Пос

Врач С. Гоффеншефер ЧАКОТКА

Роч-вылыԍ коміӧн лӧԍӧԁіс А. Хуԃајева СССР-са-јӧзјаслӧн Шӧрса-ԋіга-леԇан-ін 1927-во — Мӧскуа 2.000 I Віԍӧмјас вӧчӧны јӧзлы зев-уна-ԉок. Мукӧԁ-ԁырјі ԍемјаыԍ віԍӧм-помыԍ кулӧ меԁ-јон уҗалыԍыс, ԍемјаӧс верԁыԍыс. Віԍыԍӧн лоӧ лун і вој нокԍыны, ԁӧԅӧрітны сіјӧс. Віԍыԍ јона маԋітӧ гортсаӧс быԁ-уҗыԍ. Зев-ԋін ԍӧкыԁ вӧԃітчыны куԅа-віԍыԍкӧԁ. Віԍӧмјас ем зев-уна-пӧлӧс. Мукӧԁыс на-піыԍ вермӧны вуҗны ӧԏіԍаԋ мӧԁлы, јона-паԍкӧԁчыны јӧз-піӧ. Мукӧԁ-віԍӧмыс віԍӧԁӧ сӧмын ӧтка-мортӧс, ԋекоԁлы оз вуҗ. Сіјӧ — вуҗтӧм віԍӧмјас. Вуҗана-віԍӧмјасыԍ колӧ јона віԁчыԍны. Сещӧмјасыс: чакотка, коԉера, біавіԍӧм, ԉоквіԍӧм ԁа уна-на мукӧԁ. Јӧз зев јона полӧны біавіԍӧмыԍ: сіјӧ ԁруг-јона-боԍто, топӧԁӧ морттӧ чорыԁа ԁа, буракӧ, сіјӧн. Еԍкӧ, біа-віԍӧмыс мукӧԁ-віԍӧмыԍ ещаҗык-на шогјастӧ вајӧ. Сіјӧ кыптылас регыԃік-кежлӧ, віԍӧԁыштас јӧзтӧ, сеԍԍа ԁыр-кежлӧ бӧр быралас. Мӧԁ-пӧлӧс-вуҗана-віԍӧм — чакотка — віԍмӧԁӧ морттӧ ԋӧжјӧԋікӧн: оз і тӧԁлы кыԇі сіјӧ віԍмас. Омӧԉтчыны, коԍмыны понԁас, сеԍԍа, оз-кӧ бурԁӧԁчы, кулӧ. 1910-ԁ-воын Роԍԍіјаын вывті јона паԍкавліс коԉера ԁа сіјӧ вӧлі кулӧма секі сыыԍ сӧмын 150-ԍурс-морт-а, чакоткаыԁ быԁ-во нуӧ 500-ԍурс-мортӧс. Унаӧн шулӧны, віԍӧмјас-јылыԍ-пӧ — кытыԍ најӧ лоӧны ԁа кыԇі наыԍ бурԁӧԁчыны — колӧ тӧԁны сӧмын ԁокторјаслы. Сіјӧ абу сіԇ. Быԁ-гӧгӧрвоана-мортлы колӧ тӧԁны кыԇі віԇны асԍыс ԇоԋвіԇалунсӧ, кыԇі віԁчыԍны ԁа бурԁӧԁчыны віԍӧмјасыԍ. Сіԇкӧ, колӧ тӧԁны, кытыԍ ԁа мыј-понԁа віԍӧмјасыс лоӧны. Тајӧ-ԋігаын мі ԍорԋітыштамӧ сӧмын чакотка-јылыԍ.

[Ԇоԋвіԇа-мортлӧн тыјасыс.]

Чакотка вывті-јона-жугӧԁӧ морттӧ Меԁ-јона тыјас пазӧԁалӧ. А тыыс мортыԁлы зев-колан-тор: најӧн сіјӧ лолалӧ. Лолалӧмыԍ-кӧ сіјӧ ԁугԁас, ештас і олӧмыс: мортыԁ кулӧ. Сынӧԁтӧг овны мортыԁ оз вермы. Мортлӧн кык ты: ӧтар мӧԁар морӧсас. Најӧ быԏԏӧкӧ зев-посԋіԃік гаԃјас. Тыјасӧ сынӧԁыс воӧ ортсыԍаԋ. Меԁ-војԁӧр пырӧ сіјӧ

[Тарган ԁа сынӧԁ-ветлӧԁлан-тујјас тыын.]

нырӧ, сеԍаԋ сеԍԍа веԍкалӧ ловгоршӧ ԁа тарганӧԁ (тарганыс кык-вожа) мунӧ тыјасӧ, став гаԃԃас. Гаԃԃас-гӧгӧрыс зев-уна вір-ветлӧԁлан-тујјас (сӧнјас). Вірыс тані боԍтӧ сынӧԁыԍ вір-јајлы колантор (кіслороԁ) ԁа разӧԁӧ сіјӧс туша-куԅта. Мӧԁарӧ, туша-куԅтаыԍ-чукӧртӧм вір-јајлы-ковтӧм-тор (угԉекіслыј газ), вір тыјас-пыр ԁа ловгоршӧԁ бӧр мӧԁӧԁӧ ортсӧ. Ӧні, кытыԍ, мыј-понԁа лоӧны вуҗана-віԍӧмјасыс?Велӧԁчӧм-јӧз та-вылын важӧн-ԋін уҗалӧны, корԍӧны віԍмӧԁыԍјассӧ. Најӧ тӧԁмалӧм-ԍерԏі

[Мікроскоп ԁа чакотка-гагјас.]

вуҗана-віԍӧмјас лоӧны зев-посԋіԃік ловјаловјасыԍ. Сещӧм најӧ посԋіԁӧԍ, прӧстӧј-ԍінмӧн он і аԁԇы. Поԅӧ сӧмын віԁлавны аслыс-ԍама-пріборӧн гырԍӧԁана-ԍԏеклӧјас-пыр, шуԍӧ мікроскопӧн. Мі ставным тӧԁам, мыј јај-тор шоныԁ-інын сіԍмӧ. Сіјӧ сіԍ-јај-торнас-кӧ мі мавтыштам ԍԏеклӧ ԁа віԇӧԁлам мікроскоп-пыр, аԁԇам: ԍԏеклӧ-вылас зев уна уна-пӧлӧс ловја-гагјас гыӧны: гӧгрӧсјас, куԅмӧсјас ԁа мукӧԁ-пӧлӧс. ԁырҗык-кӧ јајыԁ олас шоныԁінын, кутас паԍкавны, кіԍԍыны, сеԍԍа ԋӧжјӧԋікӧн ԇікӧԇ бырӧ: мікроскоп-пыр-тыԁалан-посԋіԃік-гагјасыԁ җыбасны-ԍојасны сіјӧс. Сещӧм-посԋіԃік-гагјасыԍ шуԍӧны мікробӧн, ԉібӧ бакԏеріјаӧн. Налы сіԇ-жӧ, кыԇі і быԁ ловјаловлы, колӧ ԍојны-јуны ԁа шоныԁін; сіԇ-жӧ быԁмӧны, рӧԁмӧны. Котырмӧны најӧ вывті ӧԁјӧ. Коԉера-гаг (мікроб) ԁаскык-часӧн вермӧ ԍетны ԋеԉамын-міԉԉіарԁ-пі. Најӧ чужӧмӧн-щӧщ леԇӧны чорыԁ јаԁ, коԁі і щыкӧԁӧ морттӧ: војԁӧр омӧԉтчӧԁӧ, сеԍԍа, он-кӧ ві најӧс, аԍныс тенӧ віасны. Бакԏеріјајас емӧԍ быԁлаын: ваын і муын, сынӧԁын-і, керкајасын і паԍкӧмын, ԍојан-јуанын-і. Мукӧԁыс на-піыԍ ԋекущӧм ԉок оз вӧчны мортлы, а мукӧԁыс віԍмӧԁӧны сіјӧс. 1882-ԁ-воын велӧԁчӧм-морт ԋемеч Роберт Кох аԁԇіс чакоткаӧн-віԍмӧԁыԍӧс. Сіјӧ вӧлӧм зев ічӧԏік, нач веԍкыԁ-беԃ-коԃ гаг. Роберт Кох. Чакотка-гаг зев полӧ југыԁыԍ: гожԍа-шонԁі-воԇын сіјӧ кулӧ кыԅ — комын часӧн. Пемыԁ-нын& ԁа васӧԁінын вермӧ овны во-мӧԁ. Ԁыр најӧ олӧны ԍӧвԅӧм-шыжын (кашеԉын). Чакоткаӧн-віԍыԍлыԍ-кӧ шыжсӧ віԇны ваын, сіјӧ шыжас чакотка-гагјасыс вермӧны овны ԇоԋ во. Віны најӧс поԅӧ сӧмын јона-васӧ-пуӧмӧн (віт-мінутыԍ регыԁӧн оз кувны). Чакоткаӧн, јӧз-кынԇі, віԍӧны і кывтӧм-пемӧсјас, меԁ-щӧкыԁа мӧсјас ԁа курӧгјас. Шочҗыка — вӧвјас, порԍјас, понјас, ыжјас-межјас, каԋјас ԁа мукӧԁ. Мӧсјаслӧн унаыԍ віԍлывлӧ вӧраыс, пыкталӧ. Ԍојан-кӧ сещӧм-мӧслыԍ јӧвсӧ ԉібӧ јајсӧ, верман віԍмыны чакоткаӧн. Чакотка-гаг кытчӧ овмӧԁчас, сеті і віԍмӧԁас. Віԍлӧны тыјас, горш-пыщкӧс, гырк-пыщкӧс, ԋерӧԁјас, лыјас, кучік, вӧрк ԁа мукӧԁлаті. Чакотка јӧз-костын вывті-ӧԁјӧ-паԍкӧԁчӧ, регыԁӧн кӧлаԍӧ мӧԁа-мӧԁԍаԋ. Кыԇі чакотка пазӧԁӧ тыјас? Тыјасӧ-веԍкалӧм-чакотка-гаглы шоныԁ, ԍојан-јуан тырмымӧн, овны лӧԍыԁ. Јона-ӧԁјӧ сіјӧ сені рӧԁмӧ. Меԁ-војԁӧр гаг-овмӧԁчанінын лоӧ ічӧԏік, броса-шыԁӧс-ыжԁа-кымын, руԁоват-рӧма чорыԁ јӧнгыԉ. Мікроскоп-пыр-кӧ віԇӧԁлам тајӧ-јӧнгыԉсӧ, аԁԇам: пыщкас чакотка-гаг пукалӧ, быԏԏӧ кај-пі позјас. Позјас-гӧгӧр гагјас-понԁа тыјас кеԉԁӧԁӧмаӧԍ-ԋін-а, морт ԋінӧм-на оз тӧԁ віԍмӧм-јывԍыс. Гагјасӧн-леԇӧм-јаԁ ԋӧжјӧԋікӧн паԍкӧԁчӧ воԇӧ: вір разӧԁӧ сіјӧс туша-куԅаыс. Мортлӧн выныс кутас бырны, ӧԁјӧ муԇны уҗалігӧн. Кутас омӧԉтчыны, кеԉԁӧԁны чужӧм-вылас ԁа щӧкыԁа кызны. Морт нораԍӧ вермытӧм-вылӧ, но оз-на чајт прамеја-віԍмӧм. Јӧнгыԉјас тыјасын пыр ӧтарӧ соԁӧны, гырԍаммӧны, ӧтлааԍӧны мӧԁа-мӧԁыскӧԁ. Гагјас јаԁ леԇӧны унҗык, јонҗыка щыкӧԁӧны мортлыԍ вірсӧ. Віԍыԍлӧн ԍінјасыс-ԋін вӧјӧны, оз ԍојԍы ԋі јуԍы сылӧн. Кызӧм јешщӧ-јона щӧкмаммӧ, ԉокыԍ петӧ шыж. [Чакоткаа-тыын ԋебԅӧм-јӧнгыԉјас.]

Нӧшта олыштан, чорыԁ-јӧнгыԉјаԍ тыјасын ԋебԅӧны, быԏԏӧ рыԍмӧны. Шыж петӧ сук, рыԍ-коԃ-торпырігјасӧн. Таԇі ԋӧжјӧԋікӧн пазалӧны віԍыԍлӧн тыјасыс. Чакотка-гагјас ԋӧжјӧԋікӧн пазӧԁӧны щӧщ вір-ветлан-тујјассӧ, вір-сӧнјас тыјасыԍ. Мукӧԁ-ԁырјі каԅавлан шыжыԍ гырԁ, ԉібӧ ԁажӧ вір-сӧнјас. Секі-ԋін, інӧ, віԍӧмыԁ јона мунӧ, гырԁыԁ вермас щӧщ горшӧԁ петны, ӧтпырјӧ зев уна. Віԍыԍ вӧԉіԍԏі повԅас ԁа котӧртас ԁоктор-ԁінӧ. Чакоткаӧн-віԍыԍ зев ԋар, быԁ ԋінӧмыԍ скӧрмӧ, пыр ԍінваыс ԁоршаԍӧ. Ԁырӧн тыјас-пыщса-посԋі-јӧнгыԉјас быԁмӧны гырыԍ комокјасӧ, шӧркоԃԃем-картупеԉ-коԃӧԍ лоӧны. На-піын рыԍ-коԃ сіԍмӧм-ты- [Чакоткаӧн-віԍыԍ.] -торјас. Најӧ петӧны ортсӧ шыжӧн. Гырыԍ-јӧнгыԉјас-местаӧ тыын коԉӧны тыртӧм-інјас — ԁојјас (јазвочкі) Віԍыԍӧс біалӧ, кынтӧ. Војјасын зев јона пӧԍалӧ. Морӧсыс ԁа бокјасыс віԍӧны, ԍӧлӧмыс четчӧ, зев-јона тіпкӧ. Вој і лун віԍыԍ кызӧмыԍ оз ԁугԁыв. Сеԍԍа кутаԍ сіјӧс пӧԁтыны, лолавныс быԏԏӧ сынӧԁыс оз тырмы. Еԍкӧ, сынӧԁыс ем, тырмымӧн, ԁа аслас-тыјасыс омӧԉа-ԋін уҗалӧны: бырны-ԋін кутӧмаӧԍ. Віԍыԍ зев-јона омӧԉтчӧ, сӧмын лыыс ԁа кучікыс коԉӧны. Ебӧсыс ԇікӧԇ бырӧ — морттӧ воԁтӧԁӧ воԉпаԍӧ. Тащӧм-віԍысӧс бурԁӧԁны он-ԋін вермы. Віԍыԍлӧн тыјасԍаԋыс віԍӧмыс вермас кајны горшас: шыж-петігас чакотка-гагјас вермасны кутчіԍны горш-пыщкӧс кучікӧ. Секі сені јӧнгыԉјас-жӧ лоӧны. Горш-пыщкӧстӧ понԁас гіԉӧԁны, ԁојмыштны ԋылалігӧн. Ты-пыщса јӧнгыԉјас-моз-жӧ паԍкаласны, быԁмасны, сеԍԍа лоӧны ԁојјас. Гӧлӧс мортлӧн вошӧ, ԋылалігӧн горшыԁ зев јона ԁојмӧ. Тајӧ-віԍӧмсӧ шуӧны горш-віԍӧԁан (горловаја) чакоткаӧн. Чакотка-гагјас вермаԍны веԍкавны гырк-пыщкӧ, шыж-ԋылыштӧмӧн ԉібӧ ԍојан-јуанӧн. Сені сіԇ-жӧ јӧнгыԉјас ԁа ԁојјас лоасны. Морт понԁас нораԍны кынӧм-віԍӧм-вылӧ. Чакотка-гаг віԍмӧԁӧ і кучіктӧ. Сетчӧ пырӧ сіјӧ гыжјыштӧм-тујӧԁ ԉібӧ ԁојӧԁ. Вермас локны віԍанінԍаԋ вірӧн. Унҗыкыԍ чакоткаӧн віԍмылӧны чужӧм-кучік ԁа ныр-гӧгӧрті. Мукӧԁ-ԁырјіыс віԍӧмыс чужӧм-паԍта паԍкалӧ, летчӧ гоԉаӧԇ. Віԍӧԁӧ куԅа, оз ԁругӧн боԍт. Віԍлывлӧны і лыјас. Сетчӧ чакотка-гаг унҗыкыԍсӧ веԍкалӧ віԍанінԍаԋ вірӧн. Овлывлӧ, матігӧгӧрса-лыјасӧ гагјас аԍныс вуҗӧны: тыјасԍаԋ вермӧны кысԍыны орԁлыӧԇ ԉібӧ ԍурсалыӧԇ. Лы-пыщкыс кутас сіԍмыны, чукӧрмас сетчӧ ор. Сіјӧ понԁас піԍкӧԁчыны ортсӧ, воԍтас аслыс туј ԁај понԁас сеті віјавны. Овлывлӧ, оркӧԁ лы-торјас щӧщ петӧны. Ԁырӧн чакоткаыԁ вермас лыјастӧ јона пазӧԁны. Унаыԍ ԍурсалытӧ пазӧԁас ԁај кусіԋтас сіјӧс, гӧрбыԉтас морттӧ. Ԉаԃвеј ԁа піԇӧс-лыјасӧ-кӧ гагјыԁ веԍкалас, мортыԁлы нем-чӧжыс лоӧ чотны. Чакотка-гагыԁ зев-ԋін јона чеԉаԃӧс ӧбӧԃітӧ, мунӧ сіјӧ на-вывті зӧлӧтукаӧн. Чеԉаԃлы щӧкаувјасас леԇалас ԋерӧԁјас. Мукӧԁ-ԁырјіыс гоԉа-паԍта быԏԏӧ ӧрӧшкі кіԍтӧма. Овлывлӧ, ԋерӧԁјас коԉк гырԍаӧԍ. Ԋерӧԁјаԍын војԁӧр

[Чакотка-помыԍ гӧрбыԉтчӧм-морт.]

лоӧны јӧнгыԉјас, сеԍԍа, кор пыщкӧсыс ԋебԅас, воԍԍас ԁа ор кутас сетыԍ віјавны. Зӧлӧтукаа-чеԉаԃлӧн орӧԍԍӧны ԍінјасыс, віјалӧны пеԉјасыс. Тушаас ԁа јурас унаыԍ кіԍтлывлӧ, лӧмӧԍԍӧны. Сетыԍ сӧԇӧ ва.

[Зӧлӧтукаа-чеԉаԃ.]

Енӧ вунӧԁӧј, зӧлӧтукаыԁ сіјӧ-жӧ чакотка, колӧ зіԉны бурԁӧԁны кагатӧ.

III

Мыј-вӧсна јӧз віԍӧны чакоткаӧн? Ӧԏікӧ, віԍӧԁӧ сіјӧс чакотка-гаг; мӧԁкӧ, мортӧс вермӧ аслас-жӧ омӧԉік, слаб-луныс. Мыј-вӧсна-жӧ морт омӧԉтчӧ, слабмӧ? 1. Морт омӧԉтчӧ пӧтмӧн-ԍојтӧм-јутӧмыԍ ԁа ԉок,-нуртӧм-ԍојан-јуаныԍ. Секі сіјӧ вір-јајлы оз ло тырмымӧн коланторјыс, ԋінӧмӧн лоӧ кутны ԇоԋвіԇалунсӧ. Щыгјалігӧн ԁа омӧԉ-ԍојан-ԍојігӧн вір-јај оз вермы воԇсаԍны віԍӧԁан гагјаскӧԁ. 2. Ԇескыԁінын ԁа ԋајта-олігӧн сіԇ-жӧ јӧз омӧԉтчӧны. Мортлы пыр колӧ сӧстӧм сынӧԁ.

[Чакоткаа-чеԉаԃ.]

Быԁ-пеԉӧс-кӧ керкааԁ јӧзӧн тырӧма, ԃерт-ԋін сені сынӧԁыс абу сӧстӧм. Нӧшта-ԋін омӧԉ, пемыԁ-кӧ оланіныԁ, ватлалӧ. Пемыԁ-іныԁ-ԁа, ватлаланіныԁ-ԁа, ԋајтыԁ-ԁа, — вывті бур чакотка-гаглы. Сещӧм-інын-олігӧн ԇоԋвіԇалунтӧ он-ԋін вермы кутны. Сещӧм-інын-олыԍјас кеԉԁӧԁӧмаӧԍ, віжӧԁӧмаӧԍ — вір-пас чужӧм-вылас абу. Меԁԍа-ԋін омӧԉ тащӧм-оланіныԁ чеԉаԃлы: ічӧтыԍаԋыс најӧс вермас чакоткаыԁ. 3. Јона ԋещыштӧны мортлыԍ јонлунсӧ ԍӧкыԁ уҗјас. Чоботарјас, вурԍыԍјас-ԁа пӧшԏі ставныс чакоткааӧԍ. Најӧ уҗалӧны пыр пуксӧн, копыртчӧмӧн. Сы-вӧсна морӧсыс налӧн пыр кусіԋтчӧма, топӧԁӧма. Вӧԉаыԍ ԋі пыԁыҗыка-лолавны најӧ оз вермыны. Сы-вӧсна тыјасын сынӧԁыс омӧԉа вежлаԍӧ, вір оз ԉучкі ветлы. Морт омӧԉтчӧ. Меԁԍа-јона омӧԉтчӧԁӧ јӧзтӧ буса ԁа ԉок-ԁука-сынӧԁ (газ)-лолалӧмыԍ: із-шом-перјан-інын, ԏіпографіјајасын, коԁ-ԍурӧ пабрік-завоԁјасын. 4. Табак ԁа коԁԇӧԁан-јуанјас сіԇ-жӧ омӧԉтчӧԁӧны морттӧ. Табак-щыныс ловгоршӧԁ пырӧ тыјасӧ, ԁырӧн повоԁнеја омӧԉтчӧԁӧ најӧс. Јуыԍ-мортлӧн гырк-пыщкӧсыс омӧԉа уҗалӧ. Сіјӧ ԇоԋвіԇа-морт-моз оз вермы ԍојны-јуны, — сы-вӧсна бара-жӧ омӧԉтчӧ. Слабіԋік јӧзыԁлӧн кызыслӧн слабіԋікӧԍ чеԉаԃыс лоӧны, пыр зыԋгӧны. Оз вермыны најӧ венԍыны віԍӧмјаскӧԁ, пыр віԍӧны. 5. Ԉоквіԍӧмӧн-віԍӧм-бӧрын, кынтӧм-бӧрын, пӧрӧсјас-бӧрын мортлӧн выныс сіԇ-жӧ бырӧ. 6. Војнајасыԁ сеԍԍа јӧзыԁлыԍ вынтӧ јона кыскӧны. Уна-міԉԉонјасӧн-ӧԁ салԁатјасыԁ олісны ва ԁа ԋајт-окопјасын, јона щыгјалісны. Мынԁа вір кіԍԍіс ранајасыԍ. Пԉенын кымын морт песԍіс, ԏурмајасын, баракјаԍын-ԁа.

IV

Кыԇі веԍкалӧ мортлы чакотка-гаг? Меԁ-јона чакотка-гагјастӧ паԍкӧԁӧны аԍныс-жӧ јӧзыс. Чакоткаа-морт-пыщкын чакотка-гагјыс міԉԉіарԁјасӧн. Најӧ петӧны ортсӧ шыжӧн. Сы-вӧсна јона колӧ віԁчыԍны чакоткаӧн-віԍыԍ шыжыԍ. Віԍыԍ быԁлун ԍӧлалӧ шыжӧн міԉԉіарԁ гаг. Шыжыс коԍмас ԁај пӧрӧ бусӧ, кајӧ вывлаԋ, сынӧԁӧ. Сіјӧ-сынӧԁӧн сеԍԍа мі лолалам, гагјассӧ кватлалам тыаным — віԍмам. Мыј сіјӧ збыԉыԍ сіԇі, петкӧԁлӧ со-кущӧм віԍт: Ӧԏі-велӧԁчӧм-морт мавтӧма чакоткаа-морт-шыжӧн җоҗԁӧра. Коԍтӧма сіјӧс. Сеԍԍа кос-корӧԍӧн щӧктӧма пыркӧԁны сіјӧс, лептыны бус кроԉікјас-олан-інын. Мыј-жӧ лоӧма? — Ԋеԉамын кӧкјамыс кроԉікыԍ ԋеԉамын ԍіԅімыс віԍмӧмаӧԍ чакоткаӧн. Чакоткаӧн-віԍыԍ-јӧз зев уна. Најӧ ԍӧлалӧны кытчӧ-ԍурӧ: җоҗӧ, муӧ, ԍтенӧ. Ԋекущӧм ԁоз шыжыслы оз лӧԍӧԁны. Шыжыс коԍмӧ ԁа бусӧн кајӧ вылӧ, разалӧ ԇоԋвіԇајас-пӧвсын. Чеԉаԃ кыскаԍӧны җоҗын, кӧлалӧны быԁԍама ԋајтсӧ, щӧщ і шыжтӧ. Ԋајт-чуԋјассӧ сеԍԍа вомас ԍујӧны — віԍмӧны. Ӧтлаын-олігӧн чакоткаа-морткӧԁ віԍӧмтӧ зев ӧԁјӧ верман кӧлавны: сылӧн ԍорԋітігӧн ԁуԉԉыс вермас вомаԁ резыштны, сіԇ-жӧ ԋесјігӧн, лолалігӧн вермас вуҗны. Вуҗӧны ӧтлаыԍ, ӧԏі-таԍті-паԋӧн ԍоігӧн, окаԍігӧн, чігарка-помјасӧн, кіаԍігӧн (віԍыԍ зев щӧкыԁа асԍыс вомсӧ чышкалӧ кінас). Верман віԍмыны пуԅӧԁлытӧм-јӧв ԉібӧ јона-путӧм-јај ԍојігӧн, веԍкаласны-кӧ најӧ віԍыԍ-мӧслӧн. Сеԍԍа гутјас јона разӧԁӧны віԍӧмтӧ. Најӧ-ӧԁ со быԁлаын лебалӧны. Гӧграласны віԍыԍ-морт-гӧгӧрыԁ, кватлаласны віԍӧԁан-гагјастӧ, сеԍԍа пукԍасны ԍојан-јуан-вылӧ — гагјассӧ сетчӧ і коԉасны.

V

Чакотка оз став віԍыԍсӧ ӧтмоза віԍӧԁ. Мукӧԁ-чакоткаа-мортыс немыс оз тӧԁлы асԍыс віԍӧмсӧ. Сӧмын ԁокторјас, морт-кулӧм-бӧрас-ԋін, пыщкӧссӧ віԁлалігӧн аԁԇӧны тыԍыс чакотка поз. Мукӧԁсӧ чакоткаыԁ регыԃік, кокԋіԃіка віԍӧԁыштӧ, бурԁӧ сеԍԍа. Мукӧԁсӧ кымынкӧ вежонӧн ԉібӧ тӧлыԍӧн ԋінӧмӧ воштас. Тащӧм-ӧԁјӧ-нуыԍ-віԍӧмсӧ рочӧн шуӧны „скороԏечнеј чакоткаӧн“. Овлывлӧ, чакоткаыԁ віԍӧԁас ԁас-војасӧн, ԁырҗык-ԁа. Мыјла чакотка оз ӧтмоза быԁӧнӧс віԍӧԁ? Важӧн шулывлӧмаӧԍ, чакоткаыԁ-пӧ нуӧԁӧ гагјас-ԍерԏі: јон аԉі омӧԉ-гаг веԍкалӧ мортлы. Сіјӧ абу сіԇі. Јона ԁа омӧԉа-віԍӧԁӧмыс абу гаг-сајын, а морт ԇоԋвіԇалун-сајас: ԇоԋвіԇалуныԁ јона паныԁалӧ віԍӧмтӧ. Ԇоԋвіԇа-мортыԁ ԉібӧ оз тӧԁлы віԍӧмсӧ, ԉібӧ віԍыштас регыԃік. Омӧԉік, слабіԋік-јӧзлы ԍӧкыԁ: віԍӧмыԁ најӧс регыԁӧн вермӧ. Морт ас-тӧԁтӧгыс паныԁалӧ віԍӧмӧс уна-ногӧн. Віԍӧԁан-гагјас оз вермыны пырны тыјасӧ ԁругӧн. Војԁӧр ковмас налы мунны нырӧԁ ԁа ловгоршӧԁ. Налӧн кучікыс пыщкӧслаԁорԍаԋыс ԋіԉӧг. Сені быԁмӧны јурԍі-коԃ гӧнјас. Најӧ пӧліԋтчӧмаӧԍ ортсылаԋ. Мыјӧн гагјасыԁ веԍкаласны ловгоршӧ, јурԍі-коԃјасыԁ мӧԁӧԁӧны најӧс бӧр ортсӧ, горшлаԋ. Сетыԍ сеԍԍа ԍӧвԅыԍӧны шыжӧн. Гырк-пыщкӧсӧ пырны гагјаслы бара-жӧ абу кокԋі. Ԍувјӧ-веԍкавтӧԇ колӧ налы мунны рушку-пыр. А рушку-пыщкӧс-кучікыԍ ԁугԁывтӧг сӧԇӧ шома-ва — віӧ гагјассӧ. Ԇоԋвіԇа-кучік-пыр чакотка-гаг јајӧ оз-жӧ вермы пырны. Сіјӧ пырӧ сӧмын кущӧмкӧ ԁојӧԁ ԉібӧ гыжна-тујјасӧԁ. Віԍӧԁан-гагјаскӧԁ јона воԇсаԍӧ вір.

VІ

Кыԇі віԁчыԍны чакоткаыԍ? Кытчӧ-ԍурӧ ԋекоԁлы оз ков шыж ԍӧлавны. Мі-ӧԁ унаыԍ аԍным ог тӧԁӧ віԍам аԉі огӧ чакоткаӧн. Колӧ быԁ-керкаӧ лӧԍӧԁны ԍӧлавны ԁоз, ва тырӧн, меԁ шыж оз коԍмы. Ветліг-мунігӧн вӧԃітны ԅептын ічӧԏік вевта-банка ԁа сетчӧ ԍӧлавны. Чукӧртӧм-шыжтӧ оз ков кіԍтавны кытчӧ-ԍурӧ, колӧ сіјӧс сотны пачын. Ԁозсӧ весавны пӧјімӧн, мыԍкавны пуан-ваӧн. Віԍыԍлы колӧ лӧԍӧԁны торја-воԉпаԍ, таԍті-паԋ, кічышкӧԁ, паԍкӧм. Сылыԍ паԍкӧмсӧ колӧ мыԍкыны торјӧн мукӧԁыԍ, јона пуны. Керкатӧ колӧ віԇны сӧстӧма, пеԉка. Быԁ-лун пызан-лабічтӧ ԁа ӧшіԋ-вывјастӧ колӧ чышкавны лапыԁ-веԏӧкӧн, җоҗтӧ — ва-корӧԍӧн, меԁ бус оз кај. Гутӧԍ-во-кӧ, наыԍ колӧ јона віԁчыԍны, бырӧԁны најӧс. Гутјасыԁ-ӧԁ зев јона новлӧԁлӧны віԍӧмтӧ. Чеԉаԃтӧ колӧ бурҗыка віԇны-ԁӧԅӧрітны, унҗыкыԍ мыԍԍӧԁны, меԁԍа-ԋін кіјассӧ. Оз ков леԇны најӧс кыскаԍны ԋајт-җоҗӧԁ. Верԁны колӧ пуԅӧԁлӧм јӧлӧн. Кыԇі бурԁӧԁчыны віԍӧмыԍ? Сӧстӧм сынӧԁ — меԁ-бур-ԉекарство чакоткаыԍ. Оз ков повны кӧԇыԁыԍ, колӧ быԁ-лун ывлавылын ветлӧԁлыштны. Керкатӧ быԁ-лун-жӧ колӧ тӧлӧԁны, воԍтывны ӧԇӧс ԉібӧ ӧшіԋ, меԁ пырас сӧстӧм-сынӧԁ. Сеԍԍа шонԁі зев бур віԍыԍ-мортлы. Гожӧмын быԁ-лун колӧ кујлыштны шонԁі-воԇын. Чакоткаа-мортлы колӧ овны југыԁ-кыпыԁ-керкаын. Ӧшіԋјасыс меԁ вӧліны лунвылӧ-банаӧԍ, ԁа оз ков најӧс ԋінӧмӧн тупкавны: југыԁінын гагјас ӧԁјӧҗык кулӧны. Ԍојны-јуны колӧ бура, пӧтӧса-ԍојан: јӧв, јај, коԉк. Јај-кӧ абу, колӧ пуны аԋкыщ. Јӧлыԍ-кӧ уман, колӧ вежны рыԍӧн, нӧкјӧн, выјӧн. Быԁ-ԍојан колӧ щӧкыԁҗыка вежлавны. Верԁны віԍыԍӧс ічӧԏікаӧн ԁа унҗыкыԍ, меԁ сіјӧс оз восӧԁ. Быԁ-лун колӧ весавны піԋсӧ мел ԉібӧ кыԇ-пу-шом пыԅӧн. Быԁ ԍојӧм-бӧрын вомсӧ пожјавны ԁебыԁ-ваӧн. Оз ков леԇны овмӧԁчыны гагјаслы вомын. Коԁԇӧԁан-јуан віԍыԍлы ԋекущӧма оз ков ԍетны: сіјӧ сылы сӧмын јаԁ.

VII

Кущӧм јӧзӧс меԁ-јона віԍӧԁӧ чакоткаӧн? Меԁ-јона чакоткаӧн віԍӧны ԁа кулӧны гӧԉ-уҗалыԍ-јӧз. Озыр-піыԍ чакоткаӧн-кулыԍ еща. Паріжын (Франтсіјаын стоԉітса) быԁ ԁас-ԍурс-мортыԍ быԁ-во чакоткаыԍ кулӧ со кыԇі: озыр-јӧз-піыԍ ԁас, гӧԉ-уҗалыԍ-јӧз-піыԍ ветымын-ԋоԉ морт. Гӧԉ-уҗалыԍлы шојтчӧг прамеја оз ԍурлы. Уҗалӧ сіјӧ асја-пемыԁԍаԋ рытја-пемыԁӧԇ. Ԍојӧ-јуӧ омӧԉа. Сеԍԍа уҗалыԍјасыԁ ӧԏі-вежӧсын олӧны морт ԍіԅім-кӧкјамысӧн. Најӧ велӧԁчытӧмӧԍ, оз тӧԁны, мыј віԍыԍ-шыжын емӧԍ гагјас, оз віԁчыԍны сыыԍ ԁа і віԍыԍыс ачыс оз віԁчыԍ: ԍӧлалӧ кытчӧ-ԍурӧ. Тӧԁтӧмысла ԁа ештытӧмысла оланінсӧ ԁурка, ԋајта віԇӧны. Ԋајԋ-җоҗӧԁыс чеԉаԃјасыс кыскаԍӧны. Ставныс ԍојӧны ӧԏі-таԍтіыԍ, уԅлӧны ӧԏі-воԉпаԍын віԍыԍкӧԁ ԁа сіԇ воԇӧ. Венԍыны віԍӧмӧн гӧԉ-уҗалыԍ-јӧзлы зев ԍӧкыԁ. Важӧн ԁокторјас сӧмын вӧлі бурԁӧԁӧны віԍыԍӧс, а ӧні, бурԁӧԁӧм-кынԇіыс, велӧԁӧны, кыԇі віԍӧмјасԍыс віԁчыԍны. Креԍԏаԋінӧс сіԇ-жӧ топӧԁӧ чакотка. Сылӧн вывті-ԍӧкыԁ-уҗ. Гожӧмын уҗалӧ кыԅ-часӧԇ суткјнас, лун-ԋі-вој шојтчӧг оз аԁԇыв. Сіјӧс кор шонԁі знӧітӧ лунтыр, кор кӧԇыԁ-тӧв пӧԉтӧ, вывԍаԋ зер швучкӧ. Буса-уҗ налӧн зев-жӧ уна. Вартігӧн, тӧлӧԁчігӧн, куԃеԉ-вӧчігӧн ныр-вом тырӧ бусӧн. Ԍојан налӧн омӧԉ, ԁај кущӧм-ԍурӧ. Унаыԍ уҗ-вылын куш-ԋаԋ ԁа ваӧн пӧткӧԁчӧны. Керкаын креԍԏаԋінлӧн сӧстӧм-сынӧԁ сӧмын гожӧмын. Тӧлын сіјӧ ԋекыт оз убеԉіт воԍтыны: керкаыԍ шоныԁӧс оз леԇ! Ӧԏілаын керкаын олӧны унаӧн. Сені-жӧ коԍтӧны ԋамӧԁјассӧ, кага-рузумјассӧ, кукаԋ-кујассӧ. Со-кущӧм-сынӧԁӧн најӧ лолалӧны. Керканыс зев пемыԁ: ӧшіԋјас посԋіӧԍ, нӧшта мукӧԁыслӧн тырӧмаӧԍ бусӧн. Креԍԏаԋін јона-раԃејтӧ коԁԇӧԁана-јуан ԁа табак. Чајтӧ, на-помыԍ ԁолыԁлун шеԁас. Еԍкӧ — јаԁ. Самӧкурјасыԍ ԁа вінаыԍ ԋекущӧм-бур абу. Віԍмасны-ӧ, ԁојмасны-ӧ креԍԏанаыԁ, ӧԁјӧҗык мунӧны „тӧԁыԍ“ ԉібӧ ,,веԍкӧԁчыԍ“-орԁӧ. Сені најӧс вежаваӧн јуктӧԁыштасны, пывԍӧԁасны, ԋімвіԇасны, уԋҗык быԁԍама-віԍӧмсӧ ԍујасны. Ԁоктор-ԁінӧ бурԁӧԁчыны мунӧны кор-ԋін ԇікӧԇ пӧгібӧ-воасны, кор-ԋін оз поԅ бурԁӧԁныс. Колӧ став гӧгӧрвоана-јӧзыслы ԍіктын — велӧԁыԍјаслы, агрономјаслы, комсомоԉечјаслы-ԁа — ӧтувтчыны ԁа унҗыкыԍ чукӧртчывны креԍԏанакӧԁ ԍорԋітны віԍӧмјас-јылыԍ. Колӧ велӧԁны најӧс віԇны асԍыныс ԇоԋвіԇалунсӧ.

VIII

Ӧні мі тӧԁам-ԋін, чакотка меԁ-уна нуӧ уҗалыԍ-гӧԉ-јӧзӧс. Сы-вӧсна Сӧвет-влаԍт зев-јона тӧжԁыԍӧ кокԋӧԁны, бурмӧԁны уҗалыԍ-

[Санаторіја. Віԍыԍјас кујлӧны шонԁі-воԇын.]

-јӧзлыԍ олӧмсӧ, оланінјассӧ. Віԍыԍјасӧс-бурԁӧԁны воԍталӧны санаторіјајас. Бурԁӧԁӧны сені сӧмын сӧстӧм-сынӧԁӧн ԁа бур-ԍојан-јуанӧн. Санаторіјаын віԍыԍ велалӧ кыԇі аԍсӧ гортас віԇны, меԁ віԍӧмыс мукӧԁлы оз паԍкав. Регыԁ-кӧ віԍмӧм-бӧрын віԍыԍ веԍкалас санаторіјаӧ — бурԁас ԇікӧԇ. Санаторіјајас воԍтӧны пожӧм-вӧраа, вылі местаа, кос-інӧ. Јӧз-оланінјасԍаԋ ылӧ. Санаторіјајас ӧні, тӧԁӧмыԍ, еща-на. Міјан, Комі-облаԍтын, сӧмын ӧԏі — Пӧԁԃеԉнејын. Быԁ-віԍыԍ, ԃерт, сетчӧ он-на веԍкав. Бурԁӧԁчыны чакоткаыԍ поԅӧ і санаторіјатӧг, гортын. Сӧмын ов ԁа ԍој-ју кыԇі ԁокторјас щӧктӧны ԁа ставсӧ пыԃԃі пукты, мыј тані віԍталӧма. Ен вунӧԁ, чакоткаыԍ зев поԅӧ бурԁӧԁчыны. Каԅалан-кӧ віԍмӧм, ен еновтчы, регыԁҗык бурԁӧԁчы — бурԁан.