁӧԁны. Кытчӧԇ бі ез куж шеԁӧԁны, сетчӧԇ сылы ставсӧ уԉӧн вӧлі лоӧ ԍојны. Кор уна јӧз кутісны овны котырӧн, секі налӧн артмісны скоԁјас ԁа законјас. Ӧні-на комі јӧз вӧравны муні-

гӧн арԏеԉјас лӧԍӧԁӧны. Вӧрас ас-костаныс уҗсӧ јукӧны. Бӧр локтӧм-бӧрԏі прӧмыссӧ торјӧԁӧны. Ӧні-на Јемваын ӧтвылыԍ турун ыщкӧны ԁа ӧԏі сабріӧ (зорӧԁӧ) пуктӧны пајӧн-пајӧн. Кынӧмныс пӧтас ԁа комі јӧз рытјасын, шојтчігӧн ԍылӧны ԁа јӧктӧны. Важыԍаԋ-ԋін велалӧмаӧԍ кыны-панны аслыныс паԍкӧм. Сетчӧ, ставсӧ тӧԁмалігӧн ԁа керны велӧԁчігӧн, мортыԁлӧн став немыс і коԉӧ. Став, быԁԍама-пӧлӧс уҗсӧ, ворсӧмсӧ, ԍылӧмсӧ, кыјӧм-віјӧмсӧ ԁа завоԁјассӧ, мыјӧн мортыс уҗалӧ, шуӧны куԉтураӧн. Мојԁ ԁа ԍыланкыв шуԍӧны куԉтураӧн-жӧ. Сіјӧјасӧс-ӧԁ колӧ мортлы кужны-жӧ лӧԍӧԁлыны.

КЕРКА.

Меԁ-воԇын мортлы ковмӧма кытчӧкӧ овмӧԁчыны, уԅны ԁа овны. Колӧ кӧԇыԁ тӧлыԍ, зерыԍ-ваыԍ пырны ԁа сајӧԁчыны. Морт велалӧма вӧчны чом. Комі јӧзлӧн, уна мукӧԁ јӧзјаслӧн-моз-жӧ меԁ-воԇԇа олӧмыс коԉӧма гујасын, пујас-улын ԁа мырјас-улын. Мукӧԁ-ԁырјіыс вӧлӧм ԁаԍ гу-коԃјас ԍурлӧны кыԍкӧ шор-ԁорјасыԍ ԁа ју-ԁорјасыԍ. Вӧрын вӧлі сајмӧԁчӧны пу-улӧ. Овлӧмаӧԍ ыҗыԁ тӧв-нырӧн пӧрӧԁлӧм пу-вуж-берԁын. Коркӧ сеԍԍа велавлӧмаӧԍ аԍныс гу коԁјыны, бужԁӧм ԍортас-коԃ-інјасӧ. Пыраніныс вӧлӧма бокԍаԋыс. Кор гујассӧ коԁјыны кутӧмаӧԍ шыԉыԁ му-віԇ-вылӧ, секі вӧлӧм пыранінсӧ вӧчӧны вывԍаԋ. Ӧні-на комі јӧз віԇааԍігӧн шуӧны: лок, лок, кыԍ-ԋін те уԍін? Тајӧ „уԍін“ кыв-куԅаыс поԅӧ тӧԁны, мыј керкаӧ вӧлӧм воасны ԁа вывԍаԋ пырӧны, „уԍӧны. Мӧԁ-кыв-на ем сещӧм-жӧ — „коԁкӧ-пӧ јіркӧԁчӧ“. Міјан шуӧны — „јірк“. Сеԍ бара тӧԁам: јіркӧԁчӧны вӧлӧм јіртԍаԋ. Бісӧ вӧлӧм пестасны ԁа щыныс петӧ пыран інтіныс, ӧԇӧсӧԁныс. Тулыс воас-ԁа, коміјас, мукӧԁ јӧз-моз-жӧ, гожӧм-кежлӧ вӧлӧм петӧны гуԍыныс ԁа чомјын олӧны. Ӧні-на рочјас віԍтавлӧны пӧв-чом ԁа јі-чом-јылыԍ. Ӧԏіас кӧч овлӧма, мӧԁас руч. Јі-чомјыс ручлӧн сылӧма, руч пӧв-чомјӧ кӧч-ԁінӧ овмӧԁчӧма. Јӧзыԁ вӧлӧм тулыснас, кор чом-ԁортіныс сывны мӧԁас ԁа оланінаныс лымва кутас пырны, петӧны чомјӧ. Чомсӧ вӧлӧм вӧчӧны баԃԃыԍ ԁа пощыԍ. Бокјассӧ чомјаслыԍ тупкалӧны кӧркуӧн ԁа мукӧԁ-ԍікас кујасӧн. Коркӧ ԍуԍҗыкӧԍ лоӧмаӧԍ ԁа ӧніја-коԃҗык-ԋін керка вӧчӧ-

маӧԍ. Ӧԏі җынјыс керкаыслӧн муын, мӧԁ җынјыс кујім-ԋоԉ-суԁа керјыԍ ԁа пощыԍ течӧма. Уна во коԉӧм-бӧрын кутӧмаӧԍ вӧчны керкајассӧ гырыԍ пуыԍ, керјыԍ. Сетчӧ-ԋін аԍныс комі јӧз велалӧмаӧԍ. Асԍыныс кывјас-ԋімјас ԍеталӧмаӧԍ — „ӧбӧс“ (ӧԇӧс), „велт“ (вевт), "җоҗ“. Пач шулӧмаӧԍ "гор“јӧн. Ӧніја пач ԋім рочлыԍ-ԋін боԍтӧмаӧԍ. Асланыс вӧлӧма сӧмын вӧр-керка-коԃ горјас. Пуыԍ вӧчӧм керка вӧлӧма міԍтӧмҗык-на ӧніја вӧр-керкајасыԍ. Вӧлӧма сіјӧ ԉапкыԁҗык ԁа ԇоԉаҗык. Вылыс вевт-пыԃԃіыс лыс ԁа баԃ керавлӧмаӧԍ ԁа сӧвтлӧмаӧԍ. Ӧԇӧссӧ ԇіртӧг вӧчлӧмаӧԍ ԁа ӧшӧԁлӧмаӧԍ керкаԍаԋыс пыкӧԁјасӧн, ԁа былыш-коԃ ԃезјасӧн. [Ӧніја комі керка.] Ӧніја керкајас-вылӧ віԇӧԁан-ԁа, уна важ-торјас-на аԁԇан. Ӧні емӧԍ-на сещӧм керкајас: быԁ сруб лептӧма јанасӧн (торјӧн), бӧрԏі најӧс јітӧма мӧԁ срубкӧԁ, сарајсӧ сіԇ-жӧ јітӧма. На-вылӧ јур лептӧма. Ӧԏі католыс (пӧліԋыс) вевтыслӧн мӧԁԍыс бара-жӧ јансалӧ мукӧԁлаас, кор керка местаас муыс вӧрԅас, керкаыс быԏԏӧ шӧрі потӧ. Ӧніја керкајас топыԁа-ԋін вӧчӧны. Важӧн вӧлӧм керка вӧчӧны ԋіја-пуыԍ, ӧні унҗыксӧ пожӧмыԍ ԁа козјыԍ. Ӧні унҗык комі креԍԏаԋіныс вӧчӧ кык ԁа кујім жыра (вежӧса) керка. Важӧн вӧчлӧмаӧԍ сӧмын ӧԏі жыр ԁа кум. Ӧні ӧԏі керка җынјас ԋаԋ пӧжалӧны ԁа олӧны быԁлун. Мӧԁ жырјас гӧԍтјасӧс вітчыԍӧны-віԇӧны ԁа праԅԋік-ԁырјіҗык пукалӧны, ԍорԋітӧны. Кык жыр коласӧԁыс мунӧ керка воԇ. Мукӧԁлаас шуӧны — „пос-јыв“ (посвоԇ). Тајӧ кывјыс зев унатор-

јылыԍ віԍталӧ. Важӧн вӧлӧм керкасӧ лептасны ԁа җоҗ-пос лӧԍӧԁасны. Пос-помјасыс петӧны вӧлӧм пазјасԍыс мӧԁ керкаӧԇыс. Воԇӧсӧ лептӧны вӧлӧм пос-вылас выԉыԍӧн. Ӧԏі срубја керкаас важӧн поскыс, җоҗыс абу-жӧ вӧлӧма. Мусӧ вӧлӧм бура топӧԁасны, гумла места-моз моԉӧԁасны ԁа сеті ветлӧны, сетчӧ і воԁӧны. Ӧтлаын накӧԁ, кытчӧԇ гіԁ абу велалӧмаӧԍ вӧчны, уԅлӧны ԁа олӧны вӧлӧм ыжјас, кукаԋјас ԁа мӧсјас. Керкаас пыртігӧн пыртыԍыс (бабајас, ԃерт) мӧсјас-вылӧ горзӧ, щӧктӧ меԁ најӧ асмогаԍасны пыртӧԇыс, меԁ „ԁук“ ез вӧв керкаын. Ӧні-на Віԍерын ԁа Јемваын во кыԅ-кымын-сајын вӧлӧм уԅтӧԁлӧны скӧтсӧ керкаын. Уналаын-на гӧԉҗык комі јӧз, кытчӧԇ гіԁныс оз ешты, баԉајаснысӧ віԇӧны гӧлбӧчас. Важӧн пачсӧ вӧлӧм керӧны ӧніја пывԍан-гор-моз. Сеԍԍа кор велалӧмаӧԍ ԋаԋ пӧжавны, кутӧмаӧԍ ԍојыԍ мајкны посԋі із ԁа лыа-сорӧн. Вӧчӧмаӧԍ куԅ пач-поԁвыв. Горјын ԋі ԍој пачын трубаыс абу-на вӧлӧма. Лонтыԍігас щыныс став керка-пыщсӧ тыртӧ. Щыныслы петны пач-веԍтас јіртас вӧлӧм роԅ (руԅ) піԍкӧԁӧны. Бӧрын каԅалӧмаӧԍ роԅсӧ піԍкӧԁны бӧр ԍԏенас, меԁ зер ԁа ва пач-вылӧ оз віјав. Роԅсӧ щыныс петӧм-бӧрԏі тупкӧны тупјӧԁӧн. Јемваын щын петанінсӧ шуӧны „ԁымӧвӧлӧкӧн". Сіԇі-жӧ сен шуӧны вӧр-керка, пывԍан, рыныш щын петанін. Тупкӧԁсӧ вӧчлӧмаӧԍ ізјасыԍ, бӧрԏі пӧв-помыԍ. Сылы нарві коԁјӧмаӧԍ. Нарвіӧԁыс сіјӧс кіӧн іслӧԁлӧны. Рынышын ԁа пывԍанын ӧні-на беԃ-јылыԍ пӧвсӧ пыкӧны. Мукӧԁлаас-ԋін нарві коԁјӧмаӧԍ ԁа нарві-ԁорыс тупкӧԁсӧ ачыс кутӧ. Беԃнас сӧмын лептӧны. Важ керкајасын важӧн бур пызан ԋі улӧс абу вӧлӧма. Ставсӧ вӧлӧм кер помјасыԍ ԁа моԉыԁ җек помјасыԍ сувтӧԁлӧны. Пессӧ велалӧмаӧԍ керавны ԍорӧн-жӧ-ԋін. Керка-вывнысӧ вевԏԏылӧмаӧԍ лысӧн ԁа баԃԃӧн. На-вылӧ му ԁа із сӧвтлӧмаӧԍ, меԁ тӧв оз кіԍт. Ӧшіԋјас абу тӧԁлӧмаӧԍ. Југыԁыс вӧлӧм пырӧ щын петан-інӧԁ. Бӧрԏі јі пуктӧны вӧлӧм. Коркӧ сеԍԍа мӧсԍувјыԍ ԁа ԁозмӧр-гаԃԃыԍ „кԉаԋча“-велалӧмаӧԍ пуктыны. Сеԍԍа ԍԉуԁа корԍӧмаӧԍ. Ӧні огӧ-на тӧԁӧ — мыј лоӧ кԉаԋчаыс. Важыԍаԋ-ԋін тыԁалӧ керка местасӧ вӧлӧм ԋӧбӧны му-кутыԍыслыԍ. Срубсӧ пуктігӧн пірујтӧны. Пір-вылас корӧны став суԍеԁнысӧ. Керка-местаас, улыс кер-улас ԍујӧны ԃеԋга. Коԍкын (Јемваса ԍікт) быԁтӧны сруб-пыщкас ічӧт

кыԇ пу. Сіјӧ быԁмӧ, кытчӧԇ ачыс оз коԍмы. Јіртлы маԏіча пуктігӧн, уналаын-на сур јуӧны. Керка јур лептігӧн бара став суԍеԁӧн сур јуӧны, черіԋаԋ чепԉалӧны ԁа рок ԍојӧны. Ме аԁԇывлы&: Јемваын јур-керсӧ пуктӧм-бӧрын віна јуісны ԁа черіԋаԋ ԍојісны. Шыԁ бекарсӧ лоі ԋекыԇ катӧԁныс керка-вылас-ԁа ставӧн ԍојыԍјасыс летчылісны керка-пыщкӧ. Роксӧ ԍојны бӧр каісны керка јур-вылӧ. Выԉ керкаӧ овны петігӧн воԇвылас петукӧс ԁа каԋӧс ԍујӧны. Кор најӧ горӧԁасны, секі вӧԉіԍ јӧз пырӧны. Ԍӧраныс пес ԁа чаг пыртӧны. Суԍеԁјас, кор выԉ керкаӧ пырӧны, ԍӧраныс быԁӧн чаг (пес) пыртӧны. Шуӧны, сек-пӧ керкаыс неммас (немаҗык лоӧ) ԁа олыԍаыс-пӧ оз кут пӧвԅӧԁчыны. [Керка-сај (Межаԁор).] Пывԍан, вӧр-керка, гіԁ ԁа рыныш ӧткоԃа вӧчӧны: ӧԏі-пӧлӧс срубјыԍ. Пеԉӧсјассӧ ӧтмоз щупӧны. Мукӧԁсӧ паз-вылӧ вӧчӧны ԁа паз коласас ԋіщ пуктӧны. Керка вӧчігӧн бур ԋіщ пуктӧны, вӧр-керкаас, пывԍанас ԁа рынышјасас ԍӧԁ ԋіщӧн (ош-ԋіщ) ԋіщалӧны. Важӧн вӧлӧм комі јӧз ԍунысӧ вартӧны керкааныс. Ӧні-на кӧнтуԍ коԍтігӧн вартӧны керка-пыщкын җоҗ-вылын. Важӧн, ӧԏі каԁӧ, коміјаслӧн керканыс вӧлӧма рыныш-коԃ. Важ-нога рынышјас Сыктыв-вожын нач керка-вылӧ важӧн щӧщ тујлӧмаӧԍ. Шепсӧ коԍтӧны вӧлӧм керка-бокас, вывлаԋ-

шепӧн коԉтајассӧ ӧніја пӧлаԏ-местаӧ сувтӧԁлӧмӧн *. Аԍныс, јӧзыс, улын кујлӧны. Жарыс, вылӧ кајіг-моз, коԉтајассӧ коԍтӧ. Пывԍанын ԁа вӧр-керкаын нарјас емӧԍ. Сещӧм-жӧ нарјас емӧԍ быԁ ыҗыԁ керкаын. Важӧн најӧ сіԇі векыԍаԋ керлӧмаӧԍ. Ӧні сӧмын ԋеуна ыҗԁӧԁӧмаӧԍ ԁа мічмӧԁӧмаӧԍ. [Віріч ԁа амбарјас.] Ӧні керӧны уна пӧлӧс амбарјас ԁа сарај-коԃ лебувјас: ԍу-амбар, ваԁор-амбар, плаԏԏе-амбар, такӧԋіча (јыкы віԇны), вӧр-керка-ԁорӧ щамјајас, кумјас ԁа лӧбӧс керӧны прӧмыс віԇны. Керка-җоҗ-улӧ керӧны гӧлбӧчјас ԁа бара кумјас гортса кӧлујнысӧ, ԋаԋнысӧ, јӧв-выјнысӧ віԇны. Уналаын тулысын ԁа арын мӧсјасӧс ылыс віԇјас-вылӧ нуӧԁӧны ԁа леԇалӧны. Налы сетчӧ бара јанас-гіԁјас вӧчӧны. Гіԁјас-ԁорас керка лептӧны мӧс лыԍтыԍјаслы уԅлыны. Лыԍтыԍӧны сен, ԃерт, нывјас ԁа бабајас. Зонјас на-ԁінӧ рытјасын уԉјӧв јуны ԁа гажӧԁчыны гуԁӧкӧн волывлӧны. Мукӧԁлаас, оз-кӧ мусукыс уԉјӧвнас јуктав асԍыс зонсӧ, зонмыԁ скӧрмӧ. Ӧԏі вӧлӧԍтса зонјас, кыԍ лыԍтыԍыԍ нывјасыс, букыша віԇӧԁлывлӧны мӧԁ вӧлӧԍтса зонјас-вылӧ. Мукӧԁ-ԁырјіыс тышкӧԇ волӧны. Сещӧм важ-нога коԉӧм мыԉӧссӧ бур гажӧԁчӧм-ԁорӧ оз-ԋін ков ӧні ԍібӧԁны.

ПЫЖ, ԀОԂ, ԀАԂ, ԈАМПА ԁа МУКӦԀТОР.

Комі јӧз важыԍаԋ-ԋін мунӧны-ветлӧны пыжӧн ԁа ԁоԃԃӧн. Ӧԏіыс артмӧма пурјыԍ. Пур — важ пыж-нога. Ӧні век ылыс вӧрӧ муныԍ војтыр јујас ԁа гырыԍ шорјас вуҗалӧны пурјӧн. Пуртӧ, ԃерт, кокԋіҗык вӧлӧм вӧчны. Пӧрӧԁасны ӧԏі пу, сіјӧс &тӧрјӧԁласны, чінталасны кујім-ԋоԉ-пеԉӧ, ԁомаласны кыԇ-пу ԉі ԉӧм-пу былышӧн, сені-і став уҗыс сылӧн. Пыжтӧ вӧчны уна во-мыԍԏі велалӧмаӧԍ. Меԁ-воԇԇа пыжјасыс вӧлӧмаӧԍ вор-коԃӧԍ. Кыз-коԃ ԋіја-ԉі, козԁін ӧтнас ԉептӧ кык-кујім мортӧс. Лӧсаласны вӧлӧм пыԁӧссӧ, ваын бергӧԁчӧмыԍ, мӧԁар-боксӧ вор-моз коԁјасны, лоӧ-ԋін нач пыж-коԃ. Мојԁјасын-тај ем, кыԇі „сапӧг-җын Марја ԁа јуԍ-турун-Ԁарја вӧлӧм вор-коԃ пыжӧн кывтӧны-катӧны, ԍібӧны ԁа ԍібӧны“... Сещӧм-жӧ вор вӧлӧма меԁ-воԇԇа пыжыс. Сіјӧн-ԋін кујім-ԋоԉ ӧԁјӧҗык поԅӧ бергӧԁчыны, кыкыԍ ӧԁјӧҗык воны вакатыԁ і вакывтас. Коркӧ ԁырӧн ветлӧмаӧԍ, ветлӧмаӧԍ-ԁа нӧшта кокԋі ԁа ӧԁјӧ муныԍ пыж велалӧмаӧԍ вӧчны. Ӧніја-пыжјас міјан зев топыԁа, бура вӧчӧма. Вӧчӧны піпуыԍ ічӧт пыж чері кыјны, утка лыјны ԁа маті-ԁорӧ ветлыны. Мӧԁ-нога пыж вӧчӧны ылӧ ветлыны. Вӧчӧны кыԇ-пу ԁа пожӧм-пу пӧвјасыԍ. Пыԁӧссӧ лӧсалӧны быԁса керјыԍ. Бокјассӧ јітлӧны бара јанас (торја) піԉітӧм-лӧсалӧм пӧвјасыԍ. Вӧчігас ӧԏі кӧрттув оз тувјавны. Ставсӧ пуртӧн ԁа черӧн ԇоԋтӧны ԁа моԉӧԁӧны. &Потассјассӧ тупкалӧны ԍірӧн, куԃеԉӧн-праԃԃӧн ԁа варӧн. Зев-ӧԁ ԍуԍа велалӧмаӧԍ вӧчны пыж-кутан кԉешщіјассӧ. Міјан уна-ногӧн пыж моԁасӧ кутӧны. Уԁораын пыжыс кыз пӧка, мык-коԃ шӧрӧԁыс, Јемваын — вӧсԋі мык-коԃ, куԅ ԁа оттӧм, Ежва-вылын ԁа Јемԁінын щӧг кеԉчі-коԃ. Сыктылын кеԉчі-коԃ-жӧ паԍкыԁ ԁа җеԋыԁ. Јемԁін-ԁорын Јорыс-ԁінын вӧчӧны шԋагјас, сіјӧ-ԋін најӧ рочјаслыԍ велалӧмаӧԍ. Кор комі јӧз велӧԁӧмаӧԍ вӧлӧс ԁоԃ кыскавны, секі ԁоԃ вӧчӧмаӧԍ. Ԁоԃјас міјан ԋекымын-пӧлӧс емӧԍ. Тӧлын кер кыскалігӧн кык-пӧлӧс: ыҗыԁ-ԁоԃ ԁа ԇоԉа-ԁоԃ. Тујӧ мунны рӧзваԉ. Јӧзӧ ԁа праԅԋік-ԁырјі ветлыны — кора-ԁоԃ ԁа кӧшӧвка. Ӧні коміјас ставсӧ аԍныс кужӧны керны, а важӧн налы лолӧма мукӧԁ јӧзлыԍ велӧԁчыны. Міјан асланым векыԍаԋ вӧлӧма нарт (норт), ԁаԃ ԁа ԉампа. Нарт вӧчны велалӧмаӧԍ вӧралыԍ јӧз, кӧлуј кыскавны. Ԁаԃԃӧн ԇоԉа-ԁырјі быԁӧн іславлӧны җуҗыԁ кыр-јывԍаԋ ԁа ваԁорӧԇ. Ԁаԃ-ԍувсӧ нарт-ԍувсӧ вӧчӧны кыԇ-пуыԍ-жӧ. Јазјассӧ ԉӧм-пуыԍ пукталӧны. Ԁаԃԃӧн мукӧԁлаас паԍкӧм мыԍкыны летчӧԁлӧны ԁа мукӧԁ кокԋі горт-ԁор уҗ керӧны. Ԁоԃјас вӧчӧны ԁаԃјас-моз-жӧ, сӧмын јонҗыкӧс, кызҗыкӧс ԁа куԅҗыкӧс. Ем нӧшта ӧԏі аслыс-нога ԁоԃ -- вуж-ԁоԃԃӧн шуӧны. Сылӧн сӧмын вожјас ԁа вуж. Вуж помјасас ԍујԍӧ роԅӧԁӧма җек. Сы-вылын кыскалӧны гожӧмын кер ԁа пощјас, мукӧԁ-ԁырјіыс вуж-ԁорас вожлаԋыс ортчӧн җекјыскӧԁ пӧв тувјалӧны ԁа сы-вылын ԍу ԁа пыԅ мешӧк кыскывлӧны меԉԋічаӧԇ. Тајӧ ԁоԃсӧ, ԃерт, комі јӧз аԍныс кыԇкӧ гӧгӧрвоӧмаӧԍ вӧчны. Шуӧны, ԉампа ԁа лыԅ-пӧ комі јӧз велалӧмаӧԍ вӧчны јаранјаслыԍ ԁа оԍԏакјаслыԍ. Јаранјас шуӧны ԉампасӧ „ламба“-ӧн. Сы-ԍерԏі оз-на поԅ шуны, мыј коміјас велалісны налыԍ. Комі јӧз немыԍаԋыс вӧралӧны ԁа мунӧны-локтӧны тӧлын ԁа сымынԁатӧ, ԉампатӧ вӧчны, аԍныс-жӧ-ԋін, кӧнкӧ, гӧгӧрвоісны. Уна сетчӧ тӧԁны оз вӧлі ков. Векыԍаԋ аԁԇісны: кӧті пыԁӧсныс-кӧ паԍкыԁ, озҗык вӧјны лым-вывті.

МУВІԆ УҖАЛАН КӦЛУЈ.

Муаԁ ԁа віԇԇаԁ кутчіԍан-кӧ, колӧ сіјӧс гӧрны ԁа бура агасавны. Сетчӧ колӧ вын ԁа кујӧԁ пуктыны. Міјан уналаын-на гӧрӧны важ-нога пу амыԍа гӧрјасӧн. Ԃерт, сіјӧн пыԁі он коԍав мутӧ, он ыҗыԁа ԁа бура бергӧԁ мугӧровтастӧ. Сещӧм-жӧ важ-нога ем агас. Сіјӧс мукӧԁ-ԁырјіыс вӧчӧны вужԉаыԍ. Мусӧ агсалӧм-пыԃԃі ԁа моԉӧԁӧм-пыԃԃі гыӧн ставсӧ нуӧ му-шӧрԍыс бор-ԁорјасӧ. Ӧні-на емӧԍ агасјас, коԁјаслӧн ӧԏі кӧрт піԋ абу. Гӧр, агас ԁа улык (улук) комі јӧзлӧн лоӧма мувіԇӧ уҗавны кутчыԍӧмԍаԋыс. Сіјӧ уҗыс мунӧ зев-ԋін важыԍаԋ. Ԍутӧ-ӧԁ вартан-ԁа, коԉтасӧ пазӧԁан-ԁа сы-бӧрын оз-на поԅ сіјӧс пыр ԋаԋӧ пӧжавны. Колӧ-на сіјӧс војԁӧр ізны. [Ԉампа.]

Міјан емӧԍ ізкіјас ԁа меԉԋічајас. Ізкісӧ бергӧԁлӧны кі-јылыԍ. Ізкіыԁ пӧшԏі быԁ креԍԏаԋінлӧн ем. Сіјӧс комі јӧз віԇӧны важыԍаԋ-ԋін, ԋаԋ ԍојны велалӧмԍаԋ. "Ізкі“ кывјыс петкӧԁлӧ мыј сіјӧн уна ԍо во-ԋін уҗалӧны, ізкікӧԁ, гашкӧ, воԇҗык комі јӧз тӧԁмаԍісны гӧрјыԍ ԁа агасыԍ: вӧлӧма коркӧ сещӧм пӧра, кор комі јӧз (уна јӧз ӧні-на) гӧртӧг ԁа агасавтӧг ԋаԋсӧ му-вылӧ кӧԇлывлӧмаӧԍ, а ізкіыс секі налӧн вӧлӧма-ԋін. Меԉԋіча комі јӧз важыԍаԋ-ԋін вӧчӧны кык-ногӧн: ӧԏісӧ, ва бергӧԁлӧ, мӧԁсӧ — тӧв. Ӧні ревоԉутсіја-бӧрын меԉԋічајастӧ вӧчӧны ԁа ізкіјассӧ пар бергӧԁлӧ. Быԁ-нога уҗалан-кӧлуј ԁа кокԋӧԁыԍ-тор уҗалігаԁ емӧԍ: куртігӧн — куран ԁа лебын (нарман, курјан), ыщкігӧн — коса. Ӧні уналаын ԉітовкаӧн ыщкӧны; кӧрт лебын лӧԍӧԁісны, мукӧԁлаас тӧлӧԁчан, кӧԇан, ыщкан машінајас ԁа плугјас лӧԍӧԁалісны. Жыбан ԁа гребала мукӧԁлаас щӧщ кӧрт җыбан-вылӧ вежісны. Нывбабајаслӧн, налӧн асланыс уна колан-торјас емӧԍ: ԋаԋ зырјас, тӧлӧԁчан зыр, ԋіран (трепала), ԋарјан (малка), зу, пыш ԋещкан ԁа шабԁі ԋещкан піԋа-піԋа пӧвјас. Аԍныс најӧ вӧчӧны гырԋіч. Гырнічтӧ вӧчны важыԍаԋ-жӧ-ԋін кужлӧмаӧԍ. Сек вӧлӧм сӧмын ԉокҗыка вӧчӧны-а: ӧԏі-пӧлӧс ԍој боԍтасны, тіч-точ керасны — луаласны, бі-вылын сотасны — артмас гырԋіч. Сек зев-ԋін „немтӧмӧԍ" вӧлӧмаӧԍ сещӧм гырԋіч-кашԋікјасыс. Меԁ-уна тор вӧчӧны вӧлӧм пуыԍ. Пуыԍ-коԃа бура ԁа унатор ԋемторјыԍ абу артмылӧма. Пусӧ комі морт ас кі-јылыԍ ез вермы песны, пӧрӧԁны ԁа вӧлавны. Векыԍаԋ сылӧн кіпоԁулас вӧлі пурт ԁа чер. "Чертӧг ԁа пурттӧг морт быԏԏӧ кітӧм" — ӧні-на шуӧны комі војтыр. Сіԇ-ӧԁ і ем. Ставсӧ пурт ԁа чер отсалісны мортлы керны, мыј сылы вӧлі колӧ. „Ԍо паԍібӧ!" налы поԅӧ віԍтавны. Унатор артмӧ кыԇпуыԍ: ԁоԃ-ԍув, лебын, лајкан, улӧс-кок, гыр. Ԍумӧԁыс-на уна-уна буртор вајӧ. Сеԍ вӧчӧны туісјас, шерԁынјас, вевтјас, ԁозјас. Чеԉаԃлы уна ворсан-тор артмӧ. Віԇвывјасын ԍумӧԁ шеԁӧԁасны горш коԍмігӧн ԁа чуман вӧчӧны; бі ӧзтігӧн ԍумӧԁӧ біыԁ меԁԍа регыԁ шеԁӧ. Уна пӧртлыԍ ԁа чугунлыԍ ԁонсӧ ԍумӧԁыԍ керӧм ԁозјас ԁа туісјас вештісны. Туіс вӧчны абу нач кокԋі. Бур туіс кышјас шеԁӧны ылыс вӧрыԍ. "Ԋуԇ ԍумӧԁԍыс

кӧԏ-пӧ сапӧг вур!“ — шуӧны мужікјас. Зев мічаа кужӧны пӧрыԍ пӧԉјас (ԃеԁјас) чуԋпомавны туіс кыш томанјассӧ, уна ногӧн-на мічмӧԁасны-а. Бекарјас, паԋјас кыԇпуыԍ-жӧ вӧчӧны. Ԍојнытӧ пукԍас ыҗыԁ ԍемјаыԁ ԁа вајасны кыԇпу бекар-тыр шыԁ. Бекарыс овлӧ пызан-пӧвԍыс ԋеуна векԋіҗык, җоҗ-вылӧ-кӧ уԍӧ — ачыс җоҗ-пырыс мунас, бурӧн оз пот.

ԌОЈАН-ЈУАН.

Комі јӧз јона кӧ уҗалӧны, јона-і ԍојӧны. Ԍојӧны најӧ уна быԁԍама ԍојантор: јај, ԋаԋ, јӧв, чері, щак, вотӧсјас. Јуӧны важыԍаԋ-ԋін сур ԁа ырӧш. Јона важӧн коміјас абу тӧԁлӧмаӧԍ ԋаԋтӧ. Ԍојӧны вӧлі сӧмын јај, чері ԁа вотӧсјас. Лунвылын олігӧн уна ма ԍојлӧмаӧԍ. Ԋаԋ велапӧмаӧԍ ԍојны ԍорӧн-ԋін, кор ԍу кӧԇны велалӧмаӧԍ. Ԃерт, коркӧ мукӧԁ јӧзкӧԁ аԁԇыԍлігӧн тӧԁмалісны најӧ ԋаԋсӧ ас кӧԇӧм-гӧрӧмыԍ воԇҗык-на еԍкӧ-ԁа, сӧмын секі ӧԏі-ӧԏі морт ԍојліс. Кущӧм-нога ԋаԋ пӧжалӧны, сы-куԅа поԅӧ тӧԁны став воԇԇа олӧм-ногсӧ комі јӧзлыԍ. Ӧні-на міјан &кӧԁеј ԁа шыԁӧс меԁ-јона ԍојӧны. Тајӧ щук вӧлӧма меԁ-воԇԇа ԋаԋа-ԍојаню Кущӧм-пӧлӧс ԋаԋ ԁа сорва (вӧлӧга) ԍојӧны ԁа јуӧны ӧні комі јӧз? Іԁ ԁа руԇӧг ԋаԋ-вылын міјан меԁԍа олӧны. Іԁ пыԅыԍ міјан пӧжалӧны іԁ-ԋаԋ (ігԋаԋ), пірӧг, рачвыв, корвыв. Руԇӧг пыԅ мунӧ унҗык кӧрыша (тупӧԍа) ԋаԋ-вылӧ. Кӧԁејјас вӧчӧны, — мукӧԁ-ԁырјіыс рокӧстӧг, — кыкнан-пӧлӧс пыԅыԍ. Праԅԋік-ԁырјі ԋаԋсӧ пӧжалӧны картупеԉа кӧԁеј. Картупеԉсӧ кӧԁеј-вылас лӧԁӧны. Мукӧԁ-ԁырјі пӧжавлывлӧны ԋаԋсӧ картопеԉ-сорӧн суктӧмӧн. Кӧԁеј-вылӧ лӧԁлӧны пув, чӧԁ, щак, рыԍ. Тујӧ мунны ԋебыԁ ԋаԋсӧ кос ԋаԋӧ коԍтӧны ԁа унҗыксӧ коԍтӧмӧн нуӧны. Уна-ԍікас сӧчӧнјас пӧжалӧны. Ԍӧчӧнсӧ уԉнас чорыԁа руԇӧг-пыԅӧн суктӧмӧн быгыԉӧн вӧсԋіԃіка быгԉалӧны, шуӧны сіјӧс сӧчӧн-куӧн. Сӧчӧн-кусӧ бі-ԁорын пӧжалӧны выјӧн мавтӧмӧн. Сіјӧ зев пӧтӧса ԁа чӧскыԁ. Уԉ сӧчӧн-ку-вылас лӧԁалӧны "ԉаԏі“ (шаԋга). Ԉаԏі керӧны уна торјыԍ: гырыԍ іԁ-панолыԍ уԉјӧв-сорӧн, пуӧм картупеԉыԍ, іԁ панолыԍ нӧк-сорӧн, картопеԉ ԁа рыԍ уԉјӧлӧн соровтӧмӧн. Пуктӧны мукӧԁлаас ӧтторја рыԍ. Ку-вылас лӧԁалӧны јума ԉаԏі, чӧԁја ԉаԏі, ԉӧмја ԉаԏі, треска ԉаԏі выј-сорӧн (мукӧԁ-

лаас нӧк-сорӧн), шабԁі пыԅа ԉаԏі, аԋкыщ пыԅа ԉаԏі, кӧнтуԍ ԉаԏі. Пӧжалӧны нӧшта пыщкӧса ԋаԋ. Ԋаԋ-пыщкас пуктӧны щак, јај, чері, кӧнтуԍ ԉаԏі. Шыԁ пуны кужӧны комі аԋјас уна-пӧлӧсӧс, унаторјыԍ. Меԁ-јона ԍојӧны шыԁӧса шыԁ ԁа пыԅа шыԁ. Шыԁӧс тојӧны гырыԍ іԁ ԍуыԍ. Тојӧны рытјасын гырјын, туԍсӧ уԍкӧԁасны ԁа шерԁынӧн шерԁјасны. Коԉӧ секі сӧмын міча нурјыс. Шыԁас унҗык-кӧ пуігас аԅсӧ пуктасны (шоммӧԁан), секі шома шыԁ артмӧ. Ещаҗык-кӧ шоммӧԁансӧ пуктасны, секі выԉ шыԁ артмӧ. Сорас уналаын, кор ем, ыҗыԁ мыԉԉа аԋкыщ пуӧны. Ԍојігјасӧн чеԉаԃ пызан-сајын аԋкыщсӧ ӧктӧны кіаныс. Ԍојӧм-бӧрын јона асколасаныс вежмаԍӧны „чӧтӧн" ԁа „ԉішӧн", јорта-јортныслыԍ ылӧԁлӧны. Пыԅа шыԁ пуасны ԁа јӧлӧн-нӧкјӧн ԁа выјӧн сорлалӧны. Выјсӧ чӧжігӧн быркмыснас (шыԁ-јӧв) јӧлалӧны чӧскыԁ-вылӧ. Шыԁсӧ унаыԍ пулӧны щак-сорӧн. Воԇ тулысын, кор шома-кор петас, шома-корја-шыԁ ԁа аԅ гумја шыԁ пуӧны. Сіјӧс сорлыштӧны-жӧ мыјӧн-ԍурӧ, — выјӧн, шыԁ-јӧлӧн. Јаја-шыԁӧ, ԃерт, јај пуктӧны пуны. Міјан кык-ногӧн јаја-шыԁсӧ пуӧны. Кор јајсӧ пӧԍ ваӧ пуктӧны, сек јајыс чӧскыԁ лоӧ, шыԁыс — сещӧм-тащӧм. Кор јајсӧ пуӧны кӧԇыԁ ваын, секі чӧскыԁ ԁа госа шыԁ лоӧ. Міјан уна-пӧлӧс јај ԍојӧны: мӧслыԍ, ӧшлыԍ, кукаԋлыԍ, межлыԍ, ыжлыԍ. Кыјӧм јајјасыԍ пуӧны — ԁозмӧр, тар, ԍӧла, чукчі, бајԁӧг, кӧч јај уна-пӧлӧс утка јај. Мукӧԁыс кыјлывлӧны јуԍ ԁа ԇоԇӧг. Ԇоԇӧг јајтӧ, ԃерт, меԁ уна ԍојлӧны іԅватассајас. Најӧ јона нӧшта ԍојӧны кӧр-јај. Мукӧԁыс сені велалӧмаӧԍ ԁа кӧр-јајсӧ уԉӧн ԍојӧны, јаранјас-моз. Јаја шыԁас нач ԋемтор мукӧԁлаас оз пуктыны. Воԇын ԍојӧны куш шыԁсӧ, бӧрԏі шыԁас шырӧм јај пуктӧны. Зев јона комі јӧз мыјлакӧ пырыка (крӧшкіа) шыԁ ԍојӧны. Пырыктӧны (крӧшітӧны) чорԅом ԋаԋ, тујын косԋаԋ. Косԋаԋсӧ воԇҗык ваын кӧтӧԁасны, бӧрԏі шыԁӧ чӧвталӧны. Тӧвјасын пулӧны унаыԍ кӧнтуԍа шыԁ. Ԍіјӧс кос щакӧн сорлавлӧны. Кӧнтуԍсӧ шыԁӧс-моз-жӧ војԁӧр тојӧны. Чазсӧ пожналӧны. Нурсӧ, коԁі кіԍԍас пож-пырыс, пуӧны. Пуӧны нӧшта теԍкыԍ, шуӧны сіјӧс руԋӧн-руԋа шыԁӧн. Вӧралыԍјас ԍојӧны мукӧԁыс ош јај. Ошјассӧ бі-ԁорын пӧжалӧны. Ош-щӧгԍыс ԍіԍјас вӧчӧны. Вӧр-керка- јасыԍ поԅӧ аԁԇывны ԍіԍ кіԍтан ворјассӧ ԁа трубкајассӧ. Ԍіԍсӧ кіԍтӧны шӧрт-гӧгӧр ԁа кынтӧны. Міјан рокјас уна-ногӧн кужӧны пуны. Пуӧны уԉјӧла рок, галанкаыԍ, картупеԉыԍ, кӧчан-ԁіныԍ, ԍорԏԋіыԍ. Сеԍԍа ԋӧбӧм панола рокјас — просаыԍ (шӧнаыԍ), рісыԍ, маннаыԍ, пуӧны уԉјӧв-сорӧн. Іԁ пыԅыԍ ԁа теԍкыԍ вӧчӧны рок. Іԁ пыԅа рок меԁ-частӧ пулӧны. Ԍојӧны сіјӧс выјалӧмӧн. Мукӧԁ-ԁырјіыс рок кашԋікас гу коԁјыштӧны, сетчӧ выј кіԍтасны ԁа рокнас паԋнысӧ щукјалӧны. Сіԇ-жӧ ԍојӧны тујјасын. Кын выјыс сені пӧԍ рок-пыщкас і сылӧ вочасӧн. Вӧрын ԁа ылыс віԇјас-вылын јемватассајас вӧчӧны паԋем ԁа сук рок. Паԋемсӧ вӧчӧны іԁ пыԅыԍ. Сіјӧс пӧртјын бі-вылын ԇіжалӧны выј-сорӧн. Ԇіжас пуԅӧм ва соԁтӧны. Унҗык-кӧ васӧ пуктасны ԁа пыԅ соԁтасны — артмӧ паԋем, ещаҗык-кӧ (пыԅтӧг) — сук рок. Вӧчӧны Јемваын — саламат, печеԋіча ԁа ԁрӧчеԋіча. Ставсӧ кыԇкӧ вӧчӧны выјыԍ ԁа іԁ пыԅыԍ. Уԉјӧлыс шуԅӧ выԉјӧлӧ (шомјӧлӧ). Выԉјӧвсӧ, сы-вылыс нӧксӧ куртӧм-бӧрын, пачын пӧжӧны, рыԍмӧԁӧны ԁа кіԍталӧны тујісјасӧ ԁа пеԉсајасӧ, сеԍ артмӧ шома рыԍа јӧв (чӧжӧм јӧв). Міјан јона ԍојӧны выԉјӧв: сіјӧ мортлы зев бур. Выԉјӧвсӧ пӧжасны ԁа пӧԍ рыԍвасӧ мукӧԁ мортыс ԁарјӧн јуӧ: сіјӧ зев-жӧ бур мортлы. Рыԍсӧ ԍојӧны аԍсӧ, уԉјӧв-сорӧн, нӧк-сорӧн. Рыԍыԍ пірӧг пӧжалӧны. Ыҗыԁлун-ԁырјі кос рыԍ пӧжалӧны. Рыԍсӧ гуԁралӧны нӧк-сорӧн. Кор сіјӧ ԉемаԍас ԁа ԋаԋ-комоԉ-коԃ лоас, секі турун-јур-моз ічӧт рыԍјас кі-јылыԍ тапкӧԁӧны. Бӧрԏі щук-кежлӧ пачӧ ԍујалӧны. Тӧкӧԏӧ гӧрԁӧԁыштас, — бӧр кыскалӧны. Коԁ-ԍурӧ аԋјас вӧчӧны кос рыԍсӧ ветымыныԍ уна, мукӧԁыс — ԍоӧԅ Выԉјӧв, уԉјӧв-ԁа нӧк-паԋ сорлаласԋы јемвасајас ԁа „коԉкја“ рыԍ пуӧны. Курӧгјастӧ ԁа уткајастӧ комі јӧз еща-на віԇӧны, коԉктӧ зев еща ԍојлӧны. Мукӧԁыс-на ӧні чајтӧ: сола ԋаԋ шӧрӧм-пӧ віт коԉкјыԍ бур. Ԃерт сіјӧ абу сіԇі: коԉкјыԁ пӧтӧсаҗык ԁа ӧктаҗык. Быԁ ју-вожын олыԍ комі јӧз аслыныс ԍојнысӧ черіјас кыјыштӧны. Чері ԍојӧны уԉӧн, пуӧмӧн, пӧжалӧмӧн, жарітӧмӧн. Емӧԍ сещӧм амшаԍыԍјас, коԁјас вермӧны тувҗынја ком ԋылыштны куртчытӧг. Унҗыкыԍсӧ міјан черітӧ пуӧны. Чӧскыԁ черіыԍ бур і чері-ва (јуква) артмӧ. Черісӧ торјӧн ԍојӧны. Јемваын ԁа Уԁораын черісӧ пӧжалӧны. Сылы ас- лыс ку вӧчӧны руԇӧг пыԅыԍ, мукӧԁ-ԁырјі, чӧскыԁ-вылӧ іԁ пыԅыԍ. Уԉ, сола черісӧ зев-жӧ горшаԍӧмӧн ԍојӧны; віна штоп-ԁорас пуԁ-җын чері вермасны кык-кујім морт бырӧԁны. Чері-пӧксӧ ԍојӧны сӧмын ԉоԉлыԍ ԁа кебӧслыԍ (ԍіг). Гожӧмын унатор пуктӧны граԁ-вылӧ ԁа му-вылӧ, — ревоԉутсіја-бӧрын нӧшта унҗык, — картопеԉ, галанка, кӧчан, ԍоркԋі. Луктӧ ԁа мукӧԁтор еща-на вӧԃітӧны. Картопеԉ меԁԍа јона ԍојӧны пуӧмӧн, пӧжалӧмӧн, шыԁӧн ԁа рокӧн. Галанкаыԍ шочіԋіка вӧчӧны рок. Унҗыксӧ сіјӧс пуӧмӧн ԍојӧны. Капуста кӧчан солалӧны тӧв-кежлӧ, солалӧны ԉока.

Вотӧсла муныԍјас.

Коласас ԋекущӧм чӧскӧԁан, кӧр ԍетыс корјас оз пуктыны. Уна вотӧны пув, мырпом, чӧԁ ԁа чӧԁлач. Пувсӧ мукӧԁыс пачын пӧжӧны ԁа тӧв-кежлӧ заптӧны. Турі-пув (клюква) ԋекор оз пӧжлыны. Сіјӧс еща вотлӧны. Мырпомӧн сӧмын праԅԋік-ԁырјі ошјыԍӧны ԁа ԉекарство-вылӧ, — јур віԍӧмыԍ ԁа ԍӧлӧм орјӧԁлӧмыԍ, — віԇӧны. Щак вотӧны уна-пӧлӧсӧс: ӧшјур, гоб, маԍта, урка (віж, лӧз, гӧрԁ), рыжік, муԍур, ԋурка (ԋурвыв щак). Ӧшјур, гоб ԁа маԍтаӧс шыԁӧн ԍојӧны, щака рок (жаріԋеч) наыԍ пуӧны, коԍтывлӧны тӧв-кежлӧ. Мукӧԁсӧ солалӧмӧн ԍојӧны. Ԋуркасӧ солавтӧԇыс кӧтӧԁӧны ваын. Ӧшјурсӧ Јемваын черіԋаԋ (курԋік)-моз

пӧжалӧны. Сені-жӧ пӧжалӧны черіԋаԋ-моз шӧралӧм кушман (редька) кӧнтуԍ пыԅ-сорӧн. Вотӧны ӧміԇ, сетӧр, чӧԁлач. Најӧс вотӧм-бӧрас пыр і ԍојӧны, бырӧԁӧны: ӧтпыр-мӧԁыԍ уԉјӧв-сорӧн ԍојасны-ԁај. Чӧԁ вотасны ԁа коԍтӧны. Кос чӧԁсӧ праԅԋік-ԁырјі ԁа пір-ԁырјі чужва-сорӧн ԍојӧны: шуԍӧ сіјӧ „пома пушка“. Ԉӧм вотӧны ԁа бура ԍојӧм оз-жӧ овлы: чеԉаԃлы ворсантор сӧмын. Ӧткымын аԋјас ԉӧмсӧ коԍтывлӧны ԁа праԅԋік-ԁырјі тојӧны гырјын (мукӧԁлаас ізкіӧн ізӧны) ԁа јум-сорӧн вајлӧны пір-ԁырјі пызан-вылӧ.Тајӧ шуоӧ — „ԉӧмја ԉаз“. Тӧлын ԁа тулысын уналаын пӧжӧны теԍ. Сы-вылӧ боԍтӧны іԁ, зӧр. Сіјӧс кӧтӧԁӧны пуԅӧм ваын ԁа пачпоԁ-вылӧ пожјӧн кіԍталӧны. Пожјас сӧвтігӧн солалӧны. Пачын віԇӧны час кык. Кор туԍјасыс жарԍыс печлаԍны кутасны, паԍкӧԁласны ԁа гуԁралігтыр коԍтӧны. Бӧрԏі ізӧԁӧны. Теԍкыԍ вӧчӧны мущ, ԉаԏі ԁа чомӧр. Теԍсӧ сука гуԁралӧны бекар җын ваӧ — сіјӧ і мущкӧн шуԍӧ. Ԉаԏілы, сіјӧс ваӧ-жӧ кіԅӧра суктӧны, кӧԇыԁнас і паԋалӧны, артмӧ сіјӧ кӧԇыԁ пыԅа шыԁ-коԃ, сӧмын теԍ кӧрыс кылӧ. Чомӧр вӧчӧны бі-вылын выј-сорӧн. Быԁлаын комі аԋјас кужӧны кіԍеԉ пуны. Сіјӧс вӧчӧны уԉ руԇӧг ԍуыԍ гырыԍа ізӧмӧн. Ізӧм-бӧрас пожналӧны. Сеԍ петӧ „чаԉӧс" (Јемва кыв). Сіјӧс кӧтӧԁӧны кык кӧш-мынԁа ваын, шомӧсын ԁа віԇӧны сіԇі лунтыр асывԍаԋ рытӧԇ (12 час-кымын). Рытнас коԉтанӧн (мутејӧн) песӧны оіјӧс јеҗыԁ нӧк-коԃӧԇ. Кор кыскыԍны кутас коԉтан-помын, сек біја кыԇ сартас ԍујӧны ԁа сувтӧԁӧны паччӧрӧ шоммӧԁны. Асыввоԇнас сысјалӧны пож-пыр ԁа суткі-бӧрын сӧԇӧԁӧны. Пуӧны. Мукӧԁыс пуігас кӧрчагаас леԇалӧны ԁонӧԁӧма посԋі (кулак-коԃ) ізјас. Пуігас пуԅӧм ва соԁталӧны. Пуԍас ԁа таԍтіјассӧ кіԍталӧны. Кіԍеԉ ԍојӧны уԉјӧв-сорӧн, чулва-сорӧн, коԁјас-кӧ галанка ва-сорӧн. Важыԍаԋ-ԋін комі јӧз јуӧны сур ԁа ырӧш. Сур пуны велалӧмаӧԍ уна ԍо во-сајын, кор уԁмуртјаскӧԁ-на ӧтлаын овлӧмаӧԍ. Сек најӧ вӧлӧм ма ԍојӧны ԁа сеԍ ԋаԋ-сорӧн сур вӧчӧны. Уԁмуртјас оз-ԋін тӧԁны суртӧ, најӧ пуӧны &„кушымка", сіјӧ самӧкур-коԃ јон. Комі јӧз самӧкур бура абу тӧԁлӧмаӧԍ ревоԉутсіјаӧԇ. Віна јуны кутӧмаӧԍ кабакјас міјанла-ԁорӧ воԍтӧмԍаԋ. Сурсӧ пуӧны чужјыԍ, руԇӧг пыԅыԍ ԁа ваыԍ. Меԁ-воԇын руԇӧг пыԅ ԁа пуӧм ва ӧтлаӧ гуԁралӧны. Сетчӧ соԁтӧны чуж-пыԅ: сеԍԍа пачӧ ԍујӧны кӧрчагајасын, віԇӧны быԁса суткі. Мӧԁ асывнас пакталӧм-інас бара-ва ԁа чуж ԁа пыԅ (гуԁралӧмӧн) соԁтӧны. Којмӧԁ асылас соԁтӧны сіјӧ торјассӧ-жӧ мыјԁа колӧ. Сеԍԍа гуԁраласны ԁа щанӧ кіԍталӧны. Сетчӧ бара соровтӧны став јумсӧ пуԅӧм ваӧн. Соровтігас жуг сӧвтӧны. Щан пыԁӧсас руԇӧг-іԇасыԍ вӧчӧм кык коԉча пуктӧны „стыр“-гӧгӧрыс. Коԉча-вылас вӧјтӧны. Іԇассӧ ԉічкӧны пу асыкӧн. Вылысас кіԍталӧны пуԅӧԁӧм ва. Бӧрсі щанас леԇалӧны 10 - 15 кымын јӧв-коԃ јеҗыԁӧԇ ԁонӧԁӧма ізјас. Наӧн пуԅӧԁӧны щан-пыщкас сорлалӧм јумсӧ. Пуігас веж быг лептыԍӧ; меԁ сіјӧ ԁор-вывтіыс оз пет, кӧԇыԁ ваӧн лајмӧԁӧны. Быгјыс пуӧм-бӧрԏіыс ачыс вошӧ. Сеԍса лун-җын-кымын пукԍӧԁӧны. Бӧрԏі віјӧԁӧны ворјӧ „стыр“-сӧ каԉкԋітіг-моз. Петӧ чужва. Чужвасӧ лӧԁӧны ворԍыс тагјалӧма кӧрчагаӧ. Сіјӧ ставнас пачӧ ԍујалӧны. Бі-ԁорын пуԅӧԁӧны. Сы-бӧрын „шуны“ кӧԇыԁ кумӧ петкӧԁӧны. Бӧрԏі тагсӧ пож-пыр ԁа ыҗыԁ (вужјыԍ кыӧм) „воронка“-пыр сысјалӧны. Сіјӧ воԇԇа сурсӧ (ԋер сурсӧ) шуӧны „баба сурӧн". Кор сіјӧ јонҗыка курԁӧ, лоӧ іна сур, мужікјаслы јуантор. Чужсӧ мукӧԁыс боԍтӧ лавкаыԍ, мукӧԁыс ачыс вӧчӧ. Гортса чужсӧ вӧчӧны ԍуыԍ. Ԍусӧ ваын кӧтӧԁасны ԁа суткі віԇӧны, сеԍԍа лепталасны ворјӧ ԁа чужтӧны. Сетыԍ-ӧԁ петӧ чуԋ-куԅта. Бӧрԏі паччӧр-вылӧ чукӧрӧн кіԍталӧны. Сетчӧ вевԏԏалӧны ԁа поԋталӧны сукманӧн. Сіԇі јуммӧԁӧны сут- [Кӧрчага ԁа щан.] кі-кык. Мукӧԁлаын коміјас јуммӧԁӧны пачын кӧрчагаӧ пуктӧмӧн. Бӧрԏі коԍтасны ԁа ізӧԁасны. Ырӧш вӧчӧны рабԍыс (барԁа), коԁі коԉӧ чужва віјӧԁӧм-бӧрын. Мукӧԁ-ԁырјіыс аслыс јум ԍујлӧны пачӧ. Тулысын, кор * кор * потны кӧсјӧ, кыԇԇыԍ віјӧԁӧны выԉ пу-слӧј васӧ. Сіјӧс "ԁораваӧн” (зараваӧн) шуӧны. Ԁорава гортӧ вајасны ԁа пеԉсајасын віԇӧны. Сен сіјӧ ачыс шоммӧ. Мукӧԁыс сетчӧ ԋаԋ-торјас ԁа таг сорлалӧны. Секі, ԃерт, вынаҗык ырӧшыс лоӧ. Тулысын чеԉаԃјас мујас-вылыԍ вотӧны кӧк-тоін (хвощи) ԁа ԍојӧны. Најӧ-жӧ сабрі (зорӧԁ) местајасыԍ ԁа ластајасыԍ коԁјӧны гӧԋуш (дикая морковь). Сеԍ пӧчјас рок пуӧны. Тулыснас Јемваын пожӧмыԍ ԁа кыԇпуыԍ выԉ пу-слӧјсӧ пуртӧн вуштӧны — ԉіалӧны. Сіјӧ „ԉі“-сӧ ԍојӧны. Кор козјӧ кутас коԉ артмыны (коԉаоз), сіјӧс Јемваын щӧщ ԍојӧны. Ԍојӧны-на уԉјӧв-сорӧн. Тајӧ, ԃерт, комі јӧзлӧн меԁԍа важ ԍојан-торјыс. Чеԉаԃ віԇ-вылын јумов-„ԋак“ (јӧв ԋак — бобӧԋаԋ турун) ԋещкӧны ԁа ԋакалӧны (ԋоԋалӧны). Тулысын сіԇ-жӧ јумов-ԋак ӧктӧны баԃ пу-јылыԍ (ива). Тащӧм коԁјӧм-ӧктӧм ԍојӧԁсӧ став јӧзыс, коркӧ важӧн ԍојлӧмаӧԍ. Уналаын-на коміјас ԋіа-ԍір ԁа коз-ԍір ԋащкӧны. Тајӧ, ԃерт, важтор ԍојан-пыщкыԍ-жӧ. Комі јӧз рочјас-пыр щӧщ велалӧмаӧԍ табак курітны ԁа віна јуны. Бур-вылӧ-тај велалӧмаӧԍ ԁа велӧԁӧмаӧԍ міјанӧс. Выԉ во-вылӧ петігӧн ԁа крешщеԋԋе-ԁырјі Јемваын кӧнтуԍыԍ „выјԁӧм" тојӧны. Тојасны-тојасны ԁа пожналасны. Тојасны-тојасны ԁа бара пожналасны. Сеԍԍа паԋтыр кык-кујім пӧԍ-ва пуктасны, бара тојасны ԁа тојасны ԁа чорԅытӧԇыс. Бӧрԏі кӧнтуԍ пыԅыс ачыс тупыԉтчыны кутас, плакааԍас. Плакајассӧ шамраласны ԁа гыр пыԁӧсас выј коԉӧ. Плакаԍыс артмӧ „выјԁӧм". Тајӧс тојӧны чікјалыԍ нывјас-ԋін, мусукјаснысӧ верԁны. Кӧнтуԍ выјсӧ комі јӧз аԍныс оз вӧчны, лавкаыԍ ԋӧбӧны. Уна во-ԋін комі јӧз велалӧмаӧԍ щај јуны. Сетчӧ боԍтӧны сакар ԁа кӧлач. Щајнысӧ јуны быԁ керкаын-ԋін ем самӧвар ԁа щајԋік. Комі јӧз јеҗыԁ ԋаԋ ԁа кампет-кӧлач еща ԍојӧны. Сетчӧ колӧ сӧм, ԁа-і руԇӧг ԋаԋыс абу ԉок.

ПАԌКӦМ.

Комі јӧз ӧні паԍтаԍӧны карса јӧз-моз, роч-моз. Ԋӧбӧны роч ној, ԍіԏеч. Вуралӧны пінҗак, ној гач, міча шапкајас. Нывјас ԁа бабајас лӧԍӧԁӧны сапожкіјас, міча шаԉјас ԁа моԁнеј плаԏԏејас. Іԅваын шӧвк плаԏԏе новлӧны. Ӧԏі сещӧм плаԏԏеас мунӧ 20 метрӧԇ шӧвкыс. Еща ԍіктын-ԋін коԉаліс важ-нога паԍкӧмыԁ. Најӧс паԍтавлӧны сӧмын-ԋін уҗ-вылӧ ветлігӧн-мунігӧн. Ԁӧра еԍкӧ кыӧны ԁа сіјӧ кічышкӧԁ-вылӧ ԁа улыс ԁӧрӧм гач-вылӧ сӧмын тырмӧ. Емӧԍ нӧшта ас-нојјас — кызјас і вӧсԋіјас. Вӧсԋі нојјасыԍ вурӧны сукман, лаз, кӧті черјас ԁа шочыԋіка — кепыԍјас. Кыз нојԍыс вурӧны „ԅіпун" (Јемваын). Сукмансӧ вурӧны нач важ роч кафтанјас-моз. Ԅіпунсӧ — тотара шабур-моз. Профессор Ԍмірнов I. Н. шуӧ, тајӧ-пӧ кыкнансӧ коміјас велалӧмаӧԍ вурны чувашјас-вылыԍ ԁа тотарајаслыԍ *. Міјан комі јӧзлӧн, ԃерт, асланыс паԍкӧм вӧлӧма-жӧ-ԁа, оз-ԋін ӧні важӧнԍаԋ вурны. Ӧԏі тор коԉӧма важыԍ — лаз (лузан, лоз). Сіјӧс вурӧны вӧсԋі нојыԍ. Шӧралӧны ӧԏі торјыԍ; куԅаыс сылӧн 1/2 — 1 метрӧԇ, паԍтаыс 1/2 метрӧԇ лоӧ, Шӧрі ԋукыԉтасны ԁа шӧрас јур ԍујанін, „гӧрыш“-потас піԍкӧԁӧны. Гӧрыш-ԁорсӧ мукӧԁыслӧн кучікӧн куалӧма. Пеԉпом-вывјассӧ кучікӧн-жӧ вевԏԏӧны. Пыщкӧсԍаԋыс бӧрас ԁа воԇас ԅепјас вурӧны ԁӧраыԍ. Мышкуас кучіктор вурԍӧ чер новлӧԁлыны. Воԇԍаԋыс улыс помас тасма вурӧны. Тасмаыс гӧгӧр суԇԍӧ ԁа јіаԍԍӧ (вӧԋаԍԍӧ) мӧԁар лаз-воԇ-помас. Уналӧн-на ӧні емӧԍ лазјас, коԁјаслӧн ӧтлаӧ шапка-коԃ вурӧма. Лазјыс — зев лӧԍыԁ ԁа кокԋі новлантор. Рочјаслы ԁа мукӧԁ јӧзлы, коԁі аԁԇывлӧмаӧԍ сіјӧс, зев ԍӧлӧмвыланыс воӧма. Емӧԍ роч мортјас, коԁјас вурӧмаӧԍ аслыныс тащӧм лаз ԁа Ԉеԋінграԁын ԁа Мӧскуаын новлӧны. Вуруныԍ гынԁӧны „гын“ ԁа "ваԉек". Гынсӧ ԁоԃ-вылӧ пуктӧны вевԏԏыԍны. Ваԉӧк ԁа гынсапӧг тӧлын новлӧны. Ваԉексӧ вӧсԋі нојӧн чӧрјалӧны. Ыҗыԁҗык ваԉек — мужікјаслы, ԇоԉаҗыка гынԁӧны — бабајаслы. Ној-вылӧ ԁа ваԉек-вылӧ мунӧ вурун. Вурун уналаын-на ԉетӧны важ-ног ԉетчанӧн. Ԉетчаныс сіјӧ кык метр-куԅа пощ. Помјасԍаԋыс вез нуӧԁӧма ԁа зевтӧма. Вез гор-улас ԁӧра ӧшӧԁӧма. Ԁӧра-вылас ву- рунсӧ пуктасны ԁа везјас ԉетыԍыс нӧшалӧ крука ԁора „бітокӧн“. Везјыс четчыштас ԁа &сіԇӧ (інмӧ) вурунас, „брун-брун“ вартӧ *... Ԁӧра кыӧны „станӧн“. Кыӧны шабԁіыԍ і пышыԍ. Шабԁі ԁӧраыԍ вурӧны гожӧмԍа ԁӧрӧмјас. Пышыԍ — гачјас ԁа ԍӧкыԁ уҗ вӧчіг-кежлӧ „аржы“-ԁӧрӧмјас вартіг ԁа вӧр-ваӧԁ ветліг-кежлӧ. Унаԁӧра кыӧны уна ныв-чеԉаԃа-керкаын. Налы-ӧԁ колӧ „пріԁаннеј“ лӧԍӧԁны. Міјан век-на јӧј нывјас „пріԁаннејӧн“ верӧссајӧ мунӧны.

[Ԋарјаԍӧны ԁа ԋіраԍӧны.]

Ԁӧрасӧ кыӧны кык-кујім-пӧлӧсӧн мічӧԁӧм шӧртыԍ, секі артмӧ міча „пестраԃ“. Сеԍ вурӧны пызан-ԁӧра, ԁа пӧԁушка ԁа воԉпаԍ ежӧԁ. Ԉокҗык пыш-шӧртыԍ кыӧны во 20-30-сајԍаԋ кокув ԁӧра (җоҗԁӧра) җоҗ-вылӧ воԉсавны. Тајӧ ӧԏі „воԉпаԍ“ кывјыс уна віԍталӧ. Комі јӧз важӧн уԅлӧны вӧлӧм кущӧмкӧ ку-вылын, коԁӧс шуӧны вӧлӧм „воԉԉӧн". Ӧні-на шуӧны ош-воԉ, кӧр-воԉ (кӧр-ку-воԉ), лола-воԉ, пон-воԉ. Быԁ гырыԍ ԅвер-ку вӧлӧм „воԉԉӧн" шуӧны. Воԉсӧ сіјӧ вӧлӧм уԅлыны воԉсалӧны, ветлігӧн најӧс вылысаныс кӧлӧԁӧны (ӧшӧԁӧны) ӧніја ур-ку галстук-моз *. Воԉԉыс вӧлӧма војын уԅлыны тујӧ, лунын нов- ԉыны. „Періна", ԃерт, важыԍаԋ велалісны вурны. Ӧні-ԋін быԁ керкаын ем гӧн-періна. Важӧн — гырыԍ ԅвер-кујас. Уна-пӧлӧс шапка новлӧны комі јӧз. Ӧні-на вурӧны кӧч-куыԍ ԁа чаԋ-куыԍ *. Важыԍаԋ-ԋін, ԃерт, новлӧны куԅ-пеԉа пеж-ку (кӧр-ку) шапка. Вӧралыԍјаслӧн ем-на важ-нога кӧмкотјас. Вӧравны вурӧны „кӧті“, вурӧны кучікыԍ кујім-ԋоԉ вевсӧн. Гожӧмын новлӧны „пышына-кӧті“. Пышын-чӧрјыс җеԋыԁа (веԍ-куԅаа) вурԍӧ нојыԍ. Ем Јемваын кӧмјас: налӧн чӧрјыс-вылӧ пон-ку вурӧны. Шуӧны сіјӧс „чуткӧм"; тајӧ, буракӧԃ зев важԍа кӧмкот.

[Быԁмаԍӧны ԁа ректаԍӧны.]

Комі аԋјас ԁа нывјас важыԍаԋ-ԋін „моԁа“ кутлӧмаӧԍ аслыс-ногӧн мічмӧԁны асԍыс новланторнысӧ. Быԁлаӧ вӧлӧм ԍерјас ԍерӧԁӧны, кыалӧны, вуралӧны ԁа ӧшӧԁлӧны. Ӧні-на ԍорԋіӧ-кӧ воан ԁа јуаԍан, віԍтавласны уна важ-нога серјас-јылыс. Ԍерӧԁӧны, вӧлӧм мыј-ԍурӧ. Ԍерјаслӧн асланыс ԋімјас емӧԍ: тыр-ԍер, мӧс-ԍер, крука-ԍер, асык-ԍер, аԋ-ԍер, борԁа-ԍер, чус-ԍер, лап-ԍер, сумін-ԍер, турі-јур. Тајӧ ԋімјасыс петкӧԁлӧны, мыј вӧлӧм

комі-аԋјаслы ԍӧлӧм-выланыс воӧ, мыј налы міча кажітчӧ. Мужікјасныслы меԁ щӧщ ԍӧлӧмвыланыс воас, вӧлӧм і налыԍ мунӧм-ветлӧмсӧ ԍер-пыр петкӧԁлӧны ԁа мајбыртӧны лыјан пӧтканысӧ налыԍ. Зев аслыс-ногӧн паԍтаԍӧны іԅваса коміјас. Најӧ важыԍаԋ рочјас-ԁінӧ ԁа јаранјас-ԁінӧ веԍкалісны ԁа асԍыныс паԍкӧмсо ставсӧ вунӧԁчісны. Мужікјас-і, нывбабајас-і тӧлын кӧрку-маԉіча, пімі ԁа шапка јаранјас-моз новлӧны. Гожӧмын бабајас важ роч &„бојачіна“јас-моз шӧвк плаԏԏе ԁа чышјанјас новлӧны. Мужікјас роч пінҗак ԁа „тројка“ „гамаші“-ӧн кіԍтӧны. Таԇі, җеԋыԃіка віԍтавны, комі јӧз паԍтаԍӧны ԁа кӧмаԍӧны.

ВІԆМУ ԀА СКӦТ-ВІԆӦМ.

Важыԍаԋ-ԋін комі јӧз кутчіԍӧмаӧо мувіԇԇӧ ԁа мӧс-вӧв віԇӧмӧ, секԍаԋ-на, кор коміјас ӧтлаын овлӧмаӧԍ став суомі, марі ԁа уԁмуртјаскӧԁ. Најӧ ставныс-ԋін тӧԁӧны вӧлӧм му-віԇ уҗ, кужӧны вӧлӧм мӧс ԁа кӧбыла лыԍтыны, јӧлыԍ выј песны, ԉокыԋік ԁӧра кыны, аслыс ԁа скӧтлы керкатор ԁа пыртас керны; уԅлынысӧ чом ԁа вон ӧшӧԁлыны. Мі ӧні огӧ-на тӧԁӧ ыҗыԁ-ӧ вӧлӧма став оланіныс (территория) коміјаслӧн, огӧ-на тӧԁӧ, кор најӧ војвылӧ веԍкалӧм-бӧрԏі віԇму уҗавны кутчіԍӧмаӧԍ. Важ пӧрыԍ пӧԉ-пӧԉјас (праԃеԁјас), ԃерт, ԋӧвја-вужјӧн лыјԍігас ԁа чері кыјігас ез зев раԃејтны мувіԇтӧ. Секі налӧн ԍојаныс сіԇ-на вӧлі ԁӧвӧԉа тырмӧ. Ветлӧԁласны-ветлӧԁласны местаыԍ местаӧ, аԁԇасны вӧравны тујан ԅвера ԁа пӧткаа ін. Сетчӧ лечјас вӧчаласны. Кыјԍасны во кык-кујім, сеԍԍа бара воԇӧ мунӧны. Кӧн коԁлы лӧԍыԁ кажітчӧма овны, сетчӧ і овмӧԁчӧны, сен вӧралӧны. Ԋекор зык ԋі коԍ места-вӧсна абу тӧԁлӧмаӧԍ коміјас. Кор рочјас (700 во-сајын ӧніԍаԋ) аԁԇыԍӧмаӧԍ коміјаскӧԁ, секі коміјас быԁӧн-ԋін вӧлӧм олӧны асланыс ԍіктјасын, быԁӧнлӧн-ԋін віԇму ԁа скӧт вӧлӧма. Мыј-ԍерԏі коміјас велалӧмаӧԍ мувіԇ-ԁорын уҗавны, ӧніја учонејјас оз-на тӧԁны бура. Смірнов I. Ԋ. шуӧ — коміјаслӧн-пӧ јӧзыс уна соԁіс, ез кут тырмыны прӧмысыс. Сы-вӧсна најӧ віԇмуӧ кутчіԍісны. Кеппен Петыр шуӧ: „суоміјас ԁа коміјас-пӧ віԇму уҗавны велалісны воԇҗык ԋемечјасыԍ ԁа рочјасыԍ. Најӧс-пӧ-на суоміјаслы щӧщ лоі гӧрны ԁа кӧԇны велӧԁны. Учонеј

Алквіст шуӧ — суоміјас-пӧ велалӧмаӧԍ руԇӧг-ԍу кӧԇны ԋемечјаслыԍ. Став учонејыс, коԁјасӧс ме каԅтылі, шуӧны — прӧмыс-пӧ ез кут тырмыны, јӧзыс соԁісны ԁа пӧтӧсыс налы бура ез кут шеԁны. Сы-вӧсна лоі щӧщ комі јӧзлы мувіԇӧ кутчіԍны, вӧравны кутісны ԁа быԁ вӧралыԍлы аслыс лоі „угоԃԃе" лӧԍӧԁны ԁа сіјӧс кутны. Меԁвоԇын бур гӧрӧм ԁа кӧԇӧм, ԃерт, ез вӧв. Ӧԏі кущӧмкӧ кушҗык нӧрыс (вывтас) сотасны вӧлӧм ԁа сетчӧ і кӧԇасны. Сещӧм віԇмусӧ ӧні-на вӧԃітӧны. Сещӧм мусӧ ԁа оланінсӧ вӧлӧм шуӧны тыла уҗалӧмӧн, — тылаӧн. Ӧні-на міјан емӧԍ ԍіктјас, шуԍӧны сещӧм ԋімјасӧн („Тыла" — Јемваын). Важӧн му-уҗавны-кутчыԍыԍјас ставныс вӧлӧм тыла вӧчӧны. Тыла — сіјӧ біӧн сотӧм кушін. Сетчӧ вӧлӧм ԍу кӧԇӧны. Ӧні-на јӧзыԁ шулӧны — „сіјӧ-пӧ сетчӧ бара тыла вӧчӧ“. Оласны-выласны сещӧм тыла-ԁорас во кујім-ԋоԉ. Муыслӧн выныс бырӧ, ԍусӧ оз кут вајны-ԁа, коміјас бара выԉлаӧ тыла сотӧны, выԉлаӧ овмӧԁчӧны. Секі вӧралӧм-сорӧн уна кӧԇны вӧлӧм оз ков. Муыԁ на-ԍінвоԇын ԋінӧм-коԃ вӧлӧма. Секі коԁі кытчӧ окоԏітчас, сетчӧ тыла ректас, ԋекоԁ торкыԍ абу вӧлӧма. Выԉ ректас вӧчӧмыԍ, ылӧҗык-кӧ местасӧ бӧрјӧны, ӧні-на ԋекоԁ оз кут, оз бӧр косӧԁ, оз пікӧԁ. Ԍорӧн-ԋін велалӧмаӧԍ коміјас кӧԇны мусӧ гӧрӧмӧн. Коркӧ сеԍԍа кујім-пеԉа кӧԇасјас вӧԃітны мӧԁӧмаӧԍ кужны, му-вын петкӧԁны. Ԍусӧ вунԁасны ԁа іԇассӧ му-вылас сотӧны вӧлӧм. Кор вӧвјаслы ԁа мӧсјаслы гіԁ керӧмаӧԍ, налы вӧԉӧс-вылӧ іԇассӧ пыртлыны кутӧмаӧԍ. Ӧні-на мукӧԁыс іԇас-пыԃԃі ԋіщ ԁа коз-пу рој ԁа лыс воԉсалӧ. Іԇассӧ му-вылас сотӧ. Важӧн, ԃерт, скӧт-јывԍыԁ ез зев тӧжԁыԍлыны. Најӧ уԅлӧны вӧлі керка-ԁорас. Мукӧԁыслӧн ыжјас ԁа кукаԋјас — мортјаскӧԁ ӧтлаын уԅлісны. Ӧԏі мортлы, ԃерт, ԍӧкыԁ вӧлі муӧ кутчіԍны. Уҗалӧны вӧлі ԍемјаӧн. Нывбабајаслы віԇму уҗ векыԍаԋ унҗык ԍурліс. Мужікјас векҗык кыјԍыны ветлісны. Коԁ кытчӧ тыла вӧчіс, мӧԁ ԍемја сылы вӧлі ԋінӧм оз шу. Ортчӧн-ԉі, бокӧҗык-ԉі мӧԁ олыԍыс щӧщ мӧԁас кӧԇны ԍу, аслыс тыла сотас. Сіԇ важӧн мувіԇсӧ боԍтавлӧмаӧԍ. Шуӧны вӧлӧм: уҗавны-кӧ верман, кӧн колӧ, сені-і уҗав. Сетыԍаԋ і шуӧны коміјас: „муыс-ӧԁ быԁӧнлы ӧткоԃ“, „јенлӧн“. Ӧні-на уна віԇ ԁа му ӧтвыв уналаын вӧ-

ԃітӧны. Ставыс уҗалӧм-помын. Уҗалан-кӧ, теԁ „пај“ ӧт-моз-жӧ локтӧ. Комі јӧз важыԍаԋ-ԋін зев ӧтвылыԍ овлӧмаӧԍ. Ӧтвыв мујас-віԇјас керлӧмаӧԍ. Ӧԏі &корӧсыԍ ԋаԋ ԍојлӧмаӧо, ӧԏі сабріӧ (зорӧԁӧ) турун пуктылӧмаӧԍ. Оз вӧлӧм нораԍны мӧԁа-мӧԁныс-вылӧ, шуам, кор ӧԏіыслӧн унҗык уҗалана-вермыԍ чеԉаԃыс ԁа лоӧ уҗавны мӧԁыс-вылӧ, коԁлӧн уҗалыԍјасыс томӧԍ-на ԉібӧ пӧрыԍӧԍ-ԋін. Гырыԍлы і посԋілы ԍетӧны вӧлӧм віԇ-вылын „пај“. Му-вылын уҗалігӧн ӧтмоз јансӧԁӧны (торјӧԁлӧны) ԍојӧԁ. Ӧні-на Јемваын ԁа Јӧвваын гожӧмын віԇјас-вылас (Прокопјев лунӧ) јукԍіг-кежлӧ-кӧ кага чужас, віԇ-вылас ԍетӧны сылы ӧткоԃ „пај“. Мукӧԁыслӧн бура ыщкыԍыс ӧԏі морт, а пајсӧ боԍтӧны віт-квајтӧн. Ԋемтор ԋекоԁ оз шу, оз піԋаԍ. Сіԇ сен мунӧ воыԍ-воӧ важыԍаԋ. [Рынышјас (Јемва)] Ӧні, кор тајӧ ԍо восӧ тыртігӧн комі јӧзыс соԁіс, уналаын, важ ԍіктјасын, матысԁорӧ муӧн ԁа віԇԇӧн ԍӧкыԁ лоі паԍкӧԁчыны. Ју-ԁорјасын ԁаԍ, ва боԍтлан, віԇјас ещаӧԍ, му колӧ ылӧ ректыны. Ректыны, кыԇі ӧнӧԇ ректісны вӧртӧ пӧԉ-пӧԉјасным, ԃерт, зев ԍӧкыԁ. Віԇ-вылӧ вӧртӧмінјас корԍӧны ју-ԁорјасыԍ. Сіԇ корԍіг-мозныс аԍныс оз тӧԁлыны катӧны вывлаԋ, пырӧны посԋі јујасӧ. Јемва тассајас мунӧны ӧні 100-300 кілометр-сајӧ. Гожӧмсӧ пуктӧны турун вӧчӧм-вылӧ. Ар воас ԁа сіјӧ турунсӧ кылӧԁӧны пур-вылын. Комі јӧзлӧн асланыс ԋаԋыс оз тырмы, вајӧны бокыԍ, Ԍібырыԍ ԁа Украінаыԍ. Вајӧны 25.000 тоннаыԍ уна. Ӧні міјан быԁӧн-ԋін віԇӧны мӧс, вӧв ԁа ыжјас. Порԍјасӧс ԁа кӧзајасӧс віԇӧны ещаӧн-на. Мӧссӧ еща-на зев віԇӧны. Віԇмусӧ во ԍо-гӧгӧр-на сӧмын пӧраыԍ-пӧраӧ јуклӧны. Важ ректасјассӧ воԇті јуклывлісны 40 во-мыԍԏі, бӧрԏіҗык сеԍԍа 30 во-мыԍԏі ԁушӧ ԍујны кутісны. Ԁушсӧ ԍетӧны вӧлі сӧмын мужікјаслы ԁа зон кагајаслы. Бабајаслы ԍетӧны кор најӧ вӧлі арлыԁӧ воасны. Мукӧԁлаас налы ԋекор оз ԍетлыны мусӧ, ԍетлісны сӧмын віԇтор. Уна ныла ԍемајас ӧԏі мужікыслы зев вӧлі ԍӧкыԁ овнысӧ, ез-кӧ вӧв сылӧн лӧԍӧԁӧма ректасјас. Ԁушыс-вылӧ бӧрԏі кутӧмаӧԍ ԍетны 1/4 ԃеԍаԏіна. Јукԍігас мусӧ ԁонјалӧны кујім сортӧн — бур, шӧркос, ԉок, вынтӧм му. Віԇсӧ сіԇ-жӧ вӧлӧм ԁонјалӧны. [Пурјӧн кылӧԁӧны турун (Јемва).] Кор мӧԁасны јукны, ԁонјаласны мусӧ-віԇсӧ ԁа коԁлӧн ем ԉішнеј, сіјӧс петкӧԁӧны, чінтӧны сылыԍ. Мӧԁ ԋім-вылӧ пыртӧны. Јукԍӧм-јывԍыс мі тӧԁам: Комі облаԍтын вӧлӧм воӧ 1/4 ԃеԍаԏін ӧԏі ԁуш-вылӧ (кӧн муыс ещаҗык). Мукӧԁлаас, кӧн муыс унҗык, вӧлӧм воӧ 1 ԃеԍаԏінаӧԇ. Ӧтмоза нывбабајаслы кутісны віԇму јукны ревоԉутсіја-бӧрын. Ревоԉутсіјаӧԇ віԇмусӧ јукӧны вӧлӧм коркӧ важӧн 20 во-мыԍԏі, бӧрԏі кутӧмаӧԍ 15 во тырігӧн, 1910 воԍаԋ — ӧԏілаын 12 во-мыԍԏі, мукӧԁлаын 10 во-мыԍԏі. Ӧні быԁ ԍеԉсоветлӧн ԋеыҗыԁ запас (фонԁ) ем. Сетыԍ ԍетӧны быԁӧнлы, коԁлӧн кага чужас. Кулӧмјаслыԍ бӧр запасӧ петкӧԁӧны. Важыԍаԋ-ԋін вунԁан ԁа ыщкан каԁӧ, меԁ ӧԁјӧҗык курыштны ԍурӧ, вӧчлӧны помечјас. Помечсӧ лӧԍӧԁӧны праԅԋік лунӧ. Коралӧны ныв-зонмос. Налы ԋеуна ԁон мынтӧны ԁа рытнас бура сурӧн ԁа вінаӧн јукталӧны. Мукӧԁ-ԁырјіыс нывјасыс ӧтщӧщ вунԁӧны, куртӧны і ыщкӧны. Мукӧԁлаас зонјассӧ ыщкыны ыстылӧны, помавны ештӧԁтӧм віԇјассӧ, нывјас му-вылын вунԁӧны. Рыт-кежлӧ зонјас воасны ԁа му-вылӧ нывјас-ԁінӧ чумаԉіаԍны мунӧны. Секі најӧ јона ԍывлывлӧны. Рытнас нывјас гортаныс вӧччыны ветлӧны. Ԍојӧм-јуӧм-бӧрын јона јӧктӧны ԁа гажӧԁчӧны асја-војӧԇ. Помечас волывлӧны 10 ԁа 20 мортӧԇ. Зев гажаа Јемва-вылын турун вӧчӧны ылыс віԇјас-вылыԍ. Прокопеј лун-кежлӧ Тыласа, Ԍоԍкаса, Ыбса ԁа Коԋіса јӧз катӧны пыжӧн Јемва-јылӧ, Јӧвваӧ. Сені емӧԍ „оброшнеј" віԇјас, мынтынысӧ еԍкӧ ԁонтӧм ԁа турунсӧ гортӧԇ вајныс ԁа кылӧԁныс ылын. Катасны сетчӧ, віԇјас-вылас пыжӧн кујім-ԋоԉ лун. Ԍені сіјӧ віԇјассӧ ӧтвылыԍ ыщкӧны ԁа куртӧны. Пајсӧ ԍетӧм-јылыԍ ме воԇын віԍталі-ԋін. Пај боԍтігас зев гажа овлӧ. Нывјас ԁа зонјас ԍылӧны-јӧктӧны, ворсӧны ԁа гуԁӧкаԍӧны. Выԉ гӧтырјасӧс важӧн вӧлӧм пӧртчӧԁӧны ԁа купајтӧны. Пӧрыԍҗыкјас віԇ-јылыԍ ԍорԋітӧны ԁа ԁонјалӧны, коԁіҗык ԁа кущӧмҗык віԇ туруна, сетчӧ ԉішнеј морт ԍујӧны пајсӧ ԍеталігӧн. [Куртыԍјас.] Җеԋыԁ гожӧмыԁ пырҗык термӧԁлӧ ыщкӧм-куртӧмсӧ ԁа вунԁӧмсӧ креԍԏанаыԁлыԍ. Сетчӧ-на јешщӧ уна зер сулывлӧ. Міча повоԃԃа-ԁырјі уԅны бура оз вермывны, — ӧтарӧ термаԍӧны. Важыԍаԋ-ԋін нуӧԁӧны быԁԍама повоԃԃа тӧԁмалӧм. Бур-ӧ, ԉок повоԃԃа лоӧ, тӧԁӧны кымӧр-ԍерԏі, уна-ногӧн. Җыжјас-кӧ улі лебалӧны — зера лоӧ, ыжјас-кӧ баксӧны — зер. Кӧк воԇ ԁугԁас рытын кӧкны — ԉок повоԃԃа-воԇын. [Шојтчӧны ыщкыԍӧм-бӧрын.] Ӧшкамӧшка міԍтӧма петӧ — ԁыр сулалана ԉок повоԃԃа. Четчас& (ԉагушка) ԍӧԁаԍӧ — зер. Вӧтаԍан-кӧ керка сотчӧм — кӧԇыԁ. Мыјолԁін ԍіктын туԍапу (можжевельник) увнас кералӧны ԁа керкаын віԇӧны. Кор ԉок повоԃԃа лоны кутас, увјыс ылыԍԍӧ пуԍыс. Бур повоԃԃа-кежлӧ — увјыс матыԍԍӧ пу-ԁорлаԋыс. Тајӧ, аскоԃԃем, комі барометр. Іԅваса коміјас уна кӧр віԇӧны. Најӧ Јемваыԍ петӧм јӧз. Сар Іван Грознеј-ԁырјі Новгороԁыԍ волӧма роч морт Ласка-ԋіма. Сіјӧ јемвасајасӧс нуӧԁӧма Іԅва-вылӧ. Сар Мікајіл Пеԁӧрӧвіч-ԁырјі Іԅваӧ овмӧԁчыԍјаслы ԍетӧмаӧԍ Мӧскуаԍаԋ грамота. Грамота-куԅаыс вӧлӧм ставнас Іԅва-ју &накіӧ ԍетԍӧ. Іԅваԍаԋ коміјас веԍкалісны Јаранјас-ԁорӧ

тунԁраӧ *. Воԇынсӧ сен најӧ вӧралӧмӧн ԁа чері кыјӧмӧн унҗыксӧ пӧткӧԁчылісны. Кӧрсӧ вӧлі јај-вылӧ ԁа паԍкӧм-вылӧ кыјӧны вӧрыԍ. Бӧрԏі аԍныс боԍтԍӧмаӧԍ віԇны. Воӧмаӧо јаранјас-ԁінӧ ԁа мукӧԁыс налыԍ ԋеуна ылӧԁлӧмаӧԍ, коԁсӧ ԋӧбӧмаӧԍ. 120 во-сајын-на став кӧрыс Іԅва-коміјаслӧн вӧлӧма 160.000 гӧгӧр. Кӧрыс налӧн јона соԁӧма 1840-1895 во коласын. 1900 воԍаԋ најӧ кӧрсӧ вузавны мӧԁӧмаӧԍ. Кӧр-кусӧ замшаӧ кутӧмаӧԍ пӧртны, том кӧркујасԍыс шапкајас ԁа мыј-ԁа вурӧны. Кӧрјајсӧ Піԏірӧ ԁа Карԁорӧ волӧм купечјас-пыр вузалӧны. Ӧні став кӧрыс Іԅваса ԁа мукӧԁ комілӧн ӧԏі міԉԉон-гӧгӧр воӧ. Кӧрсӧ віԇігӧн уна кыв велалӧмаӧԍ јаранјаслыԍ. Ԁоԃјассӧ, ԍіјӧссӧ, уна мукӧԁтор јаранјас-моз-жӧ велалӧмаӧԍ вӧчны. Кӧр віԇны зев ԍӧкыԁ. Кӧрлы еԍкӧ уна ԍојан оз ков, сіјӧ ачыс тӧлын лым-улыԍ корԍӧ јеҗыԁ ԋіщ (јала), сӧмын најӧ зев віԍыԍӧԍ. Віԍіганыс јона кулӧны. Сеԍԍа кӧјінјас зев уна кӧр җагӧԁӧны. Кӧјінјас тунԁраас зев уна ԁа аслыс-ԍама гырыԍӧԍ, Ԍібырԍаԋ веԍкалӧмјас. Ӧні, ревоԉутсіја-бӧрын, кӧр віԇыԍјас-вӧсна кутісны јона тӧжԁыԍны. Сетчӧ воԍтісны боԉԋіча ԁа Інԍԏітут, кытыԍаԋ кӧрјассӧ віԍӧмыԍ прівівкаалӧны ԁа ԉечітӧны. Јаранјаслы, коԁјас Комі облаԍтулын олӧны, налы, ԃерт, щӧщ отсӧг ԍетӧны: ԋаԋӧн, школаӧн, пеԉшарӧн, кӧрнысӧ прівівкаалӧмӧн. Тунԁраын ветлыԍ коміјас паԍтаԍӧны, кӧмаԍӧны ԇік јаранјас-моз. Олӧны чомјын јаранјас-моз-жӧ. Ӧні јаранјаслӧн ԁа коміјаслӧн сені асланыс коопераԏів ем. Сетчӧ најӧ ԍетӧны кӧрку ԁа мукӧԁтор. Сен емӧԍ і тунԁраса сӧветјас.

ВӦРАЛӦМ.

Ез вӧв сещӧм каԁ комі јӧз олӧмын, кор најӧ ез вӧравны. Вӧралісны векыԍаԋ, і ӧні-на вӧралӧны. Ӧні шӧркоԃԃема-кӧ став прӧмыс ԁонсӧ јукны, ӧԏі мортыслы вӧралӧмыԍ уԍӧ 8 шајтӧн. Ӧні тајӧ војасӧ быԁԍама ԅвер-кујассӧ облаԍтыԍ нуӧны 2 міԉԉон-ԁон. Вӧралӧны Јемваын, Сыктыв-вожын, Уԁораын, Іԅваын. Став вӧралыԍ Комі облаԍтын 13.000-ӧԇ матыԍмӧ. Җуҗыԁ парма-пыр &ԃірјанаԍіг-тыр комі морт ветлӧ лыјлӧ ԁа кыјӧ — урјасӧс, ручјасӧс, ошјасӧс, аԋчајасӧс (нор- [Чӧс] [Лечјас.] [Пас-каԉенԁар] [Леч] [Којт] [Ԍӧԁбӧж леч] кајасӧс), туланјасӧс (куԋічајасӧс), ԍӧԁбӧжјасӧс (горностајјасӧс), рыԍјасӧс, кӧчјасӧс. Ӧԏі вонас урсӧ кыјӧны 700.000-ыԍ уна. Ԍӧԁбӧж кыјӧны 40.000-ӧԇ, кӧчсӧ 40.000-ыԍ уна, ручсӧ 3000-ӧԇ, ошсӧ — 400-ӧԇ. Ԍӧласӧ нуӧны міјанла-ԁорыԍ 200.000 гозјыԍ уна. Бур пон ԁа пішщаԉ вӧралыԍлӧн — став ԁобраыс. Вӧрын ветлыны во 50-60-сајын лӧоӧԁӧмаӧо маткајас (компас). Ӧні унҗыкыс ветлӧны маткатӧг. Војвывсӧ ԃа лунвывсӧ тӧԁӧны пујас-куԅа. Увјаҗык бокыс козлӧн ԁа пожӧмлӧн петкӧԁлӧны лунвыв. Ӧні-на пӧрыԍ вӧралыԍјас ԋӧбасны берԁанка ԁа томансӧ вежӧны сылы „кремԋовкаыԍ". Вӧрас ԃаԃӧыԁ ур ԁа ԍӧласӧ лыјны зараԁсӧ пуктӧ лыјан-торсӧ аԁԇӧм-бӧрын. Унҗык прӧмыссӧ сіјӧ тӧԁӧ воԇвыв пон увтӧм-сер-ԏіыс. Бур пон вӧралігӧн меԁԍа-ԁона. Комі вӧралыԍјаслӧн важыԍаԋ-ԋін асланыс кущӧмкӧ пон "пӧрӧԁа" лӧԍӧԁӧмаӧԍ. Понјас ԋеыҗыԁ пеԉаӧԍ, зев сӧна ԁа јон|кокаӧԍ, гӧнныс җеԋыԁ ԁа сук. Бур понјыс быԁ лыјантор-вылӧ увтӧ аслыс-ԍамӧн. Сы-куԅа вӧралыԍјас тӧԁӧны, уна-ӧ колӧ „зараԁ“ пуктыны. Гортас, вӧралігас векыԍаԋ вӧралыԍ морт зев раԃејтӧ асԍыс понсӧ. Војԁӧр верԁас понсӧ, ачыс бӧрвылас ԍојас. Војулӧ сылы аскӧԁыс-жӧ воԉпаԍ воԉсалӧ ԁа воԁтӧԁӧ. Бур увтыԍ пон ӧні-на сулалӧ зев ԁона, мынтӧны 20 ԁа 40 шајтӧԇ. Важыԍаԋ-ԋін комі јӧз велалӧмаӧԍ ԅверсӧ ԁа пӧткасӧ кыјны чӧсјасӧн, лечјасӧн ԁа наԉкјасӧн. Пішщаԉӧн вӧ- [Вӧралыԍјас (Јемва).] ралӧмлы абу-на-жӧ уна во, во 300-кымын сӧмын. Лыјԍӧны вӧлӧм 300 во-сајас ԋӧвја-вужјӧн. Ӧні-на коԁ-ԍурӧлӧн, ԁерт, ӧтка јӧзлӧн-ԋін-а (Уԁораын, Віԍерын, Јемваын) емӧԍ кӧч-ԋӧвјас ԁа вужјас. Важ вӧралыԍјас ӧні-на бура помԋітӧны, кыԇі налӧн ајјасныс ԁа ԃеԁјасныс лыјԍылӧмаӧԍ ԋӧвјӧн ԁа вужјӧн. Ошјасӧс кыјӧны ӧні гуыԍ, мукӧԁ-ԁырјіыс — паныԁаԍігӧн. Вӧчлӧны ӧтпыр-ӧтпыр гӧгӧртӧм (облава) уна мортӧн. Емӧԍ зев ԍуԍ ԁа бур ош віыԍјас. Ӧԏі мортыс ас-немнас вілӧ ӧтнас кыԅыԍ ԁа комыныԍ уна. Јемваын ем ош кыјыԍ Кон-Пеԃ, сіјӧ ӧтнас немнас кыјӧма 40 ош. Ошкӧс ԁа кӧјінӧс ӧні-на кыјӧны кԉапчаӧн. Сіјӧс вӧчӧны кер-помӧ. Кер помыслыԍ шӧрсӧ җынјӧԇыс коԁјасны. Помјасас роԅ піԍкӧԁӧны. Ӧтар-мӧԁар помјасԍаԋыс гартӧма гез ԉібӧ кӧр-сӧн пысалӧны. Паԉічпомас кујім-ԋоԉ јыла кӧрт піԋ (аԅлас-коԃ) тувјалӧны. Паԉічпомԍаԋыс вӧј нуӧԁӧны. Вӧјас крукаԍас коркӧ ошлӧн кокыс. Ԁа сы-вылӧ кӧрт піԋа паԉічыс сащԋітӧ. [Кԉапча] Ручӧс кыјӧны капканӧн ԁа пішщаԉӧн. Кӧчјасӧс ԋеважӧн-на кыјӧны вӧлі гуӧн. Коԁјасны гу 1 1/2 метр суԁа. Гу-паԍтаыс 1 метр. Гувом-вылас росјас пуктасны. Гу-ԁорԍаԋыс гу вом-вылас зӧр коԉта беԃ-јылыԍ ӧшӧԁӧны. Кӧч коԉтаӧ суԇӧԁчігӧн гуас уԍӧ. Сеԍ бӧрсӧ оз вермы петны. Туланӧс (куԋічаӧс) наԉкјӧн кыјӧны. Ԍӧԁбӧжлы (горностај) вӧв-ԍіыԍ леч вӧчӧны ԁа сіјӧс тувјавлӧны рамаӧ. Ԍӧԁбӧж зев горш шырјас-вылӧ. Вӧралыԍјас каԅалӧмаӧԍ сылыԍ „чӧскыԁ ԍојансӧ" важыԍаԋ. Кӧн шыр ветлӧ, сы кок-туј-куԅа мыр-ԁорӧ ԁа пу-ԁорӧ леч пуктыԍԍӧ. Мукӧԁлаын комі јӧз пуктӧны сылы-жӧ „черк“ ԁа „ԇуг". Тајӧјасӧс керӧны наԉк-моз-жӧ. Кујім ԁорсӧ налыԍ јашщікалӧны. Јашщік-пыщкас вуж лаԁмӧԁӧны. Шеԁігас вужјыс ԍӧԁбӧжсӧ ԉічкӧ, ӧԏі пӧвсӧ топӧԁіг-моз. „Черк“ коміјас велалӧмаӧԍ вӧчны оԍԏакјаслыԍ ԁа вогулјаслыԍ. „Черк“ ԋімыс — кывјыс оԍԏакјаслӧн. Ԍӧлаӧс ԁа бајԁӧгӧс кыјӧны лечӧн ԁа лыјӧмӧн. Најӧс уна-ногӧн ылӧԁлӧны. Лечјассӧ најӧс кыјны муӧ, вӧрӧ, пуӧ, быԁ-ԁорӧ быԁ-ногыс ӧшлӧны. Тарјасӧс ԁа ԁозмӧрјасӧс чӧскӧн кыјӧны. Чӧс вӧчӧны плакаыԍ. Мукӧԁ-ԁырјіыс кык кокԋі плака нарвітӧны. Плака помыс летпыԍԍӧ ԍор-вылӧ. Ԍорјыслӧн ӧԏі помыс пуктыԍӧ ӧтар тув-вылӧ, мӧԁ помыс ԇоԉа ԍор-вылӧ (карнан) пуктыԍԍӧ. Ԇоԉа ԍор помыс ԍіјаԍԍӧ кык ԍурја коласас таԉанӧн. Ӧԏі угоԃԃе-вылас овлывлӧ мукӧԁыслӧн 200 ԁа 700 чӧскӧԇ. Којтӧн кыјԍӧны тулысын, кор лым чарӧмаԍны мӧԁас. Вӧчӧны кык-нога којт: ыҗыԁ і ԇоԉа. Ыҗыԁ којтыс кілометр куԅа-паԍтаа, ԇоԉа којтыс керка-паԍтышта. Којтыс сіјӧ јӧр-коԃ. Јӧр-моз козјыԍ пощӧс вӧчӧны. Меԁ тарјас којтіганыс (нӧјтчіганыс) пырны-петны вермасны, налы коԉалӧны роԅјас. Роԅјас-ԁорас лечјас пукталӧны. Вӧралӧны комі јӧз горт-ԁорын і ылыс-вӧрын, кілометра 50-100-400-сајын гортԍаԋныс. Вӧралӧны арын ԁа воԇ тулысын. Ылыс вӧрын быԁ вӧралыԍлӧн ем угоԃԃе. Ԍені сылӧн аслас керка, лобӧсјас ԁа щамјајас. Угоԃԃеыслӧн ыҗԁаыс, гӧгӧркӧ боԍтны, лоӧ 50-70 кіло- [Леч.] [Ԍӧла леч] метр куԅа-паԍтаа. Сетчӧ вӧралыԍ вӧчӧ чӧсјас, пукталӧ лечјас. Мӧԁ морт-кӧ воас, мунігас сеԍ вермӧ лыјны ур ԁа ԍӧла. Лечјасӧн вӧԃітчыны сылы оз поԅ.

[Кӧч гу]

Мукӧԁлаас вӧравны мунӧны арԏеԉӧн. Арԏеԉыс бӧрјӧ јураӧс. Мыј кыјасны-віјасны, ставсӧ ӧтмоз јукӧны. Тујас ветлігӧн ԋекоԁ оз ԁышӧԁчы: ӧԏі пес вајӧ ԁа бі пестӧ, мӧԁ рок пуӧ, којмӧԁ — воԉпаԍ лӧԍӧԁӧ. Сещӧм ветлӧԁлігјасӧн бісӧ ыҗыԁа пестӧны, шуӧны сіјӧс „ноԁја“-ӧн. Сы-вылӧ кык кос конԁа пӧрӧԁасны. Ӧԏі конԁаыслыԍ шӧрсӧ чагјӧн лӧсыштасны. Сетчӧ бі ӧзтасны. Мӧԁ конԁасӧ вылысас пуктӧны. Ноԁја-берԁын уԅлӧны вӧрын, керка-кӧ абу. Вӧрас мунігӧн запассӧ куԅ ԁоԃԃӧ, ,нартӧ“ (норт) сӧвтӧны. Сіјӧс ԉампаӧн кыскӧны, мукӧԁ-ԁырјіыс пон отсалӧ. Вӧравны мунігӧн боԍтӧны вӧралыԍјас кос-ԋаԋ, панов, пыԅ, сакар, щај, табак, порока-ԍвіԋеча, ԁрӧб. Боԍтӧны сы-мынԁа, меԁ ветлӧԁліг-чӧжныс тырмас. Мукӧԁыс ӧні-на ізтӧг-пыԃԃі вӧрын щак ԁа тыв кӧрт ԁа біја-із вӧԃітӧ, вӧрӧ мунігӧн сіјӧ торјас-жӧ новлӧԁлӧ. Кыјԍыны петігӧн вӧралыԍ морт вӧр-керкаӧ ԁаԍ коԉӧ пес, ва ԁа сојан. Коԁкӧ-кӧ волас, пыралас летчіг- муніг-моз мӧԁ тӧԁтӧм вӧралыԍ, сіјӧ меԁ ӧԁјӧҗык вермас шонтыԍны бі шеԁӧԁны ԁа ԍојны. Мунігас шојтчыԍыс ачыс сы-местаӧ бӧр пес вајӧ вӧр-ԁорыԍ. Меԁ тӧԁасны, кытчӧ сіјӧ мунӧ, коԉӧ пас: урбӧж — гортӧ-кӧ летчӧ, кајӧ-на-кӧ — пестор-ԉі, пуԉа. Вӧралыԍјас вӧраԁ ԁырсӧ ветласны ԁа быԁторсӧ вермасны віԍтавлыны. Налы-пӧ вӧрсаыс петкӧԁчылӧ, вӧрсаыскӧԁ тышкаԍӧны, вӧрсаыс міча нылӧн на-ԁорӧ волывлӧ, мукӧԁ-ԁырјіыс-пӧ вӧралыԍ гӧтырас пӧртчас ԁа вӧралыԍјас оз і тӧԁны, мыј сіјӧ вӧрса. Сыкӧԁ уԅлӧны і олӧны. Бӧрԏі-ԋін коркӧ каԅаласны. Вӧрса налыԍ і прӧмыснысӧ гуԍавлӧ. Зев быԁԍама ԏешкоԃјассӧ віԍтавласны. Ԁа-ӧԁ најӧ шуӧны, збыԉ-пӧ ем вӧрсаыс! Пон віԍмас-ӧ, пішщаԉӧн лыјіс ԁа ез &сіԇ-ӧ, — вӧралыԍ век чајтӧ — коԁкӧ-пӧ вомԇаліс, коԁкӧ-пӧ ԇугіс. Ԃерт, комі морт велӧԁчытӧм, уна оз тӧԁ, мыј наука віԍталӧ. Сы-вӧсна і став полӧмыс ԁа кажітчӧмыс. Ԋекущӧм „вӧрса", ԃерт, абу. Важӧн вӧлӧмаӧԍ-пӧ кӧлԁунјас. Вӧраліганыс-пӧ аԁԇыԍасны-ԁа јорта-јортныслыԍ прӧмыссӧ угоԃԃеԍыныс вомԇалӧмӧн ԁа тунјалӧмӧн вӧтлӧны ԁа понјассӧ щыкӧԁӧны. Мыјкӧ-ӧԁ мојԁнысӧ колӧ! Ез-кӧ-ӧԁ ԋемтор сеԍԍа віԍтавлыны, налы зев гажтӧм вӧлі овнысӧ. Ӧні віԍтавласны ԁа гажсӧ, інӧ, еща керасны. Том вӧралыԍјас ӧні, „вӧрса“-кӧ волас, сылы щын петкӧԁласны.

ЧЕРІ КЫЈӦМ.

Уна чері, вузалӧм-вылӧ, кыјӧны сӧмын Печераын. Сеԍԍа быԁлаын, кӧн кыјӧны, шеԁӧ сӧмын аслыныс стӧч ԍојны-вылӧ. Јемватассајас ԋеуна, 2240 кілограмм-мынԁа ԉоԉ вузалӧны. Вузавнысӧ кылӧԁӧны Јемԁінӧ ԁа Ԍереговӧ. [Бајԁӧг леч тӧлын, лым-вылын] Печераса коміјас вузалӧны вӧлӧм ревоԉутсіјаӧԇ 170.000 пуԁ чері. Черіјас міјан абу уна-пӧлӧс ԁа сеԍԍа зев ԁонтӧмӧԍ. Кыјӧны ԍір, јоԁі, наԉім, мык, кеԉчі, сын ԁа јокыш. Ԋеуна шеԁлӧны кебӧсјас, комјас ԁа ԍԏерԉаԃ. Сԏерԉаԃсӧ кыјӧны сӧмын Ежва-вылын. Сетчӧ сіјӧ веԍкалӧма Камаԍаԋ, кор коԁјӧмаӧԍ (1832 воӧ) канал. Сімԁор тыыԍ сетчӧс јӧз кыјӧны уна јӧрш, ԍір ԁа кеԉчі. Најӧс Јемва-вылӧ вузавны петкӧԁӧны. Чері кыјӧны комі јӧз немнысӧ-ԋін. Кыјӧны уна-ногӧн: вугырӧн, сакӧн, тывјӧн, сірпӧн, октынӧн, гымгаӧн, аԅласӧн (кыбӧмӧн). Важӧн вугырсӧ вӧлӧм вӧчӧны лыыԍ ԁа пуыԍ. Бӧрԏі велалӧмаӧԍ кӧртыԍ вӧчны. Ӧні-на октынӧ і пуктӧны лы вугырјас. Вӧчӧны унҗыксӧ ыж кок лыыԍ. Аԅлассӧ ԁорӧԁӧны ӧні куԅԋечаын. Важӧн аԅласыс вӧлӧма ӧԏі вожа. Ӧні-на мукӧԁыс беԃԃӧ (зібјӧ) јыла пурт кӧрталас ԁа лунын „ӧбӧԁ“ кыјны летчывлӧ віԇ вӧчігӧн. Аԅласӧн кыјԍӧны унҗыксӧ војын. Меԁ ва-улыԍ тыԁалӧ, пыж-нырӧ сувтӧԁӧны кыбан-кӧрт (кӧзла). Сы-вылӧ пестӧны ԍіра конԁа пес (ԍірӧԁ). Веԍԉанаын (Јемва) ӧні ԋекымын том кыјԍыԍјас пес-местаӧ кірпіч караԍінӧн кӧтӧԁӧны ԁа кыбан-кӧрт-вылӧ ӧшӧԁӧны. Ӧԏі кірпічас „јуктӧԁасны“ кык ԉітр караԍін. Сіјӧ војбыԁ тырмӧ. Сотчӧ зев југыԁа. Гымгасӧ керӧны вӧсԋі јукалӧм пожӧм сартасыԍ (ԇавјыԍ). Гымгаыслӧн вомыс овлӧ гӧгрӧс, мукӧԁ-ԁырјіыс ԋоԉ пеԉӧса. Бӧрлаԋыс ԇав-јывјасыс ӧтлааԍӧны. Черіјаслы пырны пыщкӧсас ԇоԉа гымга јітӧны. Сет сіјӧ стӧч пырнысӧ вермӧ, бӧр петӧмԍыс ԇав јоԍ-јывјасыс паныԁалӧны. Гымгасӧ коԉӧԁӧны щуптӧ. Щупсӧ вӧчӧны зорјыԍ ԁа мајӧгыԍ ју-вомӧн. Векԋі јујасӧԁ берегыԍ-берегӧ вуҗӧԁӧны, ставнас пощӧны. Зорјассӧ тувјавлӧны ортчӧн-ортчӧн. На-коласті вермас петны сӧмын ічӧт чері. Гырыԍыс, ԃерт, веԍкалӧ гымга вомӧ. Чері кыјӧны уналаын сакӧн. Сакӧн ԁа тывјӧн комі јӧз велалісны чері кыјны во 200-сајын. Важӧн тывја-сірпа ез тӧԁлыны. Саксӧ вӧчӧны шӧртыԍ ԁа роч суԋісыԍ. Куԅа-паԍтаыс сылӧн ӧткоԃ: ӧԏі сыв. Сак-бӧрас „гыԁ" (мотня) кыјӧны, меԁ сіјӧ бӧрвыв коԉӧ черісӧ лептігӧн. Саксӧ ӧшӧԁӧны куԅ пощ-вылӧ (сак-пощ), пощ-помас вомӧн сыв-куԅа ԇоԉа беԃ роԅӧԁӧмӧн ԍујӧны. Беԃ помјасас ԁа сак- пощас јітӧны саксӧ. Сакӧн чері кыјӧны гуԁыр ваыԍ јі-кылалігӧн, ԁа јі мунігӧн, ԁа гуԁыр јујасыԍ. Сірпӧн кыјԍӧны Јемваын, Іԅваын ԁа Печера ју-вомын. Емӧԍ ԉоԉ сірп ԁа кебӧс сірп. Сірп ыҗыԁ сак-коԃ. Сіјӧс ӧшӧԁӧны кык пощӧ. Сірпігас кылӧԁӧны ԋоԉ мортӧн. Најӧ кывтӧны кык пыжын. Бӧрсајасыс сірпсӧ кутӧны ԁа черісӧ вӧјкуԅа кывзӧны, нырсајасыс пыжсӧ кылӧԁӧны, сынӧны-кураԍӧны ӧпаснејӧн. Кулӧм, тыв ԁа ботан (трегубеч) коміјас вӧчӧны рочјас-моз. Мукӧԁыс ԁаԍӧс боԍтӧ лавкаыԍ. Ежваын емӧԍ зев гырыԍ тывјас. Суԇӧны Ежва-паԍтаыс. Печераын емӧԍ тывјас, коԁјасӧс паракоԁјасӧн кыскалӧны. Тыв-ԁорын унаӧн вӧԃітчӧны. Арԏеԉӧн кыјԍігӧн черісӧ ставыслы пајӧн јукӧны. Мукӧԁ-ԁырјіыс пајсӧ ԍетӧны пыж-вылӧ. Ԁас пыжа-кӧ вӧлі, ԁас пеԉӧ јукӧны черісӧ. Тывјыс-кӧ ӧԏі мортлӧн, сылы тыв-вылас ԉішнеј пај ԉі пај-җын ԍетӧны. Вуграԍыԍјас кыјԍӧны лӧԋ іныԍ. Візувінӧ вӧчӧны „сајва“ (сајӧԁ). Ваас кык-кујім зор тувјаласны. Тувјас катыԁла-ԁорԍаԋыс лыс ԁа баԃ леԇӧны. Секі тувјас кывтыԁла-ԁорас ваыс лӧԋ-коԃ лоӧ. Сетчӧ „сам“ (приманка) којалӧны, — рыԍ, ԋамԉалӧмӧн ԋаԋторјас. Аԅласӧн меԁ-уна ԁа ԍуԍа кыјӧны іԅваса коміјас. Сен емӧԍ кыјԍыԍјас, аԅлассӧ шыбытӧны кык-кујім сыв-сајӧ ԁа інмӧны черілы бокас. Чері кыјӧны јонҗыка тулысын ԁа арын. Гожӧмнас, ԃерт, кыјӧны-жӧ-ԁа, секі стрӧкыс (прӧст каԁыс) ещаҗык оурӧ: секі віԇ куртӧм-ыщкӧм ԁа мувывса уҗ ԁонаҗыкӧԍ. КОТЫР'ԀА РӦԀВУЖ. Коркӧ комі јӧзлӧн важӧн олігӧн ԋекущӧм оемја ԋі котыр абу бура вӧвлӧма. Іԋа-ајаыс вӧлӧм ӧтлааоласны, сеԍоа јанас олӧны. Чеԉаԃјас вӧлӧм быԁмӧны кыԇ-оурӧ. Мам абу бура најӧс раԃејтлӧма ԁа быԁтылӧма. Быԁтӧны вӧлӧм став іԋјасыс чеԉаԃнысӧ ӧтвылыԍ. Во тырігӧн, коркӧ, ајјасыс вӧлӧм матыԍтчыласны. Лун віт-квајт ԉі унҗык ӧтлаын іԋјаскӧԁ коԉԉаласны ԁа бара асланыс оланінӧ мунасны. Ԃерт, најӧ век кыјӧны-віјӧны вӧлі ԅвер-пӧтка, чері. Іԋјаслы вајӧны ооЈан пемыԁ горувнас. Іԋјас тӧԁӧны-аԅін вајан-каԁсӧ, пышјывлӧны вӧр-ԁорӧ, отсавны летчӧԁны

ајјаслыԍ вајӧмторнысӧ. Ӧні-на комі кыв-пыщкӧ коԉӧмаӧԍ кывјас „ај“ ԁа „іԋ“. Ајнас-ӧԁ міјан унаӧс шуӧны. Ԃеԁтӧ — пӧрыԍ ајӧн шуӧны, гӧтырыслыԍ баԏсӧ ԅаԏыс шуӧ "ајка", мужікыслыԍ баԏсӧ гӧтырыс шуӧ „ајка“-ӧн-жӧ. „Іԋка“-ӧн ԅаԏыс шуӧ ас бабаыслыԍ мамсӧ, сылӧн бабаыс сылыԍ мамсӧ шуӧ „іԋка“-ӧн-жӧ. „Ме“ мамлыԍ баԏсӧ шуа „ыҗыԁ-ај“-ӧн. „Ме“ баԏӧлыԍ ыҗыԁҗык воксӧ шуа „ун-ај“ӧн. Чојјассӧ ајӧлыԍ ԁа мамӧлыԍ „ме“ шуа: „іч-іԋ“-јасӧн. Мамлыԍ мамсӧ ӧні-на поԅӧ шуны „ыҗыԁ-іԋӧн“ „ыҗыԁ-мам“-пыԃԃі. „Ај“-ӧн шуӧны став ԅверсӧ, черісӧ, пӧткасӧ коԁјас јансалӧны „іԋ“-јасыԍ. Іԋјасӧн мі шуам ӧні-на став, коԁі пӧкаԍӧ ԁа піаԍӧ. Сетыԍаԋ мі тӧԁам, мыј важӧн вӧлӧм став јӧзыс тӧԁӧны сӧмын „іԋ“ ԁа „ај“. Мӧԁ ԋім налӧн абу вӧлӧма. Сіԇі і вӧлӧм олӧм-немыс налӧн мунӧ. Кага чужас ԁа ӧтвылыԍ вӧлӧм быԁтӧны. Ӧԏі „іԋыс“ ӧтлааԍлӧ ԁа олӧ вӧлӧм ԁас „ајкӧԁ“. „Ајјасыс" вермӧны вӧлӧм ԁас „іԋкӧԁ" ӧтлааԍлыны. Коркӧ, ԁыр-мыԍԏі-ԋін шуны кутӧмаӧԍ аԍныс аԍнысӧ „јорт“јасӧн. Ӧні-ӧԁ-на „јортјасӧн “ шуԍӧны гозја коласын, щӧщја-ныла-зонма коласын. Арлыԁ-ԍерԏі чеԉаԃ быԁмігӧн быԁӧн тӧԁӧны асԍыныс јортјаснысӧ. Тӧкӧԏӧ-кӧ ыҗыԁҗыкӧԍ ныв-зон, налӧн-ԋін асланыс јортјас. Јемваын ԁа Уԁораын ем ӧԏі ворсӧм-гажӧԁчӧм. Сіјӧс шуӧны „братщінаӧн", „бращӧн„. „Бращ“ вӧчӧны гырыԍ ныв-зон аԍныс, посԋі чеԉаԃ бара аԍныс. Сетӧні зев тыԁалӧ арлыԁ јансалӧмыс ыҗыԁаа-ԇоԉаа костас. „Бращсӧ“ вӧчӧны ӧтвылыԍ пуктыԍӧмӧн. Зонјас сур-ԁа віна ԋӧбӧны, нывјас ԋаԋ, јај ԁа черіԋаԋ вајӧны. Ԍојасны-јуасны ԁа ворсӧны-ԍылӧны ԁа јӧктӧны. Бӧрја-помыс „ԋевеста-пу“ ԍетӧны зонјаслы. Нывјас „жӧԋік-пу“ кӧрԍӧны. Сетчӧ налӧн і ԍылӧԁчан кыв ем: Івансӧ ԁа Ануксӧ Пыш тыӧ ԍујласны. Тыаласны-коԉта(а)ласны... Јуаласны: „аԏԏӧ-абу?“ Зонмыскӧ шуас; „аԏԏӧ“ ԍылӧны: Лӧз гынјӧн-ԁоԃԃӧн, Пеганӧј вӧлӧн Шыбеԉыԍ-шыбеԉӧ, Толаыԍ-толаӧ Руч гуӧ уԍлӧны, Тіпкӧԁчӧны-тапкӧԁчӧны Гажа горԋічаын. Јуԍ ныр сапӧг, Җеԋыԁ ныра башмак, Ԍо шајт ԃеԋга, Кык ԍо шајта ічмоԋ, Штопнеј бортԋік Кујім војја раԁӧԍ. Мужікјас ԁа зонјас соԁтӧны ԍераліг-тыр: — „Ԋемӧвејја пакӧԍ!“ Оз-кӧ зонмыс „аԏԏӧ“ віԍтав, сек ԍылӧны: Шыбеԉыԍ-шыбеԉӧ, Толаыԍ-толаӧ, Катланыԍ-катланӧ Шома коԋушԋаӧ, Лӧз моԉ сінмаԁ, Кӧпејка горшаԁ. Потан-лајкан гыркаԁ, Коран мешӧк бокаԁ, Ротӧԍ сапӧг кокаԁ, Ԍіра-јура ічмоԋ. Ԍера-јура ԏаԏеј * Јома-баба курва. Слӧбӧԁаын нӧшта сетчӧ соԁтӧны (с. Глотово) Јема-орс сітанас, Јага-баба іԋкаыс, Јуԁа-пӧԉ * ајкаыс, Шы* — ӧшуԋ-пыр вітчыԍ! Шома јӧвтор ԉавкыԍ, Теԍкӧн і ва суктӧм! Жӧԋік-пу ԁа ԋевеста-пу круг-шӧрын бергалӧны, ԍылӧм-бӧрас копраԍӧны гӧгӧр ԁа окаԍӧны. Жӧԋік-пусӧ ԋевеста-пуыс піԇӧс пом-вылас пукԍӧԁӧ ԁа кутӧ. Таԇі ԍылӧны быԁ „пу-гозлы". Ічӧт чеԉаԃкӧԁ ворсӧны щӧщ ај-мамыс. Ԍылӧԁчігас ӧні-ԋін јукԍӧны озыра-гӧԉаӧ. Озырҗык „жӧԋік-пулы ајыс-ԉі, мамыс-ԉі щӧктӧ бӧрјыны озырҗык ԋевеста-пу. Сетысаԋ жӧԋік-пу ԁа ԋевеста-пу ыҗыԁӧԍ-ԋін лоӧны-а, аԍнысӧ век-на оз вермыны вунӧԁны. Мукӧԁ-ԁырјіыс арлыԁӧ воасны ԁа збыԉыԍ гӧтраԍӧны. Гозјӧн овны коміјас ԁа мукӧԁ јӧз велалӧмаӧԍ ԍорӧн-ԋін. Кущӧм ԍемја ӧні ог боԍтӧ, век аԁԇам: сен ем ај, мам ԁа чеԉаԃ. Емӧԍ ыҗыԁ ԍемјајас, кытӧні 20 чеԉаԃӧԇ овлӧ. Шӧркос семјаын олӧны 7-8 морт. Комі аԋјас зев уна кага вајны вермӧны. Мукӧԁыс вајӧ 20-22 кагаӧԇ. Ԁастӧ ԁа ԁаскык кагатӧ пӧшԏі быԁ комі-аԋ вајӧ. Чеԉаԃјас том-ԁырјі ар 10-12-ӧԇ бура быԁмӧны. Најӧс віԇӧны гырыԍҗык ар 7-8-са чој-вокыс, ԉібӧ пӧчыс. Ыҗыԁҗыкӧ воасны, секі налы щӧщ уҗ ԍурӧ. Нывјас җоҗ чышкӧны, паԋ-бекар мыԍкӧны. Зонјас — вӧвјас-вылын ветлыны велӧԁчӧны, мӧс вајӧԁӧны, агсаԍӧны гожӧмын, ајјаскӧԁ вӧрӧ леч-ԁорӧ-ԁа, кытчӧ-ԁа ветлӧԁлӧны. Ԁаскык арӧсԍаԋ, нывјас і зонјас ыщкыны велӧԁчӧны. Сы-бӧрын мукӧԁ ԍӧкыԁ уҗсӧ щӧщ гырысјас-моз керны кутӧны. Ԍӧкыԁ уҗԍыс тушаныс ԋӧжјӧ быԁмӧ. Воӧны-ԋін кыԅ арӧ-а, век-на җек-коԃӧԍ, ічӧтӧԍ. Нывбабајас комын арӧ воасны ԁа нач-ԋін пӧрыԍ-коԃӧԍ. Уна сек-ԋін віԍӧны ԍін віԍӧмӧн, јур-віԍӧмӧн. Уналаын віԍӧны шеваӧн. Ԃерт, тајӧ віԍӧмыс шеԁӧ ԍӧкыԁ уҗыԍ ԁа кынмалӧмыԍ ԁа уна вір мунӧмыԍ. Мукӧԁыс, кор віԍмас, чајтӧ сылӧн-пӧ ԉок-вір чӧжԍіс. Секі сіјӧ мунӧ ԁа вір леԇӧԁӧ. Тајӧ вір леԇӧԁӧмыԍ ԋекущӧм пӧԉза абу. Коԁі вір леԇӧԁӧ аԍсӧ воԇвыв віјӧ. Мужікјас комын арԍаԋ век-жӧ віԍӧԁчӧны. Коԁлӧн кос віԍӧ, коԁлӧн јур віԍӧ. Мукӧԁыс мышку кучіка-јаја-костас нырагез кыскӧ. Гез помӧԁыс ор ԁа вір петӧ. Таԇі-тај ӧԏі-ӧԏі вӧвјаслы морӧс-улас гез пом ԍујлӧны. Ставыс тајӧ артмӧ ԍӧкыԁ уҗ-вӧсна. Ԃерт ас-ногӧн ԋекоԁ оз ԉечмы. Ӧні боԉԋічајас-ԋін емӧԍ. Ԍетчӧ колӧ бурҗык ԉекарство ԁа бурҗык ԁокторјасӧс лӧԍӧԁны. Секі морт віыԍ кӧнӧвалјас ԁа тунјас-ԁорӧ оз кутны мунны віԍыԍјасыԁ. Зонјас ыҗыԁҗыкӧԍ лоӧны ԁа гӧтраԍӧны. Гӧтраԍӧны ԁа, кор уна вокаӧԍ, секі ај-мам-ԁорԍыныс гӧтырнаныс јансӧԁчӧны ԁа јукԍӧны. Јукԍігас, кор ем, мыј јукнысӧ, ајыс ԍетӧ піыслы керка, пішщаԉ, пӧртторјас ԁа ректас. Ԁуш-лыԁа віԇму, ԃерт, ԋекоԁ кутны оз вермы. Нывјас быԁмасны ԁа верӧссајӧ мунӧны. Налы арлыԁӧ воігӧн ај-мамыс ԁа вокјасныс пріԁаннеј лӧԍӧԁӧны. Сіԇі і паԍкалӧны ԁа олӧны-вылӧны важыԍаԋ-ԋін. Сіԇі і нуӧԁӧны воԇӧ олӧмсӧ, чужӧны-быԁмӧны ԁа паԍкалӧны воыԍ-воӧ. ГӦТРАԌӦМ. Гӧтраԍӧны том војтыр унҗыкыс кыԅ ар-гӧгӧрын. Нывјас верӧссајӧ мунӧны кыԅ ар гӧгӧр-жӧ. Мукӧԁыс зев томӧн мунӧны, зев томӧн гӧтраԍӧны стӧч арлыԁ тыртігӧн. Ԃерт, најӧ регыԁ чеԉаԃаԍасны сеԍԍа став том олӧмнысӧ сетчӧ і јӧртӧны. Бурҗык еԍкӧ лоӧ, кор ԍорӧнҗык мунас- [Јемваса нывбабајас] ны-гӧтраԍасны. Важӧн, уна ԍо во-сајын, вӧлӧм ныла-зонмаӧс гӧтралӧны 12-14 арԍаԋ. Томіԋік гозјаыс вӧлӧм ворсны лыа-ԁорӧ мунасны ԁа лыасӧ ԁӧрӧм воԇаныс новлӧны: Чом-ԁа, пач-ԁа вӧчӧны. Муԇасны ԁа унмовԍасны рытјаснас ај-мамныс кі-вылӧ. Мукӧԁ-ԁырјіыс бӧрԁӧны-на вӧлӧм ԁа ыҗԁалӧны, ԁа гырыԍҗыкјасыс сещӧм гозјасӧ ԋӧрјӧн шучкывлӧны. Ӧні гӧтраԍны оз поԅ ас-рӧԁ-пыщкыԍ ԋоԉ нем тыртӧԇ. Ԋоԉӧԁ нем-вылас-на еща гӧтраԍыԍыс. Важӧн вӧлӧм гӧтраԍны поԅӧ ныв-вылӧ рӧԁјас-пыщкыԍ. Коԉӧма-на сещӧм

торјас: кык воклӧн чеԉаԃ гӧтраԍӧны кык чој-вылӧ мӧԁ ԍемјаыԍ. Мукӧԁ-ԁырјіыс ӧԏі вокыс-кӧ (ыҗыԁҗыкыс) кулӧ, мӧԁ вокыс гӧтыртӧм-кӧ, гӧтраԍлывлӧ моԋыс-вылӧ. Ӧні-на овлывлӧ, кор жӧԋікыс ԋевестасӧ гуԍалӧ ај-мамыс (нылысԍаԋ) тӧԁлытӧг. Важӧн сещӧм гӧтраԍӧмыс зев уна вӧлӧма. Став гӧтраԍӧмыс ӧні јукԍӧ кујім пеԉӧ: кораԍӧмӧ, вӧјпԍӧмӧ ԁа пірујтӧмӧ. Пірујтӧны воԇын нылыс-орԁын, бӧрԏі піыс (жӧԋікыс)-орԁын. Рӧԁјасыс ӧтарԍаԋыс ԁа мӧԁарԍаԋыс овлӧны 30-40-ӧԇ, мукӧԁыслӧн, озырҗыкјасыслӧн, корлӧны квајтымынӧԇ. Зон гӧтраԍны кутас ԁа баԏ-мамыслы віԍталӧ. Ӧтвылыԍ најӧ ныв-орԁӧ кораԍӧс (кораԍыԍӧс) ыстӧны. Кораԍны ветлывлӧ зонлӧн вежајыс, вежаԋыс, ајыслӧн вокыс, мукӧԁ-ԁырјі-мамыс. Кораԍыԍ воас ныв керка-ԁорӧ ԁа ԍԏен-ԁорӧԁыс, мукӧԁлаас, кыщовтӧ. Воԇ керка ӧшіԋ-ԁорас воігӧн беԃԃӧн кощ-кощ керӧ. Пырас керка-воԇас ԁа гыр корсӧ; аԁԇас ԁа бок-вылас сіјӧс воԁтӧԁӧ. Керкаас пырігӧн ӧԇӧссӧ каԉкӧн коԉӧ: меԁ-пӧ ныв бӧр оз кос. Пукԍігас ас-улас асԍыс паԍсӧ пуктӧ. Нывлӧн ај-мамыс гын пыртӧны ԁа маԏіча веԍтӧ кораԍыԍӧс пуксӧԁӧны. Сіԇ-таԇ ԋумјаліг-моз ԍорԋітасны, бӧрԏі і збыԉ сорԋіас воасны. Кутасны лӧԍӧԁчыны. Нывлыԍ јуалӧны, мунас-оз, еԍкӧ верӧссајӧ. Ныв шуӧ — „ог тӧԁ, кыԇі ті шуанныԁ". Скӧр-ногӧн-кӧ шуӧ, тӧԁӧны, мыј сылы абу окӧта мунны верӧссајӧ. Ԋебыԁа-кӧ шуас — ԋургас — оз пыкԍы. Бӧрԏі ԁонјаԍны мӧԁасны пріԁаннеј-вӧсна. Ӧні-на ԋевеста верӧссајӧ мунігӧн уна пріԁаннеј нуӧ. Мукӧԁыс нуӧ гортԍыс кыкԍӧ, кујімԍо аршын ԁӧра, мӧс, мувіԇтор ԁа 50-200 шајт. Кор лаԁмӧԁчасны, ныв кораԍыԍсӧ коԅналӧ. Кораԍыԍӧс ԋеуна јуктыштӧны ԁа сыкӧԁ кі кутӧны. Кораԍыԍ мунас гортӧ ԁа зонлы чышјан ԍетӧ ԁа віԍтавлӧ, мыј кыԇ сіјӧ лаԁмӧԁчіс. Кык ԍемја кыԇкӧ коласаныс-ԋін лӧԍӧԁчасны ԁа ныв-орԁӧ зонмыс „кӧлыԍӧн" вӧјпԍыны локтӧ. Сыкӧԁ локтӧ ајыс, вежаԋыс, ајыслӧн вокјасыс, — ставыс матыс рӧԁыԍ. Коԁлы-кӧ щӧктӧны ԁружкаавны. Ԁружкалы сојас кі-чышкан зонмыс кӧрталӧ. Сіјӧ став „кӧлыԍсӧ" нуӧԁӧ ныв-орԁӧ. Зонмыс воԇвыв ԋӧбӧ кык чуԋкыщ ԁа ԍӧрԍыс нуӧ. Муніганыс лыјԍӧны. „Кӧлыԍ" вӧрԅас — лыјӧны. Туј-вывті мунігӧн — ӧтпыр-ӧтпыр лыјԍӧны. Ныв-орԁӧ воігӧн лыјӧны. Налы нывԍаԋ воча лыјӧны. Ԁружка воас пощӧс-ԁорӧ ԁа сіјӧс куталӧны ныв-ԁорса зонјас. Пощӧсӧԁыс оз леԇны петны. Сылы щӧктӧны мыјкӧ-тор віԍтавны, јуаԍӧны, коԁ локтӧ, мыјла, кытыԍ. Ԁружка-кӧ рујҗык, сіјӧс нач пыкасны ԍорԋіӧн. Сіјӧн і век ԁружка-вылӧ бӧрјӧны воԍԏерҗык мортӧс. „Кӧлыԍ“ пырӧ сарај-пырыс. Вӧјпԍыны воасны-ԁа, „кӧлыԍӧс" пызан-сајӧ пукԍӧԁӧны. Најӧс јукталӧны — верԁӧны. Ныв копраԍӧмӧн быԁӧнлы сур стӧкан мытчалӧ. Жӧԋіклы, воԇын-кӧ ез ыстыв, чышјан коԅналӧ. Бӧрԏі ачыс щӧщ пукԍӧ зон-ԁінӧ ортчӧн. Меԁ-воԇын вајӧны нӧк бекар. Зон паԋыштас ԁа нылыслы паԋнас ԋебыԃіка кощкас кымӧсас *, ныв бӧрԁԇас ԁа петӧ пызан-сајыԍ. Пукԍӧ кӧщас-улас (мукӧԁлаас — ԍор колас-веԍтын) вевԏыԍӧ чышјанӧн ԁа і бӧрԁӧ. Бӧрԁігас нывлы отсалӧ бӧрԁӧԁчыԍ. Сылы зонмыс і нылыс мынтӧны ԃеԋгаӧн, ԁај сіјӧ век нылыс-орԁын пірујтігӧн щӧщ ԍојӧ-јуӧ. Став мынтӧԁыс сылӧн ӧкмылӧ 3-4 шајтӧԇ. [Том гозја]

Коԁі „кӧлыԍ" рӧԃԋаыԍ паԋыштас нӧксӧ, сіјӧ-і таԍтіас ԃеԋга пуктӧ. Куш нӧк бекарсӧ ԃеԋганас ԍетӧны ныв мамлы. Нылыс бӧрԁігас шуалӧ бӧрԁан кывјас. Бӧрԁан кывјасыс зев уна-пӧлӧс емӧԍ *. Јемваын бӧрԁӧны ӧԏі-ногӧн, Ежваын мӧԁ-ногӧн. Мукӧԁлаас бара асланыс-ногӧн. Меԁ-воԇ бӧрԁан кывјасас нылыс нораԍӧ ас ај-мамыс ԁа вокјасыс-вылӧ, шуалӧ: „Вузалінныԁ ті менӧ ԁонтӧмыԍ ԁонтӧма“ Мӧԁ бӧрԁан кывјас зонсӧ норалӧ: „Том олӧмӧс те локтін Менԍым мырԃԃыны. Том вір-јајӧс те локтін Менԍым сывԁыны ԁа Кусӧԁны. Бур щӧщја јортјасыԍ Те локтін јансӧԁны". Зон секі четчӧ пызан-сајыԍ ԁа ныв-ԁорӧ локтӧ. Сылы мытчӧ ԃеԋга. Бокԍаԋыс кыјӧԁӧны, уна-ӧ сіјӧ пуктас. Еща-кӧ пуктас, сек сы-вылын ԍералӧны. Мукӧԁ кык-кујім бӧрԁан кывјасас нылыс зонмыслыԍ ај-мамсӧ вежаԋсӧ ошкӧ, бурӧԁӧ. Шуалӧ, меԁ сіјӧ воас на-орԁӧ-ԁа, бура віԇасны, ԁа — „Кужтӧм інті велӧԁӧ, Ԍӧкыԁ інті отсалӧ". Најӧ сіԇі-жӧ матыԍтчылӧны ныв-ԁорӧ ԁа сылы ԃеԋга ԍетӧны. Ныв бӧр пукԍӧ пызан-сајӧ. Коркӧ, ԍорӧн-ԋін војнас, „кӧлыԍ“ бӧр мунӧ гортас. Ԁружка ԁа зон коԉтчылӧны ԁа нылыс ај-мамкӧԁ воԇӧ пірујтӧм-јылыԍ ԍорԋітчӧны. Мӧԁ асывԍаԋыс нылыс коралӧ ортча керка ныв јортјассӧ. Најӧ сылы отсалӧны пріԁаннејсӧ лӧԍӧԁны ԁа вурԍыны. Ныв секі ԁукӧн-ԁукӧн век бӧрԁӧ. Бӧрԏі став ныв чукӧрнас рӧԁјасыс-орԁӧ „арінԇіӧн" ветлӧ прӧшщајтчыны. На-орԁын бӧрԁӧ, кыԇ вермӧ ошкӧ: Повтӧг локті, Кӧмтӧг пырі, Чӧскыԁ ԋаԋсӧ ԍојі, Чӧскыԁ сурсӧ јуі. Ті-тај меным век

Кокчуԋ-јывԍаԋныԁ Воча петінныԁ...

Сіԇ сіјӧ волӧ ыҗыԁ чојјасыс-орԁӧ, објасыс-орԁӧ, ԃаԃјасыс-орԁӧ. Најӧ быԁӧн ԍеталӧны сылы ԃеԋгаӧн ԁа мукӧԁ-торјӧн (чышјанӧн ԁа мыјӧн-ԁа). Гортас локтас ԁа бӧрԁӧ суԍеԁыслы, јортјасыслы, чој-вокыслы, моԋјасыслы ԁа ај-мамыслы. Јӧзыс, быԁӧн, мыјта вермӧны, сылы ԃеԋгатор ԍетӧны. Зев мічаӧ ныв бӧрԁӧ воԇ асылын „кызас". Сен сіјӧ каԅтылӧ став том олӧмсӧ ԁа быԁмӧмсӧ. Ԍылан вомӧј-тај тупкыԍіс, Јӧктан кокӧј таԉаԍіс. Зарԋі мачӧн мачаԍан-інӧ ԁа Езыԍ ԇоԉԉӧн ԇоԉԉаԍан-інӧ Тупкыԍны кутіс (Тыла, Јемва). Зев шог-пыр ныв бӧрԁӧ ԁа каԅтылӧ луннас ԍојӧм-јылыԍ гортас. Выԉ олӧмыс сылы зев ԉок кажітчӧ верӧссајӧ мунӧм-бӧрын. Ԍек сіјӧ бӧрԁӧԁӧ „чӧста": Нӧкја сӧчӧн-ԁорас, Рыԍа кӧԁеј-ԁорас Пукԍывлі. Піԋ-јывнам куртчалі-ԁа, Чуԋпом-јывнам Ԉаскӧԁлӧмӧн ԍојышті... (Коԋі). Ныв јона бӧрԁӧ кор сіјӧ меԁ-бӧрын пывԍанӧ петӧ. Нылӧс „веԋеч-кӧлыԍ" вотӧԇ пывԍӧԁӧны. Пывԍансӧ ломтӧны ԇоԉа вокјасыс. Кор „кӧлыԍыс" воас, пывԍан ломтыԍыслы вајӧ зонмыс ломтӧмыс-вылӧ черіԋаԋ ԁа сур тујіс. Нылыс пывԍанас каԅтылӧ, коԁ пывԍансӧ вӧчӧма, кыԇ сіјӧс мамыс пывԍӧԁлӧма ԁа быԁтӧма: Ԍера аԅ-гум шонԁі-моз Куԅтасӧ ԋужмӧԁӧма, Пукԍӧԁӧма ԁа ԋебԅӧԁӧма, Шобԁі уԉ-ԋаԋ шонԁі-коԃ Јај-лыјасӧс пукԍӧԁӧма; Кӧч гӧн јеҗыԁ јајӧс јеҗԁӧԁӧма, Оз-туԍ шонԁі југыԁ вірӧс Кіԍмӧԁӧма... (Турја Ыб). Зев јона ныв бӧрԁӧ сы-бӧрын гортас локтас-ԁа, кӧса-понԁаԍыс. Сылы-ӧԁ веԋеч-бӧрԏі лоӧ немсӧ јурԍісӧ чышјанулын кӧртӧԁӧн-гӧрӧԁӧн новлыны. Оз-ԋін лолы шӧвк

ԉенточкајас кӧса бӧжӧ ӧшӧԁавлӧм. Віԇнысӧ сылы ԋекытӧн, јӧз кі-вылӧ коԉны оз поԅ: „Посԋі нывјаслы коԉа, — Најӧ тојӧ-ԍеролӧ пырԅӧԁасны. Шӧркоԃԃем нывјаслы коԉа, — Најӧ саӧ-ԋајтӧ тыртасны. Гырыԍ нывјаслы коԉа-ԁа, — Најӧ аԍныс оз бостны&, Најӧ аԍныс тырӧмаӧԍ, Ԋекытчӧ-пӧ воштыны. Пӧрыԍ ԏӧтјасы коԉан, — Најӧ помӧн ԇормӧԁасны, Бабајаслы коԉан, — Мужікјасныс ԋещкасны. Том бабајаслы коԉан. — Налӧн асланыс ԁаскык Гӧрӧԁӧн гӧрԁԇалӧма. Аслым, тыԁалӧ, лоӧ Сіԇі-жӧ кӧртавны Верԁан-верԁыԍ косаӧс“. (Јемва, Катыԁпом-ԍікт, Турја-Ыб(.& Мӧԁ-пӧв локтігӧн ԋевеста-ԁорӧ зонлӧн „кӧлыԍ" јона-жӧ лыјԍӧ. Ԁружкаӧс, кор воны кутасны ныв-ԍікт-ԁорӧ, оз леԇны, сылыԍ јуаԍӧны, мыјла локтӧ, кытыԍ, кыті локтіс. Воны кутасны ԁа унҗыкыԍ лыјԍӧны. Нывԍаԋ воча лыјԍӧны-жӧ. Кор „кӧлыԍ" сарај ӧԇӧс-ԁорӧ воас, ԁружкалыԍ „кԉуч“ корӧны: сытӧг-пӧ оз воԍԍы ӧԇӧсыс, „кԉучыс-пӧ мореӧ уԍӧма, сіјӧс ԍір ԋылыштӧма. Корԍ-пӧ ԁа вај, он-кӧ-пӧ вај, он піԍт пырнытӧ". Ԁружка, мыј-ԍурӧ, налы віԍтавлас, сеԍԍа „кԉуч“ мытчӧ: ԃеԋга. Пыщкӧсԍаԋыс горзӧны: „абу-пӧ тајӧ, оз-пӧ лаԁмы.“ Ԁружка мӧԁыԍ мытчӧ, бара ԃеԋга. Сіԇ сылыԍ перјӧны „кԉуч“ — бутылка віна-вылӧ. Ԁружка пырас керкаӧ. Сылы ныв бӧрԁӧ. Воԇын піԋалӧ: Ԁружка локтӧ. Сартас кока Кӧм воԉӧс-коԃ ԉок тошнас, Ув-бырӧг-коԃ ԍінјаснас, Карнан щупӧԁ-коԃ нырнас. Коса нуԁ-коԃ сојјаснас.

Бӧрԏі ԋімӧԁӧны-ошкӧны:

Ԁружка-тај, кылӧ, локтӧ Роч бајар-коԃ мыгӧрыс, Роч преԋік-коԃ нырвомыс, Шӧвк јурԍіа јурԍінас... (Јемва).

Ԁружка ԋевесталы ԃеԋга ԍетӧ ԁа щӧктӧ бӧрԁӧмыԍ ԁугԁыны. Ныв сеԍԍа ај-мамыскӧԁ ԁа чој-вокыскӧԁ окаԍӧмӧн ԁа кутчјԍлӧмӧн прӧшщајтчӧ. Сіјӧс нывјас мӧԁ керкаӧ вӧччӧԁны петкӧԁӧны. Сы-кості пызанјас-вылӧ ԋаԋ-сов ԁа мукӧԁтор вајалӧны. Лӧԍӧԁчӧны пірујтны. „Кӧлыԍӧс“ пукԍӧԁӧны воԇ пызан-гӧгӧр. Жӧԋікӧс — јен серӧг-улӧ. Ӧтарԍаԋыс пукԍӧ (веԍкыԁвылас) ԁружка, шујгавылас ԋевеста. Сваԏԏајас сур кіԍталӧны ԁа стӧканјассӧ вылӧ-вылӧ лепталӧмӧн ԁа јона горзӧмӧн јуӧны. Ај-мамыслы ԁа став ԋевестаԍаԋ суԍеԁыслы, коԁјас емӧԍ керкаас, жӧԋіклӧн ԁружкаыс-ԉі, сваԏԏаыс-ԉі мытчалӧны гӧԍԏіԋеч. Нывлӧн јортјасыс „ныв-олыԍјасыс“ щӧщ пірујтӧны. Најӧ ԍывны горӧԁӧны. Мукӧԁ пызан-сајԍаԋ налы отсалӧны. Бӧрԏі гажмасны ԁа јӧктӧны ставӧн, суԍеԁјаслы-кӧ „јураныс ԍурлӧ", најӧ щӧщ „отсаԍӧны", јӧктӧны. Сіԇ асыввоԇӧԇ пірујтасны. Асывнас ныв мыԍԍас, паԍтаԍас веԋечув плаԏԏеӧн. Сеԍ мунӧны вічкоӧ, жӧԋіка-ԋевестаа мунӧны кутчіԍӧмӧн. Зонмыс кутчіԍӧма „носовікӧ" ӧԏі помас, ныв — мӧԁ-помас. Мукӧԁлаын зонмыс ԋевестасӧ петкӧԁігӧн сылыԍ, — важ ԋім кутіг-моз, — кісӧ вӧсԋі шӧртӧн кӧртавлӧ. Сен, кӧрталӧм-помас, ԃерт важ-нога олӧм кывԍӧ: важӧн, буракӧ, сіԇ-жӧ вӧлӧм керӧны, кор нывсӧ гуԍалӧны ај-мамыс тӧԁлытӧг. Веԋчајтчасны ԁа вічкоас, кык сваԏԏа, ԋевесталы кӧса-ԍур кыӧны. Најӧ зев ӧԁјӧ панјаԍӧны кыӧмнас: зонԁор сваԏԏа-кӧ кӧса-пӧвсӧ воԇ кыас, воԇԇа кагаыс выԉ гозјалӧн ловӧ зон. Мӧԁыс-кӧ ӧԁјӧнҗык ештас — чужас ныв *. Вічкоыԍ мунӧны зон-орԁӧ. Најӧс окалӧмӧн ај-мамыс (зонлӧн) пыртӧны керкаӧ. Рытјавыв воас нывлӧн „кӧлыԍ&. Сек бара ыҗыԁ гаж мунӧ. Аскі асывнас выԉ моԋ ԋаԋ пӧжалӧ, рытнас „коԅінјас" ԍеталӧ мужік рӧԃԋаыслы. Ԋаԋсӧ пӧжалігӧн выԉ „мӧлӧԁкаӧс" быԁӧн еԉвајтӧны (еԉтӧны), ӧԏітор ԇебӧны, мӧԁтор ԇумгӧны. Ԋаԋас жеԉторјас пукталӧны. Җоҗсӧ чышкігӧн јогсӧ бӧр сӧстӧм інас кыскалӧны. Сіԇі сіјӧс „велӧԁӧны" выԉ гортын овны. Сек меԁ сылӧн ез вӧв скӧрмӧм, скӧрмас-кӧ — нӧшта јона ԉокӧԁасны.

Первој војјас уԅны воԁігӧн сылы щӧктӧны выԉ мужіклыԍ коксӧ пӧртчӧԁны. Зонлы воԁігас воԉпаԍсӧ лоӧ ԋӧбны, — тајӧ кущӧмкӧ зев важ моԁа-на мунӧ. Коркӧ, вежон-мыԍті, выԉ гозја мунӧны гӧԍԏітны ајка (ԏеԍт)-орԁӧ. Іԋка выԉ ԅаԏӧс бԉінӧн верԁӧ. Бԉінсӧ вајігӧн горзӧ: ој, ој, леԇӧ, леԇӧ, чуԋӧј сотчіс!" Ԅаԏлы, — гӧгӧрвоас, кӧԏ оз, — быԏ лоӧ ԃеԋга рач-вылас пуктыны. Воԇӧ волігӧн ԅаԏјасӧс іԋкалы лоӧ век бԉінӧн верԁны. Оз-кӧ верԁ, мукӧԁ ԅаԏыс пачсӧ-пӧ ԁоԃ вожјӧн бергӧԁӧ ԁа кіԍтӧ. Ӧні том јӧз уна-ԋін выԉ-ногӧн готраԍӧны. Нывјас шоча-ԋін бӧрԁлӧны. Вічкоӧ ветлыԍ гӧтраԍыԍјас век-ԋін ещаммӧны. Поп-орԁӧ муныԍјас ԃерт емӧԍ-на-жӧ: кытчӧкӧ-ӧԁ колӧ ԃеԋганысӧ ԁа ԁобранысӧ воштыны. Поп сы-вылӧ і курксӧ. Сылы быԁтор ԅептас тӧрас. Ӧні век-на ԋевеста уна пріԁаннеј нуӧ. Зонјас корӧмӧн корӧны. Тајӧ еԍкӧ ӧнја-ԁырјі абу-жӧ-ԋін міча-ԁа. Нылыс-кӧ муса, секі сіјӧ ачыс ԃеԋгаԍыс ԃеԋга!

ԌЫЛӦМ, МОЈԀӦМ, ВОРСӦМ.

Векыԍаԋ јӧзыԁ, кӧн кор овлӧмаӧԍ, кынӧмныс-кӧ мыјӧнкӧ пӧтыштас, пырӧԁчӧны зев окотаыԍ гажӧԁчыштны: ԍылыштны, мојԁны ԁа ворсыштны. Важыԍаԋ-ԋін вӧлӧм кӧсјӧны гӧгӧрвоны, кыԍ-мыј лоӧма јен ԁа му, кыԍ артмӧмаӧԍ тӧлыԍ, шонԁі ԁа коԇувјас, вӧр, ва, ԅверјас, пӧткајас. Комі јӧзлы сіјӧ ставторсӧ зев-жӧ окота вӧлӧм тӧԁны. Во-гӧгӧр мортыԁ пыр уҗалӧ: тӧлын турун-пес кыскалӧ ԁа мукӧԁтор керӧ, тулысын гӧрӧ, кӧԇӧ, гожӧмын — турун пуктӧ ԁа ԋаԋ вітчіԍӧ, арын — ԋаԋ чукӧртӧ ԁа вартӧ, вотӧс ԁа щак тӧв-кежлӧ заптӧ, вӧралӧ. Сіјӧ уҗјассӧ сыланкывјасас і ԍылӧ. Ныла-зонма быԁмӧны ԁа асԍыныс том гажсӧ, ԁа том олӧмсӧ, чікјалӧмнысӧ ԍылӧны. Посԋі чеԉаԃлы пӧчјас аслыныс мојԁјас ԁа ԍыланкывјас віԍтавлӧны ԁа ԍылӧны. Немыԍаԋ ԍылӧны пӧчјас потан-ԁорын: Руј, руј, бај, бај, Зарԋі мачӧн мачаԍыԍ, Езыԍ ԇоԉԉӧн ԇоԉԉаԍыԍ, Шӧвк тупыԉӧн тупԉаԍыԍ, Кіԍмытӧмӧ оз туԍӧ, Сӧрмытӧма аԅ гумјӧ. Коз пу потан потналӧ, Кыԇ пу лајкан лајкјӧԁӧ Руј-руј...

Коԁі-нӧ ез кывлы „бобӧ, бобӧ"? Коԁі ічӧт-ԁырјі ԍӧԁ пон-вылӧ ез скӧрмыв, кор сіјӧ „выја ԋаԋсӧ пышјӧԁӧ“?!. Коԁі ез бӧрԁлы, кор, коԋӧрјас, Сапӧг-җын-Марја ԁа Јуԍ-турун Ԁарја берӧгӧ ԍібӧны-ԁа, ԍібӧны-ԁа ԋекыԇ оз вермыны ԍібавнысӧ? Ыҗыԁҗыкӧ воасны ԁа јона ԍывласны кывтігӧн і катігӧн, агсаԍігӧн, воԁігӧн і четчігӧн: — Шонԁы банӧј, олӧмӧј, Том олӧмӧј, том гажӧј!.. * Мојԁтӧ кывзыны быԁӧн јона раԃејтӧны. Мојԁӧны гортын, шоныԁ патчӧр-ԁорын, мојԁӧны вӧр керкаын вӧралыԍјас, мојԁӧны кер пӧрӧԁыԍ-леԇыԍјас ылыс вӧр-ваын. Мојԁјас емӧԍ зев мічаӧԍ. Емӧԍ і мічаӧ мојԁыԍјас. Уна мојԁ міјан роч-вылыԍ боԍтӧмаӧԍ. „Бова короԉевіч", „Јеруслан Лазаревіч", „Іԉԉа-Мурамеч“ — тајӧ, ԃерт, роч мојԁјас. Комі мојԁјас емӧԍ куԅӧԍ і мічаӧԍ-жӧ — „Гунԁыр", „Ԋебесаӧ кајлӧм ԁа гутӧн вузаԍӧм", „Турі чаԋа-вӧла“... Емӧԍ мојԁјас коԁјас-пыр быԁлунја олӧм-вылӧм мојԁыԍјас петкӧԁлӧны: — „гозја олӧм-ног, ԋевеста бӧрјӧм, кыԇі ԍінтӧм, піԋтӧм ԋевеста верӧссајӧ мунӧ. Зев міча мојԁ ем, „Ԁуреԋӧн" шуԍӧ. Тајӧ рочыԍ-ԋін боԍтӧма. Унатор-на пӧрыԍ мортјас віԍтавлӧны важ комі багатырјас-јылыԍ, важ тунјас-јылыԍ. Мукӧԁ јешщӧ-на тӧԁӧ важ віԍталӧм, кыԇі јен ԁа омӧԉ чужӧмаӧԍ, кыԇі најӧ немнысӧ коԍаԍӧны, кыԇі најӧ му, шонԁі ԁа тӧлыԍ вӧчӧмаӧԍ. Уна комі вӧралыԍјас віԍтавлӧны ԅвер ԁа пӧтка-јылыԍ, вӧралӧм-јылыԍ. Быԁ ԅверлыԍ тӧԁӧны вӧрԅӧмсӧ, олӧмсӧ, ныралӧмсӧ, ԍуԍлунсӧ, јӧјлунсӧ. Ыҗыԁ і ічӧт во-гӧгӧрнас уна-ногӧн ворсласны. Чеԉаԃ тулысын ваԁорын ԁа шорԁорын пруԁјыԍӧны. Пурјӧн ԁа пыжӧн, паракоԁӧн ԁа меԉԋічаӧн ворсӧны. Гожӧмын щӧщ ыҗыԁјас-моз сабрі керӧны ԁа гӧрӧны-кӧԇӧны. Тӧлын шегјӧн сакаԍӧны, ԉампаӧн ԁа ԁаԃԃӧн җуҗыԁ кырјасӧԁ ԁа ԋоԇјасӧԁ іслалӧны, ԁа жоԋјасӧс лечӧн кыјӧны. Ԁаԃԃӧн быԁӧн іслалӧны: ічӧтјас і гырыԍјас, нывјас і зонјас. Ԉампаӧн іслалӧны сӧмын зонјас. Чеԉаԃ гожӧмын ворсӧны „чур-чурӧн", "ԇоԉԉӧн“, „ошкӧн“, мачаԍӧмӧн, чомјӧн, ԇебԍаԍӧмӧн. Зон чеԉаԃ ворсӧны кар ԇоԉԉӧн, мача-лӧптаӧн, јӧграӧн, ԁуреԋ-баба-пыв- ԍан ломтӧмӧн, җіјаӧн, вожа гечӧн, шара паԉічӧн, кар ԇоԉԉӧн, мача гуӧн, быв котрӧԁлӧмӧн, соја паԉічӧн, пу кокӧн ветлӧмӧн, гечӧн. *. Тӧлын гырыԍ ныв-зон ԁа гозјајас рыт пукӧны. Нывјас јона ԍылӧны, зонјас щӧщ мыјкӧ „отсаԍӧны" ԁа гуԁӧкаԍӧны. Сені і мојԁӧмыс ԁа ԏешкоԃ-торјассӧ віԍтавлӧмыс овлӧ. Ԇоԉа чеԉаԃлӧн емӧԍ зев міча ворсанторјас, чачајас — акаԋјас, чіборокјас, баујас кі-курманјас ԁа какурјанјас, бакајас, шегјас. Уна чача ԍумӧԁыԍ вӧчӧны: ԁоз, пыж, куԁјас. * Ԇоԉаԍаԋ том зон-чеԉаԃ велӧԁчӧны ԋӧвја вуҗјӧн лыјԍыны. Налӧн быԁӧнлӧн ем ԋӧвјас ԁа ԋӧвја-вуж. Ԋӧвја вужјыс уна-пӧлӧс ем: 1) куш вуж везнас, 2) вужсӧ „ложаӧ“ ԍујӧны, 3) ложајасыс мукӧԁыслӧн вевтаӧԍ. Акаԋјас вӧчӧны пуыԍ ԁа ԍіԏечыԍ. Емӧԍ ԍумӧԁыԍ вӧчӧм акаԋјас, емӧԍ ԍој акаԋјас. Пуыԍ вӧчӧны: чачајас, вӧв, мӧс, кӧк, јурблалыԍ (копраԍыԍ) мортјас, уткајас. Важӧн вӧлӧм пӧрыԍјас щӧщ ворсӧны. Кужӧны вӧчны вӧлӧм „ԍі гуԁӧк". Ԍі гуԁӧкаԍӧны сек вӧлӧм рытјасын ԁа пірјас-вылын. Ӧні мукӧԁ важ старікыс вӧчлӧ-на ԍі гуԁӧктӧ. Пожӧм җекјыԍ лӧсалӧ воркоԃӧс, вылысас пӧв тувјалӧ. Ԋужӧԁӧ везјас — струнајас вӧв ԍіыԍ. Вӧв ԍіыԍ-жӧ „новлӧԁлан“ вӧчӧ. Сіјӧс зыралӧ коз ԍірӧн ԇеркјӧԁлӧ везјас-вывтіыс. Ԍі гуԁӧкӧн ӧні-на ворсӧны уԁмуртјас, оԍԏакјас, суоміјас. Важӧн вӧлӧма-на кӧрӧн ворсӧм. Сіјӧ ӧні вунӧԁчӧмаӧԍ-ԋін. Јона вӧлӧм важӧн ошкӧн ворсӧны. Паԍ гугӧн бергӧԁасны, сеԍԍа паԍталасны-ԁа воча-воча четчалӧны. Важыԍаԋ вӧлӧма четчалӧм кык мортӧн ԁа лајкаԍӧм пӧвпомԍаԋ ԁа пощпомԍаԋ. „Качајӧн" ӧні-на јона качајтчӧны. Тајӧс тыԁалӧ рочјаслыԍ боԍтӧмаӧԍ. Іԅваын-ԋін важыԍаԋ потана качај вӧчӧны. Најӧ велалӧмаӧԍ, ԃерт, роч-вылыԍ-жӧ. Јемваын ԁа Уԁӧраын „рӧштвоӧн“ ворсӧны. Сек уна ԍыланкыв ԍылӧны. Тајӧ рочјаслыԍ-жӧ најӧ коркӧ во 400-сајын велавлӧмаӧԍ. Сені-жӧ „бращ“ јуӧны. Тајӧ еԍкӧ роч-моԁаӧ-жӧ кыскӧ-ԁа (братщіна — братчіна) коркӧ вӧлӧма буракӧ тащӧм ворсӧмыс асланыс. Быԁлаын выԉ во ԁа крешщеԋԋе коԉԉалігӧн кужӧны кывзыԍны ԁа гаԁајтчыны. Тајӧ роч-вылыԍ-жӧ боԍтӧмаӧԍ. МЫЈ ВІԌТАЛӦНЫ КОМІ ЈӦЗ ЈЕН-ЈЫЛЫԌ.

Јӧзыԁ, кор јӧјҗыкӧԍ-на вӧлӧмаӧԍ, ставсӧ аслыныс-ногӧн гӧгӧрволӧмаӧԍ, сы-ԍерԏі лӧԍӧԁлӧмаӧԍ быԁԍама јенјас ԁа омӧԉјас. Кымын јӧјӧԍҗык-на вӧлӧмаӧԍ, сымын унҗык налӧн вӧлӧма јенјасыс. Кыԇі ӧні ічӧт кага полӧ пемыԁ-іныԍ, сіԇі-жӧ вӧлӧм важ војтыр (ԁа-і ӧні-на уна јӧз) полӧны быԁторјыԍ: гымалӧмыԍ, ыҗыԁ тӧлыԍ, меԏеор уԍӧмыԍ, ыҗыԁ черіыԍ, тӧԁтӧм ԅверыԍ, ԉокгагјыԍ, ізјасыԍ. Кытчӧ оз віԇӧԁлыны, быԁлаыԍ јен чајтӧны: пу-пыщкын — јен, ваын — јен, гіԁын ԁа рынышын — јен. Став јенсӧ најӧ јукӧны кык-пеԉӧ — бур јенјас ԁа ԉок јенјас. Быԁӧнлы вӧлӧм колӧ ԍојны сетны, быԁӧнкӧԁ аслыс-нога кыв колӧ кужны шуны. Сетыԍаԋ і лоӧма пасјаԍӧм ԁа ӧніја вічко-шӧрын ԍіԍ ӧзтӧм, ԃеԋга ԁа пріклаԁ пуктӧм. Важӧн, кор мортјасыс ԅвер-коԃӧԍ-на вӧлӧмаӧԍ, налӧн, ԃерт, ԋекущӧм јен ез вӧв. Кор-ԋін сеԍԍа ԁыр олӧм-уҗалӧм-мыԍті јурсаԃаӧԍҗык, ԍуԍҗыкӧԍ-ԋін лоӧмаӧԍ, секі најӧ быԁ пуыԍ, ԅверыԍ, ізјыԍ ваыԍ повны кутӧмаӧԍ, кыԇі ӧніја ыжјас. Кулӧмыԍ важыԍаԋ повлӧмаӧԍ. Кыԇі-нӧ он пов? Морт ловја вӧлі, а щук воԁіс ԁа нем-кежлс унмовԍіс!.. Оз тӧԁны вӧлӧм кыԇі морт артмӧма, кыԍ сіјӧ чужӧма, мыјла вермӧма чужнысӧ. Ыҗыԁҗык јурсаԃӧԇ воӧмаӧԍ-ԁа, секі ас-ногӧн ставԍыс кӧсјӧны вӧлӧм "косӧн“ петны: меԁ налы лӧԍыԁ вӧлі овны, меԁ ԍојны вӧлі, меԁ век шоныԁ, меԁ ез віԍны. Секі бура ԉечітны-ԋі, уҗавны оз кужны вӧлі. Пуртӧн-черӧн вӧԃітчыны велавтӧԇ коԉӧма уна ԍо, уна ԍурс во. Ԍуԍҗык лоӧмаӧԍ ԁа і бі ӧзтыны аԍныс велалӧмаӧо. Секі сеԍԍа і мукӧԁтор ԋӧжјӧԋікӧн велавны кутӧмаӧԍ. Ӧԏітор тӧԁмаласны, секі ӧԏі јен вошӧ, полӧм вошӧ. Мӧԁтор велаласны керны, мӧԁ јенмӧс вунӧԁасны. Воԇын пыр вӧлӧм јен-вылӧ ыстыԍӧны. Ӧні коміјас шуӧны-на јен-пӧ ԁа омӧԉ емӧԍ. Јен-пӧ бурӧс мортлы вӧчӧ, омӧԉ — ԉокӧс. Кыԍ-нӧ-пӧ најӧ лоӧмаӧԍ [Јен-ԁоз ԁа ԍіԍ-ԁоз вӧр керкаын]

аԍныс? Кыԍ чужӧмаӧԍ? Паԉ-Пожӧгса пӧрыԍ ԃеԁјас (Прокопьевская вол., Устьвымского у.) віԍталӧны: муыс ԁа ваыс-пӧ воԇті ез вӧв. Олӧны-пӧ вӧлі сӧмын номјас ԁа кык четчас. Ӧԏі четчасыс-пӧ ԍінтӧм-на вӧлӧма. Кыкнанныс вӧлӧмаӧԍ зев щыгӧԍ. Најӧ номјассӧ апшавны-ԍојны кутӧмаӧԍ. Ԍінтӧм четчасыс номјастӧ ԍојны оз аԁԇы-ԁа, век вӧлӧм щыгјалӧ. Сіјӧ јона горзыны мӧԁас. Ԍінма четчас сіјӧс кыскас җуҗыԁ інӧ (вывтасӧ). Ԍеԍ најӧ кыкнанныс уԍӧны ԁа лукаԍасны агаспіԋ-коԃ-јылӧ. Ԍінма четчасыслӧн кык піԋыс чегӧ. Сетыԍаԋ ӧԏіыс, щыгјалыԍыс, јенмӧ пӧрӧ. Мӧԁыс, коԁлӧн піԋыс чегі, омӧԉӧ пӧрӧ. Ӧԏіыслӧн, кор піԋыс чегі, вір војталіс. Сетыԍ артмісны быԁԍама ԅверјас, ыҗыԁӧԍ і посԋіӧԍ, міԍтӧмӧԍ і мічаӧԍ. Ӧԏі зев міча ԅвер вӧлі, сіјӧ пӧрі бабаӧ. Најӧ баба-понԁа тышкӧ воісны. Ӧԏіыс оліс бабакӧԁ ԁа налӧн кага артміс. Сеԍ лоіны мортјас... То-ӧԁ кыԇі „артмӧмаӧԍ" јен ԁа омӧԉ! Бӧрԏі јен керӧма јенеж (небо), тӧлыԍ ԁа шонԁі, му ԁа ва. Омӧԉыс, кытчӧԇ јен абу каԅалӧма, уна ԅверӧс ас вераас уԃітӧма пӧртны, ас-ԁінас боԍтны. Јенмыслыԍ бабасӧ мырԃԃӧма, чеԉаԃсӧ му-вылӧ летчӧԁӧма. Јен ԋебесаӧ кајӧма. Коркӧ шог сылы лоӧма ԁа сіјӧ му-вылӧ ԇор старікӧн летчӧма. Чеԉаԃыс вӧлӧм гырԋічјас вӧчӧны. Ԇор ԃаԃ накӧԁ щӧщ гырԋіч вӧчны мӧԁӧма. Сы-ԁінӧ ӧтчыԁ воӧма омӧԉ ԁа &ас-вынещнас-ԁа, кітроԍтӧн-ԁа ошјыԍны мӧԁӧма. Пырӧма сіјӧ став ԅвернас ԋоԉ гырԋічӧ. Ԇор старік ԁавај гырԋічјассӧ ӧԁјӧнҗык тупкавны! Сеԍԍа гујас коԁјӧма — гуавны. Гуас ԍујігӧн ӧті гырԋіч потӧма. Ԍеԍ уна ԉок бӧр петӧма. Јен боԍтӧма біјаӧгыр ԁа најӧс сотны ԁа чішкавны мӧԁӧма. Уна омӧԉ уԃітӧмаӧԍ пышјыны вӧрӧ ԁа ваӧ. Ыҗыԁ омӧԉыс ӧні-на му-улын гырԋічын тарԅӧ ԁа скӧралӧ. Коԁі ворӧ ԁа ваӧ веԍкалӧма, најӧ сетчӧ овмӧԁчӧмаӧԍ. Сетыԍаԋ-пӧ і лоӧмаӧԍ васа ԁа вӧрса. Васа куԉ, тыса, вӧрса, рыныш-ајка, гіԁ-аԋ, вежа-гур-аԋ (пывԍанын), пывԍан-ајка, — быԁӧн-пӧ најӧ сеԍ артмӧмаӧԍ. Керкаын ԁа картаын щӧщ олыԍјас емӧԍ. Олыԍаыс-пӧ вӧвтӧ мукӧԁ-ԁырјіыс оз ԉубіт ԁа віјӧмӧԇ воштӧ. Гіԁса-пӧ ыжјасӧс іԇасӧн гартӧ ԁа җагӧԁлывлӧ. Васа вӧвјасӧс ва-улӧ кыскӧ. Аԅласӧн чері кыјыԍјас војын аԍныс-пӧ унаыԍ аԁԇывлӧмаӧԍ васасӧ. Сіјӧ-пӧ ва-улас зев міча паԍтӧм нывка-коԃ, віж куԅ јурԍіа, кӧрт сынанӧн сынаԍӧ.

Омӧԉјас-пӧ ӧні унаӧн-ԋін кокпӧлаӧԍ, коктӧмӧԍ, кі-пӧлаӧԍ, кітӧмӧԍ, ԍінпӧлаӧԍ, пеԉпӧлаӧԍ, пеԉтӧмӧԍ. Најӧс-пӧ морт ԁојԁалӧма, „коԋӧрјасӧс"! Ԍінпӧла омӧԉӧс куԅԋеч ԁона кӧртӧн шоԇалӧма. Ԍіјӧ-пӧ сеԍ скӧрало ԁа быԁлаӧ чераԋ леч ӧшлӧ. Кі-пӧла омӧԉ чӧскӧ шеԁӧма ԁа секі ӧԏі кі-пӧвсӧ коԉӧма. Вӧралыԍ кі-пӧвсӧ бӧрӧн муніг-моз бі-вылын нуӧԁӧма ԁа сотӧма. Кі-пӧла омӧԉ, сіјӧ кӧрт ԁа ԇоԉа шорјас ԁа тыјас сімӧн тыртӧ. Ныртӧм омӧԉӧс му-вылын кущӧмкӧ бур-аԋ чарлаӧн ныртӧмтӧма, кор омӧԉыс сылы ԋоԋ-ԁорас матыԍԍӧ вӧлӧм. Ӧні сіјӧ ныртӧмыс кагајаслы віԍӧм вајалӧ, — мыԉ-ԁа, ԁој-ԁа. Ӧԏі омӧԉӧс вӧралыԍ ӧтпыр скӧрмӧм-бӧрын вінаӧн јукталӧма. Сетыԍаԋ сіјӧ омӧԉыс кывтӧммӧма. Ӧні-пӧ сіјӧ мортјаслы ыстӧ јурвіԍӧм, ԋесјалӧм ԁа зырым летчӧм. Вӧрын вӧралыԍ-ԁінӧ волывлӧ вӧрса. Јемва ԃаԃӧјас віԍтавлӧны: мукӧԁ-ԁырјіыс-пӧ вӧрса уԅны вӧԉа оз ԍет. Ԁымӧвӧлӧк уԍкӧԁлӧ, керка пеԉӧс лепталӧ ԁа јіркӧԁчӧ, ԁа ӧԇӧс воԍталӧ. Зев-пӧ окоч вӧрса паԉічӧн кыскаԍны. Ԃаԃӧ сіјӧс век вермӧ. Керка-шӧрас срубсӧ керігӧн мыр коԉӧ. Вӧрсакӧԁ паԉічӧн кыскыԍігӧн мыр-гӧгӧрыс гезјӧн паԉічсӧ ԁомавлӧ. Вӧрса сіјӧс оз гӧгӧрво, век кыскӧ. Вӧрса муԇас ԁа шуӧ: „аттӧ-пӧ те кушпеԉ (вӧралыԍ, по руски — голоухий) јон-жӧ вӧлӧмыԁ". Ԍеԍԍа сеԍ петас ԁа мӧԁ вӧралыԍ ԃаԃ-ԁінӧ пышјӧ. Војнас, кор вӧралыԍӧс ԁыр еԉвајтас (еԉтас), сек вӧралыԍ пішщаԉсӧ ловпу зараԁӧн зараԃітӧ ԁа бӧрӧн коквож-коластіыс лыјӧ. Горзӧ — ԍурін, ԍурін!.. Сы-бӧрын-пӧ сесԍа сіјӧ морт-ԁінас ԁыр оз волы вӧрсаыс. Вӧрса вӧралыԍјаслыԍ прӧмыссӧ гуԍавлӧ. Ӧтпыр Тыласа (д. Отлы, р. Вымь) мортлыԍ гуԍалӧма урсӧ ԍінвоԇԍыс. Морт пурт кыскӧма ԁа пуӧ пас пуктӧма. Сек шуӧма: "верітла інӧ ме теныԁ ԁӧлгӧн“. Вӧрса-пӧ оз ԉубіт ԁӧлгӧ коԉтчыны, оз ԉубіт воԇсаԍны. Мӧԁ асыв ԃаԃ мунас пу-ԁорӧ: сені ур кујлӧ. Сіԇі і гартчӧ уҗалӧм-сорас важ-јӧјталӧмыс. Важыԍаԋ гартчӧ, ӧні-на гартчӧ, кыскӧ ԁа выԉ, бур олӧм ԁорӧмсӧ торкалӧ, бӧрвыв кыскӧ.

КУЛӦМ ԀА СІЈӦС КОԈԈӦԀӦМ.

Кулӧм морт-вылӧ јӧзыԁ векысаԋ-ԋін віԇӧԁоны поліг-тырјі. Коԁкӧ-кӧ кулӧ, комі јӧз-пыщкын сы-јылыԍ зев полӧм пырыԍ ԍорԋітӧны. „Тӧԁыԍ„-кӧ кулӧ, сыыԍ нӧшта јона

полӧны. Сіјӧс гортас кымыԋӧн воԁтӧԁӧны, меԁ оз вермы четчыны. Уналаын віԍталӧны: тӧԁса морт-кӧ-пӧ кулас регыԁ, сылӧн ортыс бабајаслыԍ ԉаԃвісӧ чепралӧ (чепԉалӧ). Ыҗыԁӧԍ-кӧ чуԋ местајасыс-ыҗыԁ морт кулӧ, матыс рӧԁыԍ. Ԇоԉа чепыԉ-кӧ — кулыԍ лоӧ ылыс рӧԁыԍ. Шуӧны: кулігӧн-пӧ морт-пыщкӧсыԍ „лов“ петӧ. Коԁјас-кӧ-пӧ аԁԇывлӧмаӧԍ: кӧч гӧн-коԃ-пӧ сіјӧ јеҗыԁ. Кајас-пӧ вылӧ ԁа пач-сајӧ вошӧ. Кулӧмсӧ бӧрԏі мыԍкӧны. Баба-кӧ кулӧ, бабајас мыԍкӧны. Мужік-кӧ кулӧ — мужікјас мыԍкӧны. Мыԍкыԍыслы, јӧзыс-кӧ сіјӧс корӧмаӧԍ, ԍетӧны кулӧмыслыԍ новлан ԁӧрӧмсӧ, ԉібӧ мыјкӧ мӧԁтор, 3-5 аршын ԁӧра. Гортсӧ вӧчӧны ԏӧскыԍ, пӧвјасыԍ. Ічӧт кагајасӧс пуктӧны керпомыԍ коԁјӧм гортӧ. Мукӧԁлаас гортвыв-пӧвјас роԅ вӧчӧны. Горт пыԁӧсас шырԅӧны корӧԍ-кор ԁа пуктӧны ԋеуна іԇас. Горт чагсӧ сотӧны, тӧлын ју-вылӧ летчӧԁлӧны ԁа тулыснас сіјӧ јікӧԁ кылалӧ. Горт чагсӧ ԋекор керкаӧ оз коԉны, ставсӧ бокӧ новлӧны. Ԍылӧԁігас вічкоын горт-пыщкас пуктӧны ва-тыра чашка, кулӧмыслы ԍінјас-вылас кӧпејка-ԃеԋгајас. Гусӧ коԁјасны ԁа ԇебігас коԁкӧ бара ԃеԋга шыбытӧ. Гортсӧ леԇӧны ԁӧра-јылыԍ. Гез-вывті оз поԅ леԇны: „мӧԁар-југыԁас“-пӧ куломыслы муннысӧ тујыс векԋі лоас. Ԇебӧм-бӧрԏіыс гу-вылас ԍојны пукԍылӧны ԁа каԅтылӧны. Бӧрԏі каԅтылӧны ԍіԅім лунја. Мукӧԁыс ԋеԉамын лун тырігӧн „ӧбӧԁ“ вӧчӧ гортас (кулӧмалыԍ ловсӧ гортыԍ коԉԉӧԁӧны), поп-ԃакӧс корлӧ. Вінаӧн ԁа сурӧн јуктаԍӧ. Озырҗыкјаслӧн, ԃерт, віна унҗык овлӧ. Поп ԁа ԃак сетчӧ кырнышјас-моз ӧԁјӧ локтӧны. Тајӧ каԅтылӧмыс, ԇебӧмыс, ӧбӧԁыс ставыс роч попјас-пыр воӧма комі јӧз-пӧвсӧ. Ԍвертӧкӧ гіжӧԁӧмыԍ ԃеԋга мынтӧны, ӧбӧԃԋа ԍылӧԁӧмыԍ, мӧԉебен ԍылӧԁӧмыԍ — ставԍыс попјас ԃеԋга боԍтӧны. Кужлӧмаӧԍ-тај ԍӧԁ кырныш чукӧр ԃеԋга ректыны јӧј војтырлыԍ быԁ-ногӧн!.. Комі пӧрыԍ ԃеԁјас ӧні-на чајтӧны, ем-пӧ мӧԁар југыԁ. Морт-пӧ кулӧ ԁа јајыс сылӧн сіԍмӧ, „лолыс“-пӧ век кӧнкӧ ветлӧ. Му-вылын-кӧ-пӧ бура мортыс олӧма, мӧԁар југыԁын лолыс сылӧн „рајӧ“ воас. Ԉока-кӧ морт тан оліс, сіјӧ „аԁӧ“ мунӧ. Зев-ӧԁ ԍуԍа роч-попјас лӧԍӧԁлӧмаӧԍ: шуӧны кулӧм мортлӧн-пӧ јај сіԍмӧ, а грешԋіклӧн-пӧ јајыс оз сіԍмы. Сіјӧс-пӧ ԍір-пӧртын немсӧ кутасны жарітны ԁа пуны. Комі војтырыԁ пемыԁ, велӧԁчытӧм, сіјӧ ставсӧ вӧлі іна (збыԉ)-пыԃԃі пуктӧ. Став ылӧԁлӧмыс комі јӧзӧс, став пӧрјӧԁлӧмыс вічкоыԍ петіс. Ез-кӧ ревоԉутсіјја ло, ӧні-на еԍкӧ комі јӧз ԁолыԁлун ез аԁԇывны.

КОМІ ЈӦЗ РЕВОԈУТСІЈА-БӦРЫН *

Важ Роԍԍіјаын вӧлі олӧны зев уна-пӧлӧс ас-ԍорԋіа јӧз — суомі, уԁмуртјас, марі, морԁва, тотара, белорусс, украінаса јӧз, јакутјас, монголјас, чувашјас, оԍеԏінјас, груԅінјас, армјанајас, уна-уна мукӧԁ јӧз. Ставсӧ најӧс роч сар ԁа роч буржујјас пӧкӧрітӧмаӧԍ воыԍ-воӧ. Налӧн сіјӧ-і уҗ вӧлӧма — војујтны немсӧ, коԁӧс-ԍурӧ пӧкӧрітны ԁа жмітны. Попјас налы вӧлі крестӧн ԁа моԉітваӧн вірсӧ леԇны отсалӧны... Воіс налы суԁ — ревоԉутсіја. Ӧні быԁ ас-ԍорԋіа јӧзлӧн, коԁјасӧс ме каԅтылі, асланыс влаԍт ԁа облаԍт ем. Быԁлаын сӧвет ԁа ісполком. Быԁлаын јона велӧԁчӧны ԁа выԉ-ногӧн, кыԇ шуліс В. I. Ԉеԋін, уҗалӧны. Ԋекоԁ најӧс оз жміт, ԋекоԁ најӧс пӧкӧрітыԍ ез ло. Најӧ ӧтвыв робочејјаскӧԁ кіыԍ-кіӧ кутчіԍӧмӧн уҗалӧны, ӧтвылыԍ выԉ олӧм ԁорӧны. Ӧтвылыԍ, војна-кӧ лоас, асԍыныс вӧԉанысӧ (свобоԁасӧ) ԁа выԉ олӧмсӧ мӧԁасны віԇны ԁа ԁорјыны ԉок, кыз рушкуа мувывса капітаԉістјасыԍ. Наыԍ, ԃерт, оз коԉтчыны комі војтыр, коԁјасӧс щӧщ сар ԁа ураԃԋік ԁа поп уна ԍо во віјӧмӧн віны мӧԁлісны. 1921 воӧ комі јӧзлӧн лоіс асланыс автономіја. Кӧкјамыс во-ԋін олӧны автономіја облаԍтын. Мыј-нӧ вӧчіс налы сӧвет-влаԍт? Јона-ӧ отсаліс, тујԁӧԁіс најӧс овмӧснысӧ кыпӧԁны ԁа асԍыныс олӧмсӧ бурмӧԁны, кокԋӧԁны, југԁӧԁны? Тајӧ војаснас Комі облаԍтӧ креԍԏаналы вајӧмаӧԍ ԁа разӧԁӧмаӧԍ 16.000 плуг, 157 іԇас шыран машіна, 864 вартан машіна. Вӧв-мӧс ԉечітны воԍтӧмаӧԍ 13 боԉԋіча, 44 агрономіческеј пункт воԍтӧмаӧԍ. Мувіԇсӧ керны отсӧг ԍетӧма зев уна, 24.436 гектар вӧчӧны комі јӧз ӧтвылыԍ. Ԋурсӧ коԍтӧмаӧԍ 1.505 гектар-паԍта. Ӧні ем 44 мувіԇ керан ӧтувтчӧмјас. Став шԉеныс сені 15.224 морт. Ԃеԋгаӧн отсӧг креԍԏаналы ԍеталӧма 505 ԍурс шајт. Мувіԇ керан копераԏівын 5.031 морт, ставыс налӧн воԍтӧма 225 копераԏів. Вӧрсӧ ректӧма кер вӧчӧм-вылӧ 10 міԉԉон гек- тар-паԍта. Керлеԇӧм ӧні нажетка вајӧ важ-ԍерԏі унҗык. Выԉ тујјас вӧчӧмаӧԍ 120 верс-куԅа. Ӧні нуӧԁӧны Половԋіка-Ухта коласӧԁ 400 верст-куԅа туј. Кама-Печера-јылӧ 47 верст-куԅа выԉ туј ештӧԁӧны. Быԁ вӧлӧԍт-колас ԏеԉефон ԁа ԏеԉеграф вӧчӧма. Комын ԍіктын ем раԃіо. [Чуԁ гујас] Ӧні міјан велӧԁчӧны ічӧт школаын 16.500 мортыԍ уна. Ԍіԅім воԍа школаын, II ступеԋын ԁа том креԍԏанаӧс велӧԁан школаын 2.065 морт. Ем 295 ічӧт школа, 15 шӧркос грамӧтаӧ велӧԁан школа. Сеԍԍа 6 школа ем, кытыԍ петӧны ԏекԋікјас, маԍԏерјас ԁа ущіԏеԉјас. Сіјӧ квајт школаас велӧԁчӧ 500 морт. Мукӧԁ карјасӧ гырыԍ школаын велӧԁчыны ыстӧма 300 морт-гӧгӧр. Ӧні-ԋін уна комі јӧз-пӧвсыԍ петісны інжеԋерјас, врачјас, ущіԏеԉјас. Велӧԁчӧма јӧзыс комі јӧз-пӧвсын воыԍ-воӧ соԁӧ. Ӧні і гырыԍ јӧзсӧ велӧԁӧны. Најӧс велӧԁны воԍтӧма 122 школа. Сеԍԍа уна ԍіктјасӧ воԍталӧма ізба-чітаԉԋајас, ем 94 бібԉіоԏека. Сӧвет-влаԍт кӧсјӧ вӧчны сіԇі, меԁ ӧԏі морт ез вӧв лыԃԃыԍны ԁа гіжны кужтӧм. Ічӧт кагајасӧс быԁтыны 76 јаԍԉі воԍтӧма, 25 боԉԋіча. Сереговӧ ӧні курорт вӧчісны, кӧні уна комі мортлыԍ кутасны ԉечітны ԇоԋвіԇалунсӧ. Ревоԉутсіјаӧԇ комі јӧз-пыщкын ԋекущӧм гаԅет ез петлы, Комі кывнас оз поԅ вӧлі ԍорԋітны школајасын. Ӧні міјан петӧны „Југыԁ туј“, „Комі ԍікт", „Красная Печора“. Сетчӧ гіжӧны комі креԍԏаԋінјас. Гаԅет ставсӧ аԁԇӧ, кӧн мыј керԍӧ, коԁі кущӧма уҗалӧ. Сіјӧ ставсӧ ерԁӧ петкӧԁӧ. Воыԍ-воӧ соԁӧ і гаԅет лыԃԃыԍыс. Ӧні-ԋін, тајӧ војасӧ, петны кутісны асланым комі учонејјас ԁа ԉіԏераторјас. Најӧ лӧԍӧԁісны комі азбука, комі муԅеј, комі ԏеатр, комі пјессајас гіжісны, комі кывјӧн уна ԋіга леԇісны. Ыҗыԁ кујім журнал быԁ тӧлыԍӧн леԇӧны: „Комі му“, „Орԁым", „Коми просвещенец’. Сетчӧ гіжалӧны важ олӧм-јылыԍ, школаын велӧԁӧм-јылыԍ, комі гіжӧԁ-пырыс комі креԍԏаналы віԍталӧны, кыԇі бура віԇму уҗавны, кыԇі скӧт-рӧԁ бурмӧԁны, меԁым сылӧн мӧскыс унҗык јӧв вајӧ. Ревоԉутсіјаӧԇ ԋінӧмтор ез вӧвлы. Ӧні комі јӧз збоја ԁа выныԍ, ԍӧлӧмԍаԋныс кутчіԍісны велӧԁчыны ԁа выԉ коммуԋізм-нога олӧм ԁорны. Најӧ мунӧны ставмувывса робочејјаскӧԁ ӧԏі знамја-улын, ӧԏі тујӧԁ, ӧтвылыԍ уҗалӧмӧн, ӧтвылыԍ вермаԍӧны уҗалыԍ јӧз нарԏітыԍ мувывса буржујјаскӧԁ ԁа попјаскӧԁ. Туј паԍкалӧ. Уҗ уна. Воԇӧ! Важыԍ, важ олӧм тӧԁмалӧм-бӧрын, выԉ олӧм ԁорны бурҗыка кутчіԍам! ЈУӦРТАС: 1. Олан ін (территория)............ 2. Олыԍ-лыԁ .................. 3. Важ олӧм-јылыԍ.................. 4. „Комі“ ԋім-јылыԍ ............... 5. Куԉтура:........................ а) керка ................... б) пыж, ԁоԃ, ԉампа ԁа мукӧԁтор в) му-віԇ уҗалан кӧлуј .... 6 Ԍојан-јуан......................... 7. Паԍкӧм . . .............. 8. Му-віԇ ԁа скӧт-віԇӧм............ 9. Вӧралӧм......................... 10. Чері кыјӧм..................... 11. Котыр ԁа рӧԁвуж . .......... 12. Гӧтраԍӧм....................... 13. Ԍылӧм, мојԁӧм, ворсӧм.......... 14. Мыј віԍталӧны комі јӧз јен-јылыԍ. 15. Кулӧм ԁа сіјӧс коԉԉӧԁӧм .... 16. Комі јӧз ревоԉутсіја-бӧрын . . . 17. Соԁтӧԁјас......................