Пос

В. Г. ФРІԁМАН МЫЈ ВЫЛЫН МУ СУЛАЛӦ НАРКОМԎАЖПРОМЛӦН ԊІГА ЛЕԆАН ІН МӦСКУА — 1934 ТП-40-2-1. Став торјыс Му вылын мыјвылынкӧ лібӧ сулалӧ, ԉібӧ ӧшалӧ

Збыԉыԍ-ӧ став торјыс Му вылын мыјвылынкӧ сулалӧ ԉібӧ ӧшалӧ? Віԇӧԁлӧј ас гӧгӧраԁ і ті зев кокԋіа каԅаланныԁ, мыј сіјӧ збыԉыԍ сіԇі. Ӧбӧԁајтанныԁ ті, шуам, столӧвејын вылыс суԁаын уна суԁа керкаын. Пызан вылын тіјан воԇын — шыԁ таԍті. Сіјӧ таԍтісӧ, сіԇкӧ, пызаныс кутӧ, оз леԇ уԍны. Пызан кокјасыс мыҗԍӧмаӧԍ җоҗӧ. Җоҗ плакајассӧ кутӧны керјас ԉібӧ балкајас. Балкајасыс помјаснас мыҗԍӧны керка ԍтенјасас. Ԍтенјассӧ течӧма јон фунԁамент вылӧ. Кымын җуҗыԁ керкаыс, сымын јонӧсҗык фунԁаментсӧ вӧчӧны, ԍӧкыԁҗык тор лоӧ сылы кутны-ԁа. Меԁвоԇԇа ԍерпас вылын петкӧԁлӧма җуҗыԁ фабрічнӧј труба ԁа сылыԍ фунԁаментсӧ. Віԇӧԁлӧј, кущӧм сіјӧ фунԁаментыс ыҗыԁ — жуҗыԁ ԁај паԍкыԁ. Мӧԁног оз і поԅ: јон фунԁаменттӧг трубаыс еԍкӧ пӧрі. Но, а фунԁаментыс мыјӧ мыҗԍӧ? — Тӧԁӧмыԍ, Муӧ. Ті уҗаланныԁ рытын біӧн, лампаыԁ ӧшалӧ јірк берԁын. Мыјла лампаыс оз уԍ җоҗас? — Лампасӧ ӧшӧԁӧма јіркӧ чепјіылын ԉібӧ кӧвјылын, сіјӧн і оз уԍ сіјӧ җоҗас. Јіркыс мыҗԍӧ керка фунԁаментвылӧ, мӧԁногӧн-кӧ: јіркыс бара-жӧ Муӧ мыҗԍӧ. Мыјӧ мыҗԍӧ пу вылын ӧшалыԍ јаблӧк? — Бара-жӧ Муӧ: јаблӧк оз уԍ — ӧшалӧ увјын ԁа сіјӧн; увсӧ кутӧ пуыс, а пуыс вужјаԍԍӧма Муас ԁа мыҗԍӧ Муӧ. Мувывті ветлыԍ став кывтӧм пемӧсјас і мортјас мыҗԍӧны Муӧ, фунԁаментвылӧмоз. Но, а ваын олыԍјас-нӧ, шуам черіјас, мыјӧ мыҗԍӧны? Мыјӧ мыҗԍӧ пыжа? Јӧзтыра ԉібӧ грузтыра паракоԁ? Најӧ мыҗԍӧны ва вылӧ, а віԁлавны-кӧ помӧԇ — бара-жӧ бӧрја мыҗӧԁнас лоӧ Му. Ӧԁ быԁ јулӧн ваыс візувтігас пыԁӧсԍаԋыс ԁа бокјасԍаԋыс мыҗԍӧ Муӧ (2-ԁ ԍер.). Быԁ пруԁын, тыын ԉібӧ мореын ваыс ыҗыԁҗык ԉібӧ ічӧтҗык Му гуранын. Сіјӧ гураныс быԏԏӧкӧ зев ыҗыԁ Му ԁорјаса стӧкан, кытчӧ кіԍтӧма ва. Ԁумыштлӧј-жӧ, мыј ті тывывті пыжӧн гуԉајтанныԁ і ԁруг секі ты пыԁӧсыс вӧјі, кытчӧкӧ пыԁӧ ԏупкыԍіс. Секі еԍкӧ і ты ваыс пыԁӧ бузгыԍіс, і ті щӧщ ваыскӧԁ ԏупкыԍінныԁ, пыжнаныԁ пыԁӧ вӧјінныԁ. Сіԇкӧ інӧ: кор ті спокојнӧја пукаланныԁ пыжын, ԉібӧ вартчанныԁ купајтчігӧн, секі тіјанӧс кутӧ Му — ју, ты ԉібӧ море пыԁӧс ԁа берегјасыс. Но, а мыј лоас, вештыны-кӧ кущӧмкӧ тор улыԍ мыҗӧԁсӧ, ԉібӧ орӧԁны кӧвсӧ, коԁ вылын ӧшалӧ лампа? Завоԃітчас уԍӧм; сіјӧ торјыс уԍӧ сетчӧԇ, кытчӧԇ оз веԍкав Му вылӧԇ, мӧԁногӧн-кӧ: уԍас сетчӧԇ, кытчӧԇ оз понԁы бара мыҗԍыны Муӧ. Ті пукԍанныԁ улӧс вылӧ і сіјӧ швачкылӧ жугалас, — ті уԍанныԁ җоҗӧ; җоҗын тіјанлы бӧр ԍурӧ мыҗӧԁ. Сіԇі-жӧ овлӧ і јаблӧккӧԁ, коԁі орӧ ув помыԍ: сіјӧ уԍӧ Му вылӧ, сіԇкӧ інӧ, сіјӧ бара мыҗԍӧ Муӧ. Ті аԍныԁ лыԁтӧм-щӧттӧм тащӧм прімер верманныԁ віԍтавны. Ваыԁ оз вермы кутны ԇік быԁ тор. Шуам, кӧрт ԉібӧ із, веԍіг морт, оз-кӧ куж сіјӧ вартчыны, ваын вӧјӧны. Најӧ ваӧ веԍкаласны-ԁа, уԍӧны ваас пыԁӧсӧԇыс. Сені најӧ мыҗԍӧны Муӧ. Сіԇкӧ інӧ, став торјасыс ԉібӧ мыҗԍӧны Му вылӧ, ԉібӧ уԍӧны сетчӧԇ, кытчӧԇ бара оз понԁыны мыҗԍыны Муӧ.

Мыјӧ мыҗԍӧ возԁушнӧј шар, лебач, аероплан?

— Енлӧј! — шуасны коԁԍурӧ лыԃԃыԍыԍјас: — тонӧ зев выліті лебӧ лебач, ԉібӧ аероплан, ԉібӧ ԃіріжабԉ (3-ԁ ԁа 4-ԁ 1 ԍер. Фабріка труба мыҗԍӧ јон фунԁамент вылӧ. ԍер.). Сені-ӧԁ ԋекущӧм мыҗӧԁ абу, лебачӧс, самоԉотсӧ ԁа шарсӧ ԋекоԁлы кутны? Сіԇі-ӧ сіјӧ, збыԉыԍ-ӧ најӧс ԋекоԁ оз кут? Віԇӧԁлам. Мыјла пу тор ԉібӧ пробка, леԇан кӧ најӧс ваӧ, ваԍыс бӧр кыптӧны, ва вылас плавајтӧны? — Пуыс ԁа пробкаыс кокԋіԁҗыкӧԍ ваԍыс, сіјӧн најӧ і оз вӧјны ваас, бӧр кыптӧны. Сещӧм кокԋі торјассӧ ва бӧр вылӧ лептӧ, быԏԏӧ ас пыщԍыс пычіктӧԁӧ. Мыјла шоныԁ сынӧԁ щӧщ щынкӧԁ ԁа рукӧԁ кајӧ вылӧ пач трубајасыԍ? — Шоныԁ сынӧԁыс кокԋіԁҗык пач труба гӧгӧрса кӧԇыԁ сынӧԁыԍ ԁа сіјӧн. Кӧԇыԁ сынӧԁыс сукҗык шоныԁ сынӧԁԍыс, сіјӧ шоныԁ сынӧԁсӧ, кыԇі ваыԁ пробкатӧ, пычіктӧԁӧ ас пыщԍыс, јӧткӧ вылӧ. 5-ԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма, кыԇі кӧԇыԁ сынӧԁ локтӧ пачӧ, сені шоналӧм бӧрын пычіктыԍԍӧ трубаӧԁ вылӧ (віԇӧԁ ԋӧвјассӧ ԍерпас вывԍыс). Сіјӧс мі шуам кыскӧмӧн (тяга). Кыскӧмыс-кӧ ем, пачӧ пыр локтӧ ԍвежеј сынӧԁ, коԁі колӧ ломтыԍанторлы, меԁ сіјӧ сотчас. Гожԍа жар лунјасӧ ті щӧкыԁа каԅавлінныԁ сынӧԁ вералӧм. Сіјӧ — шоналӧм сынӧԁ Муԍаԋ вылӧ кајӧ. А кајӧ сывӧсна, мыј сіјӧс зырӧ кӧԇыԁҗык сынӧԁ атмосфера мукӧԁ јукӧнјасыԍ. Став сынӧԁыс, коԁі ем міјан Му гӧгӧрын, шуԍӧ атмосфераӧн. Кӧԇыԁ сынӧԁыс летчӧ улӧ, а шоныԁыс кајӧ вылӧ. Но меԁ сіјӧ сіԇі, а мі-ӧԁ возԁушнӧј шар јылыԍ ԍорԋітім — коԁі сіјӧс кутӧ? — Важӧн меԁвоԇԇа возԁушнӧј шарјас тыртлӧмаӧԍ шоныԁ сынӧԁӧн, шар улас вӧлӧм іԇас кӧԍԏӧр сотӧны-ԁа. Шоныԁ сынӧԁӧн тыртӧм шар кокԋіԁҗык сыгӧгӧрса кӧԇыԁ сынӧԁыԍ, сывӧсна шарыс вӧлӧм і качӧ вылӧ. Ӧні возԁушнӧј шарјас оз шоныԁ сынӧԁӧн тыртны, а зев кокԋі, ӧзјан газӧн — воԁороԁӧн. Сіјӧ газыс ԁасԋоԉ-пӧвмынԁаӧн кокԋіԁҗык сынӧԁыԍ. Тыртлывлӧны јешщӧ мӧԁ кокԋі, ӧзјытӧм газӧн — геԉіјӧн. Мукӧԁԁырјіыс пӧԉзујтчӧны ԍвеԏіԉнӧј газӧн, сіјӧ кокԋіԁҗык-жӧ сынӧԁԍыԁ. Сывӧсна і 2-ԁ ԍер. Васӧ кутӧ Му гуран. сещӧм возԁушнӧј шарјас кокԋіа качӧны вылӧ, веԍіг кӧԏ сы берԁӧ ӧшӧԁӧм кӧрԅінаын уна јӧз ԁа кӧлуј. Ваӧ шыбытан пробка берԁӧ-кӧ кӧрталан ԋеыҗыԁ кӧрттув, пробкаыс аскӧԁыс кыпӧԁас щӧщ ваԍыс і сіјӧс, кӧԏ кӧрттувыс ӧтнасӧн і

3-ԁ ԍер. Аеропланјас мыҗԍӧны сынӧԁӧ.

ԍӧкыԁҗык ваԍыс. Возԁушнӧј шар сынӧԁын ԇік-жӧ сещӧм, кыԇі ваын пробка. Ва пычіктӧԁӧ вылӧ пробка; сынӧԁ пычіктӧԁӧ, јӧткӧ вылӧ возԁушнӧј шар. Ӧні тіјанлы гӧгӧрвоана, мыј оз поԅ шуны, быԏԏӧ возԁушнӧј шар сынӧԁын ԋінӧм вылӧ оз мыҗԍы. Сіјӧс кутыԍ — сынӧԁ. Ԋе сынӧԁыс-кӧ, шарыԁ із моз швачкыԍас уԍӧ Муӧ. Кірпіч, беԃ, керпомјас ԁа мукӧԁ сещӧм торјас уԍӧны Муӧ вывті ԍӧкыԁӧԍ ԁа сіјӧн, ԍӧкыԁысла најӧс сынӧԁ оз вермы кутны. Ԇік-жӧ сыпонԁа ԍӧкыԁ кӧрт вӧјӧ ваӧ. Но-ӧԁ сынӧԁыс зев кыза пукԍӧма Му вылӧ, мыҗԍӧ Муӧ. Артмӧ інӧ, мыј возԁушнӧј шартӧ прамеј кутыԍыс бара-жӧ Му, шарыԁ мыҗԍӧ Муӧ. Меԁым сіјӧс бурҗыка гӧгӧрвоны,

4-ԁ ԍер. Сынӧԁӧн кутан ԃіріжабԉ.

ԁумыштӧј, мыј ті лептанныԁ кіӧн кутӧмӧн ватыра стӧкан, а ва вылас плавајтӧ пробка. Щӧщ кіыԁкӧԁ понԁасны вылӧ кајны стӧкан, ва ԁа пробка. Кіыԁ лептӧ пробка. Сіԇкӧ, пробкаыс вапыр мыҗԍӧ кі вылӧ. Сынӧԁті лебалӧ, оз уԍ і аероплан. Сені сіјӧ кутчіԍӧ, кыԇі кутчіԍӧны лебач ԉібӧ бумага ԅмеј. Бумага ԅмеј оз уԍ сынӧԁыԍ тӧв паныԁ сіјӧс качӧԁӧны ԁа сіјӧн (6-ԁ ԍер.): тӧлыс пӧԉтӧ ԅмеј улас топӧԁӧм вына сынӧԁ, пӧліԋӧнмоз качӧԁӧ ԅмејсӧ вылӧ. Абу ԍӧкыԁ вежӧравны, мыјла аероплан оз уԍ сынӧԁыԍ. Аеропланлӧн ем аслысԍама вінт, пропеԉԉерӧн шуԍӧ (7 ԍер.). Сіјӧс зев терыба бергӧԁлӧ мотор, коԁӧс лӧԍӧԁӧма аероплан вылас. Пропеԉԉер бергалӧмыԍ аероплан зев ԍуԍа піԍкӧԁчӧ воԇӧ. Сіјӧ мунӧм раԃі артмӧ кыԇ быԏԏӧ паныԁа тӧв, коԁі пӧԉтӧ аероплан борԁјасӧ уліԍаԋыс, кутӧ аероплансӧ, оз леԇ сылы уԍны. Кор моторсӧ сувтӧԁан, аероплан воԇӧ оз мун, оз інӧ ло паныԁа тӧв і аероплан уԍӧ Му вылӧ. Сіјӧ оз із моз ӧԁјӧ уԍ: мешајтӧны борԁјасыс, сынӧԁӧ мыҗԍӧны-ԁа. А ԁырӧн щук Му вылӧԇыс воӧ. Сіԇкӧ інӧ, аероплан мыҗԍӧ сынӧԁ вылӧ, воԇӧ-кӧ шуны — бара-жӧ Муӧ. А мыјӧ-нӧ кутчіԍӧ сынӧԁын лебач? Лебач лебігас, борԁјаснас ӧвтчӧмӧн, јӧткыштчӧ сынӧԁыԍ. Сылӧн лебӧмыс сещӧмкоԃ-жӧ, кущӧм міјан вартчӧм купајтчігӧн, кор кі-кокјасӧн јӧткыштчам ваыԍ. Ваыԍ јӧткыԍӧмла ваыс міјанӧс ку-

5-ԁ ԍер. Шоналӧм сынӧԁ кајӧ вылӧ 6-ԁ ԍер. Тӧв качӧԁӧ бумага ԅмеј пач трубаӧԁ.

тӧ і мі огӧ вӧјӧј. Сіԇі-жӧ і лебачыԁ, борԁјаснас ӧвтчӧмӧн кутчіԍӧ сынӧԁын і лебӧ, оз уԍ. Лыјан-кӧ сіјӧс, борԁјасыс ԁугԁӧны уҗавны, оз вӧрны і лебачыс із моз уԍӧ Муӧ. Сіԇкӧ інӧ лебачыԁ аслас борԁјасӧн кутчіԍӧ сынӧԁын, а сынӧԁпыр бара-жӧ мыҗсӧ Муӧ. Сынӧԁті ветлӧны і зев посԋіԃік ва војтјасыԍ артмӧм кымӧрјас, і бус. Бусыс сынӧԁас вывті уна, меԁԍа-ԋін карјасын. Сынӧԁ, со, шуам, кутӧ быԁ бус чір, а век-жӧ бусыс уԍӧ сетыԍ, пукԍӧ Му вылӧ. Віԇӧԁлӧј-жӧ ԁыр іԁравлытӧм вежӧсӧ, кущӧм кыза бусыс пукԍӧма сені быԁ тор вылӧ. Ӧні тіјанлы кокԋі лоӧ вочакыв віԇны со кущӧм јуаԍан вылӧ: поԅӧ-ӧ возԁушнӧј шарӧн ԉібӧ аеропланӧн Тӧлыԍ вылӧԇ лебны? — Тӧԁӧмыԍ, оз. Ӧԁ шарлы і аеропланлы лебны колӧ сынӧԁ, кытчӧ еԍкӧ најӧ мыҗԍісны. Тӧлыԍа Муа кост 380 ԍурс кілометр. Сеті пӧшԏі ставнас сынӧԁтӧм інтас. Сынӧԁ слӧј Му вылын сӧмын кымынкӧ ԍо кілометр суԁта.

7-ԁ ԍер. Аеропланлӧн пропеԉԉер.

Мыј лоӧ „уԍӧм“?

Та јылыԍ быԏԏӧ ԋемтор і ԍорԋітны: быԁӧн тӧԁӧны, мыј уԍны — сіјӧ лоӧ лебны улӧ, Мулаԋ Мувывса став торјыс ԉібӧ мыҗԍӧны Муӧ ԉі, ваӧ-ԉі, сынӧԁӧ-ԉі, ԉібӧ уԍӧны. Уԍӧны најӧ сетчӧԇ, кытчӧԇ оз веԍкавны Му вылӧԇ ԉібӧ мӧԁ тор вылӧԇ, коԁ вылӧ поԅӧ мыҗԍыны. Кымын вылыԍаԋ торјыс уԍӧ, сымын чорыԁа швачкыԍӧ сіјӧ Муӧ, вылыԍаԋыԁ зев ӧԁјӧ уԍӧмысла. Шуам, вылыԍаԋҗык-кӧ уԍӧ аероплан, сіјӧ пуԍ-паԍмунӧ жугалас. Кажітчӧ, быԏԏӧ тані ставыс гӧгӧрвоана, кокԋі вежӧравны. Но збыԉыԍ-ӧ сіԇі? Ԁумыштӧ, мыј кущӧмкӧ тор уԍӧ Му вылӧ. Шуам, уԍан інас абу шыԉыԁ Му, а җуҗыԁ јукмӧс. Тӧԁӧмыԍ, уԍыԍ тор Му веркӧс веԍтӧԇ воӧм мыԍԏі оз сувт уԍӧмыԍ, а воԇӧ мӧԁас уԍны, пырны јукмӧсас, і уԍас јукмӧс пыԁӧсӧԇыс. Кымын җуҗыԁ јукмӧсыс, сымын ԁыр уԍас торыс. Јукмӧсјас Му вылын абу ӧтҗуҗԁаӧԍ. Зев җуҗыԁӧԍ веԍкыԁ јукмӧсјас, коԁјасӧс коԁјӧны ізшом перјыны. Сещӧм јукмӧсјас шуԍӧны шахтајасӧн. Нӧшта җуҗыԁҗыкӧԍ овлӧны буровӧј скважінајас. Најӧс піԍкӧԁӧны аслысԍама піԍкӧԁчанјасӧн (бурав) віԁлавны Му пыщкӧс Му пластјас, шом, ԋефԏ, кӧрт ԁа мукӧԁ тор корԍӧм могыԍ. Сещӧм сква- жінајаслӧн җуҗԁаыс 2 кілометрӧԇ овлӧ, җуҗыԁжык-на-і. Јешщӧ җуҗыԁҗыкӧԍ Му вылын гуранјас, кытчӧ чӧжԍӧмаӧԍ море ԁа океан вајас. Море-океан җуҗԁаыс 9 ԁа 10 кілометрӧԇ овлӧ. Јона-ӧ җуҗыԁ јукмӧс поԅӧ мӧвпыштны Му вылыԍ? Вермас-ӧ лоны, шуам, міԉԉон кілометр җуҗԁа јукмӧс? Меԁым вочакыв віԇны тајӧ јуаԍан вылӧ, тӧԁвылаԁ вајӧԁӧј со мыј: міјан Муным, коԁі міјанлы кажітчӧ шыԉыԁӧн, збыԉыԍсӧ ем зев ыҗыԁ ԍар. Мӧԁӧԁчыны-кӧ ӧԏілаыԍ ԁа мунны пыр веԍкыԁа воԇӧ, воан бӧр сетчӧ, кытыԍ петін, сӧмын мӧԁарлабокԍаԋыс. Му гӧгӧр ветлыԍјас локтӧны бӧр важ інас, кӧԏ најӧ пыр веԍкыԁа воԇӧ мунӧны. Шуам, поԅӧ петны Мӧскуаыԍ асыввылӧ — Урал гӧрајаслаԋ ԁа Ԍібырӧ, Ԍібырԍаԋ Ыҗыԁ океан вомӧн вуҗны Амерікаӧ, вомӧнавны Амерікасӧ, пыр асыввывлаԋ мунны, сеԍԍа Атлаԋԏіческӧј океан вомӧн вуҗны Ангԉіјаӧ, Ангԉіјаԍаԋ Гермаԋіјаӧ, Гермаԋіјаԍаԋ Мінск-пыр бӧр воан Мӧскуаӧ, сӧмын рытыввывԍаԋ. Сещӧм ветлӧм-мунӧмјас ԁа нӧшта мукӧԁторјас петкӧԁлӧны, мыј міјан Муыԁ гӧгрӧс, ԍаркоԃ. Мулыԍ ыҗԁасӧ стӧча мурталӧма. Вӧлӧмкӧ, кызтаыс сылӧн пӧшԏі 12 ԍурс кілометр. Сјіӧ лоӧ пӧшԏі кыԅпӧв унҗык Ԉеԋінграԁа Мӧскуаа костыԍ. Мыј татыԍ артмӧ? — Артмӧ, мыј ԋекыԇі оз поԅ ԁумыштны Му вылыԍ 12 ԍурс кілометрыԍ җуҗыԁ укмӧсјас. Вӧлі-кӧ еԍкӧ 12 ԍурс кілометр җуҗԁа јукмӧсыс, сіјӧ еԍкӧ Мутӧ шӧрі орӧԁіс (8-ԁ ԍер.). Сещӧм јукмӧсыс вӧлі еԍкӧ веԍкыԁ тујӧн, шуам, міјан Сојузԍаԋ Амерікаӧ. Ӧні мӧвпыштӧј аслыныԁ, мыј быԏԏӧ ССРС-ыԍ морт ԁруг уԍӧ сещӧм пыԁӧстӧм јукмӧсас. Сылӧн уԍӧмыс пыр ӧԁԇӧ, мыјкӧԁыра мыԍԏі сіјӧ воас Му шӧрӧԇ (Му центрӧԇ). Морт оз сувт сетчӧ, а ԁаԍ ӧԁԇӧмӧн лебԅас еԍкӧ воԇӧ, Амерікаса јукмӧс мӧԁар помӧԇыс. Сені сіјӧ мытчыԍас еԍкӧ јукмӧсыԍ увлаԋ јурӧн. Мыјла? — Јукмӧсас уԍігӧн мортыслӧн кокјасыс јурԍыс воԇынҗык вӧліны ԁа сіјӧн. Іԋԏереснӧј тор артмӧ: мыј міјанлы ССРС-ын лоӧ пра-

8-ԁ ԍер. Ԁумајтан Мупыр мунан јукмӧс. меја сулалӧм — вывлаԋӧ јурӧн, сіјӧ Му мӧԁарбокын (Амерікаын) лоӧ увлаԋӧ јурӧн сулалӧм. Сіԇ-жӧ і мӧԁарӧ: міјанлы-кӧ увлаԋӧ јурӧн, налы лоӧ вывлаԋӧ јурӧн. Татыԍ артмӧ, мыј јӧзлӧн, коԁјас сулалӧны Му вылын мӧԁ мӧԁ інтасын (9-ԁ ԍер.), кокјасныс быԁӧнлӧн улын, Му шӧрлаԋ лӧԍӧԁӧма. Збыԉыԍ быԁ мунӧсвіԅ (направление) Му шӧрԍаԋ Му веркӧсӧ лоӧ мунӧсвіԅӧн „вылӧ“. Му шӧрԍаԋ поԅӧ мунны сӧмын вылӧ!

9-ԁ ԍер. Быԁлаын Му вылын јӧз сулалӧны кокјаснас Му шӧрлаԋӧ.

Ӧні тіјанлы колӧ гӧгӧрвоанаӧн лоны мыј лоӧ Му вылын вылӧ кајӧм ԁа улӧ летчӧм — уԍӧм. Віԇӧԁлӧј бурҗыка 9-ԁ ԍер. вылын гіжлаалӧм ԋоԉ ԋӧв вылӧ. Најӧ петкӧԁлӧны вылӧ мунан мунӧсвіԅ рісујтӧм ԋоԉнан мортыслы. Мӧԁарӧ, Му шӧрлаԋӧ мунан мунӧсвіԅыс лоӧ улӧ мунан мунӧсвіԅӧн. Сіԇкӧ інӧ, улӧ летчӧм, уԍӧм, лоӧ Мушӧрлаԋ матыстчӧм; вылӧ кајӧм — Му шӧрԍаԋ ылыстчӧм. Уԍны поԅӧ сӧмын Мулаԋӧ, Муыԁ-ӧԁ, со, кыскӧ аслаԋыс щук став торсӧ мыј ем сы вылын: ізтӧ-і, морттӧ-і, јаблӧктӧ-і.

Мыјла лолӧ јуавлыны мыј вылӧ Муыс мыҗԍӧ?

Мі ӧні тӧԁам-ԋін мыј став торјыс, коԁі ем Му вылын — му вылын (на суше), ваын ԉібӧ сынӧԁын, — ставнысӧ најӧс, помӧԇ-кӧ віԁлавны, кутӧ Му, ставныс мыҗԍӧны Муӧ. Кымын ԍӧкыԁ торыс, сымын сылы јонҗык мыҗӧԁ колӧ, ԉібӧ јонҗык гез ԉібӧ чеп, ӧшалӧ-кӧ сіјӧ. Но, а ачыс Муыс, муԍарыс? Сіјӧ-ӧԁ унапӧв ԍӧкыԁ став торԍыс, коԁі ем Му вылас? Јона велӧԁчӧм јӧз тӧԁӧны муԍар ыҗԁа ԁа топыԁлунсӧ (плотность) сылыԍ. Сывӧсна најӧ кужісны артавны унаӧ кыскӧ (весит) Муыс. Стӧчҗыка-кӧ шуны, јона велӧԁчӧм јӧз арталісны Мулыԍ масса. Җеԋыԃіка віԍталам, мыј сіјӧ лоӧ. Шуам, кӧртлӧн топыԁлун 8, а ԍвіԋечлӧн топыԁлун 11. Сіјӧ колӧ гӧгӧрвоны таԇі: ԉітр ва кыскӧ 1 кілограмм; сіԇкӧ інӧ, 1 ԉітр ыҗԁа кӧрт тор 8-пӧв ԍӧкыԁҗык сыыԍ, кыскӧ 8 кілограмм, а сы ыҗԁа-жӧ ԍвіԋеч тор — 11 кілограмм. Боԍтам ӧні 50 ԉітр ыҗԁа кӧрт тор. Меԁым тӧԁмавны сылыԍ ԍӧктасӧ, веԍітчыны оз-ԋін ков, веԍіттӧгыс кокԋі артавны кымын кілограмм ԍӧкта сіјӧ. 50 ԉітр ва кыскӧ 50 кілограмм. Сіԇкӧ інӧ, 50 ԉітр кӧрт 8-пӧв ԍӧкыԁҗык сыыԍ, лоӧ: 50х8=400 кілограмм. А 50 ԉітр ԍвіԋеч кыскас 50х11 = 550 кілограмм. Тор (тело) ԍӧкта ԍерԏі поԅӧ вежӧравны сіјӧ масса јылыԍ. Мыј-нӧ лоӧ тор „массаыс"? Меԁым сіјӧс гӧгӧрвоны, ԁумыштӧ, мыј тіјан ем кык сакартыра гумага кӧшӧԉ. Ӧԏі сакар кӧшӧԉыс кыскӧ 1 кілограмм, а мӧԁыс — 2 кілограмм. Поԅӧ шуны, мыј мӧԁ кӧшӧԉас сакарыс кыкмынԁа унҗык, кыкпӧв уна веществоыс воԇԇа кӧшӧԉас ԍерԏі, мӧԁногӧн-кӧ: вещество (сакар) мынԁаыс (колічество) мӧԁ кӧшӧԉас кыкпӧв уна. Сіԇ інӧ, вещество мынԁасӧ ԏелоыԍ шуӧны ԏело массаӧн. Кымынпӧв ӧԏі тор (тело) ԍӧкыԁҗык мӧԁыԍ, сымынпӧв жӧ сылӧн массаыс унҗык мӧԁ тор массаыԍ. Сіјӧ лоӧ, мыј тор (тело) масса ыҗԁа јылыԍ поԅӧ вежӧравны сіјӧ ԍӧкта ԍерԏіыс. Мі вермам таԇі шуны: ԏело-кӧ ӧԏі кілограмм ԍӧкта, сіјӧ лоӧ, мыј сылӧн і массаыс ӧԏі кілограмм. Мі-кӧ тӧԁам, шуам, мыј ԍвіԋеч тор кыскӧ 550 кілограмм, сылӧн і массаыс 550 кілограмм. Мӧԁногӧн: сіјӧ ԍвіԋеч тор масса 550-пӧв унҗык ӧԏі ԉітр ва массаыԍ. Кымын кілограмм ԍӧкта ԏело, сымын кілограмм сылӧн і массаыс. Тӧԁмаланныԁ-кӧ ԏело ԍӧкта, сіјӧ лыԁыс понԁас петкӧԁлыны і ԏело массасӧ, ті быԏԏӧ ԏело массасӧ щӧщ арталінныԁ. Сіԇі інӧ, поԅӧ тӧԁмавны тор ԍӧкта (сіԇ-жӧ і сылыԍ массасӧ) веԍіттӧг, торсӧ вескі вылӧ пуктывтӧг, со кыԇі: колӧ тор јӧрышсӧ (објомсӧ) боԍтны топыԁлун (плотность) лыԁ вылас. Јона велӧԁчӧм јӧз сіԇі і вӧчісны, меԁым тӧԁмавны Му масса. Мӧԁног еԍкӧ кыԇі тӧԁмалін, ӧԁ муԍартӧ вескі вылӧ он пукты. Ԋекымын муртасјас ԍерԏі, коԁјылыԍ мі тані ԍорԋі огӧ понԁӧј нуӧԁны, јона велӧԁчӧм јӧз тӧԁісны, мыј муԍар топыԁлун 5 1/2 (віт ԁа җын) гӧгӧр; јӧрышсӧ сылыԍ тӧԁӧны кызта ԍерԏіыс, а кызтаыс мурталӧма. Јӧрышсӧ 5 1/2-пӧв боԍтӧмӧн јона велӧԁчӧм јӧз тӧԁісны Му масса. Пырҗык массасӧ гіжӧны кілограммӧн ԉібӧ тоннаӧн. Гырыԍ паровозјас 100 — 150 тоннааӧԍ; гырыԍ, океанскӧј паракоԁјас веԍітӧны уна ԁас ԍурс тонна. Вогӧгӧрӧн фабрікајас, завоԁјас, паракоԁјас, паровозјас ԁа мукӧԁ с. т., сотӧны міԉԉарԁӧн *) җынјӧн кымын тонна ізшом. Муԍар масса тонна петкӧԁлыԍ лыԁ со кущӧмі: 6.000.000.000.000.000.000.000 (тонна). — Но, — шуас мукӧԁ лыԃԃыԍ: — таыжԁа лыԁпастӧ он і вермы лыԃԃыныс, он вермы вежӧравны-ԋі. Збыԉыԍ сіԇі. А вежӧравны кыԇкӧ колӧ. Вајӧ муԍар масса понԁамӧ пасјавны міԉԉарԁ тоннајасӧн, а огӧ прӧстӧј тоннајасӧн, мӧԁногӧн-кӧ: віԍталамӧј, кымын міԉԉарԁ тонна лоӧ Му масса. Сек міјан артмас со кущӧм лыԁпас: 6 000 000 000 000 (міԉԉарԁ тонна), мӧԁногӧн-кӧ: 6000 міԉԉарԁ міԉԉарԁ тонна. Тајӧ лоӧ 4000 міԉԉарԁпӧв унҗык вогӧгӧрԍа сотан із-шом лыԁыԍ! Тајӧ віԍталӧм бӧрын Му масса јылыԍ ԋеуна гӧгӧрвоанаҗык лоӧ, быԏԏӧ воԍԍыштас ԍінвоԇті, но стӧчсӧ вежӧравны он-на-жӧ вермы. Боԍтам ӧні, мыј быԏԏӧ самӧј прӧстӧј кірпіч лоӧ вогӧгӧрԍа сотӧм ізшом массаӧн. Секі муԍар массатӧ лоӧ петкӧԁлыны зев гырыԍ 4 міԉԉон ԋоԉсуԁта керкаӧн, быԁ керка течӧма міԉԉон сещӧм кірпічыԍ. Муԍарыс-кӧ еԍкӧ ставнас вӧлі ізшомыԍ, сыыжԁа запасыс став олыԍјасыслы промышԉенноԍԏас еԍкӧ тырміс 4000 міԉԉарԁ во! Җеԋыԃіка-кӧ шуны, Му масса ԁа Му ыҗԁа зев гырыԍӧԍ. Мыҗӧԁ сыыжԁа торлы зев-жӧ ыҗыԁ ԁа јон колӧ. Ԋӧԏі абу ԃівӧ, јона важ јӧз-кӧ јуавлӧмаӧԍ асԍыныс: мыј вылын-нӧ сулалӧ Муыс? Тајӧ тор јылыԍ ԍорԋітӧм воԇвылын тӧԁвылаԁ вајӧԁӧј ԁурпоп. Быԁӧн, чајтам, ворслінныԁ сіјӧн. Кор ԁурпоп

• ) Міԉԉарԁас ԍурс міԉԉон.

меԁјона бергалӧ, бергалыштас ԋеуна җоҗӧԁ ԉібӧ Му вывті ԁај сувтӧ јоԍвылас ӧԏілаӧ, быԏԏӧ ізмылӧ, муртса тӧԁчыштӧ бергӧԁчӧмыс. Сеԍԍа, кор-ԋін бергалӧмыс тӧԁчӧмӧн ԋӧжмаммас, ԁурпоп понԁас ӧтарӧ-мӧԁарӧ катлаԍны, сеԍԍа уԍӧ. Ӧԁјӧ бергалыԍ ԁурпопӧс поԅӧ сулӧԁны ізмылӧмнасмоз веԍіг кіпыԁӧсын, ԁажӧ ӧԏі чуԋ помын. Оз уԍ, кытчӧԇ оз ԋӧжмаммы бергалӧмыс. Ыҗыԁ кӧԏ ічӧт ԁурпоп, сіјӧ јоԍвылас бергалігчӧжыс сулалӧ. Абу ыҗԁасајас сулалӧмыс, а бергалӧмсајас. Ӧні тӧԁвыланыԁ вајӧԁӧј, мыј і зев ыҗыԁ муԍар сіԇі-жӧ бергалӧ, ԁа і зев ӧԁјӧ. Сіјӧ бергӧԁчӧ ӧтчыԁ ас гӧгӧрыс суткіӧн, 24 часӧн. Муыԁ бергалӧ-ԁа, сывӧсна сылӧн кор ӧтар бокыс Шонԁілаԋын (10-ԁ ԍер.) — секі сені лун, кор мӧԁарыс. Коԁ бокас Шонԁі југӧрыс оз веԍкав (ԍерпас вылын улілаԁор), сені пемыԁ — вој. Сіԇкӧ інӧ, суткіԍа Му бергалӧмыԍ лун ԁа вој Му вылын мӧԁамӧԁыскӧԁ вежлаԍӧны. Сіԇ інӧ, міјан Муным быԏԏӧ зев ыҗыԁ бергалыԍ ԁурпоп. Вӧзјыԍӧ јуаԍан: оз-ӧ міјан Муным јоԍвылын-моз сулав кущӧмкӧ мыҗԍан точкаын? Ԁерт, мыҗан-кӧ Мутӧ сіјӧ точкаас, сулалас сіјӧ, оз уԍ боквылас, но мыјӧн мыҗан? Кущӧм мыҗӧԁ ԍурас сещӧм ыҗыԁыс ԁа јоныс, коԁі вермас крепыԁа кутны ԇоԋ муԍар?

Кущӧм мыҗӧԁ вылын-нӧ Муыс сулалӧ?

Кущӧм-нӧ сіјӧ мыҗӧԁыс? 11-ԁ ԍер. вылыԍ ті аԁԇанныԁ ԏешкоԃ тор. Тані петкӧԁлӧма, мыј ԁумајтлӧмаӧԍ Му јылыԍ зев-ԋін важԍа інԁусјас (овлӧмаӧԍ, ԁај ӧні-на олӧны Аԅіјаын). На ногӧн: Муыԁ зев ыҗыԁ гӧгыԉҗынкоԃ щіт, мыҗԍӧ 4 гырыԍ слӧн вылӧ, а слӧнјасыс сулалӧны „мірӧвӧј" моревывті плавајтыԍ черепака вылын. Міјан важ јӧз ԁумајтлӧмаӧԍ, быԏԏӧ-пӧ Муыс сулалӧ моревывті плавајтыԍ кујім кіт вылын. Важ грекјас ԁумајтлӧмаӧԍ: Муыс-пӧ зев ыҗыԁ бԉінкоԃ, плавајтӧ моревывті.

10-ԁ ԍер. Лун ԁа вој Му вылын. А ті ӧні тӧԁанныԁ, мыј муԍарыс зев ыҗыԁ ыҗԁа ԍерԏіыс і массанас. Тӧԁӧмыԍ, ԋекущӧм кіт, ԋі слӧн, ԋі черепака оз ԍур, коԁі вермас кутны Мусӧ. Сыгырԍа ловја ловјас абуӧԍ, і Му јылыԍ став важ ԍорԋіјас веԍ сӧрӧм, мојԁкыв. Сешӧм мојԁјаслы вермісны ескыны сӧмын зев важӧн, важ олыԍјас, кор наукаыԁ сӧмын-на чужӧ вӧлі. Но мӧвпыштлам кӧԏ сіԇі, мыј збыԉыԍ зев гырыԍ кітјас ԁа слӧнјас вӧлӧмаӧԍ (меԁ кӧԏ і ыргӧнјас, кыԇі ԁумајтлӧмаӧԍ інԁусјас), коԁјас Мутӧ кутӧмаӧԍ, ԉібӧ вӧлӧма кущӧмкӧ мӧԁ пӧлӧс јон мыҗӧԁ, Му кутыԍ (кущӧмкӧ зев ыҗыԁ паԍкыԁ ԍурја ԉі мыј-ԉі). Мыјла-нӧ најӧс, збыԉыԍ-кӧ најӧ вӧліны,

11-ԁ ԍер. Му, кыԇі ԁумајтлісны сы јылыԍ важ інԁусјас.

ԋекущӧм ветлыԍ-муныԍ, Мусӧ ӧтарӧ-мӧԁарӧ креставлыԍ, ԋекор ез аԁԇывлы? Сіјӧ мыјна! Став важ віԍтјас ԍерԏі міјанлыԍ Мутӧ кущӧмкӧ паԍкыԁ море кутӧ: слӧнјасӧс кутыԍ черепака-пӧ моревывті плавајтӧ, кіт моревывті плавајтӧ. Јуалам: мыјла-нӧ сіјӧ моресӧ ԋекоԁ ԋӧтчыԁ ԋекытыԍ ез аԁԇыв? Нӧшта, коԁі сіјӧ моресӧ кутӧ? Шуісны-кӧ еԍкӧ, сіјӧ моресӧ-пӧ бара кущӧмкӧ Му кутӧ, мі налыԍ выԉыԍ јуалам: а коԁі сіјӧ Мусӧ кутӧ? Сіԇі еԍкӧ помтӧм јуаԍан лоі. Зев гӧгӧрвоана, мыј став ԍорԋіыс Му мыҗӧԁјас јылыԍ веԍ сӧрӧм. Мулӧн ԋекущӧм мыжӧԁ абу. Поԅӧ мірітчыны тащӧм шуӧмӧн? Поԅӧ-ӧ ԋӧԏі повтӧг, ԍмела шуны, мыј зев ыҗыԁ Мулӧн ԋекущӧм мыҗӧԁ абу? Ӧԁ сылы секі біаԋӧвмоз ӧԁјӧ кытчӧкӧ уԍны колӧ, кыԇі уԍӧ став торјыс Му вылын, абу-кӧ ԋекоԁ најӧс кутыԍ. Завоԃітамӧ віԁлавны і тајӧс, ԁа бурҗыка вежӧравны.

Мыјла Тӧлыԍ оз уԍ Му вылӧ?

Лыԃԃыԍ, пӧжалуј, чујмас: ӧнӧԇ-пӧ ԍорԋі пыр-на Му јылыԍ муніс, а сеԍԍа ԁруг мыјлакӧ Тӧлыԍ јылыԍ панԍіс. Мыј понԁа колӧ міјанлы тӧԁны, мыјла Тӧлыԍ оз уԍ Му вылӧ? — Колӧ, і со мыјла. Тӧлыԍ, кыԇі і Муыԁ, ԍаркоԃ-жӧ. Сылӧн ԋекущӧм мыҗӧԁ-жӧ абу, ԋекоԁ сіјӧс оз кут. Віԇӧԁлӧј-жӧ рытын ԉібӧ војын Тӧлыԍ вылӧ і ті сіјӧс аԍныԁ каԅаланныԁ. Правԁа, важ јӧз ԁумајтлісны, мыј Тӧлыԍтӧ кутӧны кущӧмкӧ крустаԉ јенеж своԁјас, но сещӧм сӧрӧмлы важӧн-ԋін ԁугԁісны ескыны. Вајӧ мӧвпыштӧј, мыј мі кужам тӧԁмавны, мыјла Тӧлыԍ вермӧ овны ԋекытчӧ мыҗԍытӧг; секі міјанлы гӧгӧрвоана лоӧ, мыјла вермӧ овны міјан Муным ԋекытчӧ мыҗԍытӧг. 12-ԁ ԍер. вылын петкӧԁлӧма кык ыҗыԁ ԍар — Му ԁа Тӧлыԍ міровӧј пространствоын. Муԍар јона ыҗыԁ Тӧлыԍыԍ. Сылӧн массаыс кӧкјамысԁас-пӧв ыҗыԁҗык Тӧлыԍ массаыԍ. Муа Тӧлыԍа кост, арталӧмаӧԍ-ԁа, 380 ԍурс кілометр. Сіјӧ лоӧ квајтԍопӧв куԅҗык Мӧскуаа Ԉеԋінграԁа костыԍ. Мі шулім-ԋін, мыј став торјыс, коԁі ем Му вылын, уԍӧ Му вылӧ, абу-кӧ сіјӧ мыҗӧԁ вылын, ԉібӧ абу-кӧ кытчӧкӧ ӧшӧԁӧма. Колӧ бура тӧԁны, мыј став торјыс, коԁі Му веркӧсӧ оз інмы, лоӧ ԋебеснӧј пространствоын Му берԁын. Сіԇі поԅӧ шуны, шуам, морт јылыԍ, кор сіјӧ четчыштӧ, торјавлӧ Муԍыс, ԉібӧ кор лебӧ аероплан вылын ԉібӧ возԁушнӧј шарӧн. Сіԇі поԅӧ шуны лыјӧм пуԉајас јылыԍ, снараԁјас јылыԍ, кор најӧ лебӧны сынӧԁті. Сіԇі поԅӧ шуны лебалыԍ лебачјас јылыԍ, наԍекомӧјіас јылыԍ, зер војт јылыԍ (кор-на сіјӧ сынӧԁын) ԁа с. в. Став тајӧ торјыс, коԁјас Му берԁынӧԍ, уԍӧны Му вылӧ, Муыс најӧс ас ԁінас кыскӧ-ԁа А ӧні тӧԁӧј: Тӧлыԍыԁ сещӧм-жӧ тор, олӧ пространствоын Му берԁын, сӧмын сіјӧ Муԍаԋыс јона ылын, шуам, пувыв јаблӧк ԁорыԍ, ԉібӧ лебыԍ лебач ԁорыԍ. Татыԍ артмӧ, мыј Муыс-кӧ кыскӧ ԁа уԍкӧԁӧ ас вылас јаблӧктӧ, лебачтӧ і мукӧԁ Му берԁса торјас, сылы колӧ

12-ԁ ԍер. Му ԁа Тӧлыԍ ԋебесној пространствоын. кыскыны і уԍкӧԁны ас вылас щӧщ і Тӧлыԍтӧ. Тајӧс быԁ лыԃԃыԍлы колӧ зев бура гӧгӧрвоны і тӧԁны. Ті тӧԁанныԁ, мыј јаблӧк пу вылыԍ Му вылӧ уԍӧ ԍін лапԋітіг кості. Лыјӧм лебач, јона выліті-кӧ сіјӧ вӧлі лебԅӧ, уԍӧ ԁырҗык. Җуҗыԁ гӧравылыԍ торјалӧм із уԍӧ гӧраулӧԇыс јешщӧ ԁыр. Тӧлыԍ-кӧ еԍкӧ понԁіс уԍны Му вылӧ, уԍіс јешщӧ ԁыр, јона ԁыр ԇік Му берԁса уԍыԍ торјас ԁорыԍ. Јона велӧԁчӧм јӧз арталӧмаӧԍ ԁыр-ӧ ковмас уԍны Тӧлыԍлы Му веркӧсӧԇ. Артмӧма — віт суткі гӧгӧр. Но мі тӧԁам, Тӧлыԍ кыщлалӧ пространствоын Му гӧгӧр, а сы вылӧ оз уԍ. Тӧлыԍа Муа кост оз вежԍы, пыр пӧшԏі 380 ԍурс кілометр. Тӧлыԍ-кӧ еԍкӧ понԁас матыстчыны Мулаԋӧ, мі сіјӧс зев регыԁӧн каԅалам: Тӧлыԍыс еԍкӧ кутас кажітчыны ыҗыԁҗыкӧн. Быԁӧн каԅавлінныԁ, ылыԍаԋ вӧла зев ічӧԏікӧн кажітчӧ, сеԍԍа матыстчіг мозыс понԁас быԁмыны ԁа быԁмыны. А Тӧлыԍ пыр ӧтыжԁа кажітчӧ (мурталӧны ыҗԁасӧ ԁа пыр ӧткоԃ). Сіԇкӧ інӧ, сіјӧ міјанлаԋӧ оз матыстчы, Тӧлыԍа Муа кост оз чін. Мыјла Тӧлыԍ оз уԍ? Самоԉот ԁа лебыԍ лебач оз уԍны, сынӧԁыс најӧс кутӧ ԁа сіјӧн. А сені, кӧні Тӧлыԍыс, 380 ԍурс кілометр сајын Му ԍарԍаԋ, ԋекущӧм сынӧԁ абу. А Тӧлыԍ оз уԍ. Мыјла сіјӧ? Ԃелӧыс сыын, мыј Тӧлыԍ оз сулав ӧԏілаын, а пыр кыщлалӧ Му гӧгӧр. Мыј Тӧлыԍ збыԉыԍ кыщлалӧ, поԅӧ каԅавны быԁ мортлы. Віԇӧԁлӧј талун Тӧлыԍ вылӧ ԁај замеԏітӧј коԇувјас ԍерԏі, кӧнжык сіјӧ јенежас. Коԇувјассӧ бӧрјӧј југыԁҗыкјассӧ, коԁјас тыԁалӧны і Тӧлыԍа ԁырјі, ԁа коԁјас абу зев матынӧԍ Тӧлыԍԍаԋыс. Аскінас-кӧ ті бара віԇӧԁланныԁ Тӧлыԍ вылӧ, сіјӧ-жӧ коԇувјас ԍерԏі каԅаланныԁ, мыј Тӧлыԍыс тӧԁчымӧн вешјӧма шујгавылӧ, асывлаԋӧ. Аскомыԍӧ Тӧлыԍыс јешщӧ ылӧҗык шујгавылӧ вешјас, с. в. Быԁ лун-кӧ ті сіԇі понԁанныԁ кыјӧԁны, каԅаланныԁ: тӧлыԍ мыԍԏі кымын Тӧлыԍыс бӧр важ інас јенежаԁ воас. Нӧшта, кыјӧԁны завоԃітігӧн-кӧ вӧлі тыр Тӧлыԍ, тӧлыԍ мыԍԏі бара тыр Тӧлыԍа лоӧ. Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј Тӧлыԍыс Мулы јорт: сіјӧ Му берԁын пространствоын і кыщлалӧ Му гӧгӧрыс. Му гӧгӧр ӧԏі кыщсӧ вӧчӧ пӧшԏі тӧлыԍӧн. Сывӧсна і Тӧлыԍсӧ Тӧлыԍӧн шуӧмаӧԍ. Вот ԇік сывӧсна, мыј Тӧлыԍыԁ оз сулав ӧԏілаын, а ԁугԁывтӧг пыр кыщлалӧ Му гӧгӧр, сіјӧ і оз вермы уԍны Му вылӧ. Меԁым сіјӧс бурҗыка гӧгӧрвоны, міјанлы лоӧ тӧԁмаԍны војеннӧј уҗӧн. Ԁумыштӧј (3-ԁ ԍер.), мыј ті кајінныԁ гӧравылӧ, сувтӧԁінныԁ пушка, лӧԍӧԁінныԁ ԁулосӧ веԍкыԁа Му веркӧс ԍерԏі (горизонтально) ԁа лыјінныԁ. Секі пушкапуԉаыс лебас војԁӧр веԍкыԁа воԇӧ. Но ті тӧԁанныԁ, Му кыскӧ аслаԋыс щӧщ і снараԁтӧ, мукӧԁторјасӧсмоз-жӧ, сывӧсна снараԁыс оз сӧмын воԇӧ понԁы мунны, но понԁас і уԍны — Мулаԋ матыстчыны. Мыјкӧԁыра лебӧм мыԍԏі снараԁ уԍӧ Му вылӧ, шуам, Е чут інӧ 13-ԁ ԍер. вылын. Тіјан пушканыԁ-кӧ еԍкӧ вермас лыјны јешщӧ ыҗыԁ вынӧн, секі лыјӧм снараԁыс ӧԁјӧнҗык-жӧ лебас. Сіјӧ Му вылӧ

13-ԁ ԍер. Лыјӧм снараԁ лебӧ Му гӧгӧр.

уԍас ылӧҗык-ԋін, шуам С чут інӧ 13-ԁ ԍер. вылын. Нӧшта јон пушка еԍкӧ јешщӧ ылӧ снараԁсӧ лыјас. Ӧні ԁумыштӧј, мыј быԏԏӧ тіјан ем слӧјтӧм јон пушка. Сещӧм пушкаыԁ еԍкӧ верміс шыбытны снараԁсӧ сещӧм јона, мыј сіјӧ ез уԃіт еԍкӧ уԍны Му вылӧ, кӧԏ сіјӧс Муыс і кыскіс ас берԁас; секі еԍкӧ снараԁыс лебас воԇӧ, Му сајас, јенеж пространствоӧ. 13-ԁ ԍер. вылын сіјӧс петкӧԁлӧма орјавлытӧм ԍӧԁ віԅӧн, А шыпасӧн пасјӧма. Поԅӧ мӧвпыштны сещӧм пушка (та вылын јонҗыка ԁумајтӧј), меԁ лыјан-ԁа, снараԁыс Му вылӧ оз уԍ, ԋі Муыԍ ԇікӧԇ оз пышјы. Сіјӧ снараԁ туј 13-ԁ ԍер. вылын петкӧԁлӧма орјӧԁлӧм віԅӧн, В шыпасӧн пасјӧма. Тајӧ снараԁыс пыр понԁас лебны Му веркӧсԍаԋ ӧтвылаті, кӧԏ ачыс і уԍӧ Мулаԋ. — Кыԇі-нӧ сіԇі? — шуанныԁ ті: — снараԁ-кӧ уԍӧ Мулаԋ, коркӧ, кӧԏ ԁырӧн-а, сіјӧ щук Му вылӧ швачкыԍас. — Оз швачкыԍ. Оз веԍкав сыпонԁа, мыј-ӧԁ і Му веркӧсыс абу пӧвкоԃ, а пыр увтасмӧ, Муыс ԍаркоԃ-ԁа: шуам, С інтас „улынҗык" Е інтасыԍ, с. в. Сывӧсна артмӧ: снараԁ быԏԏӧ матысмӧ Мулаԋ, а Му веркӧсыс секі сымԁавылӧ мынԁа снараԁыԍ ӧтԁаԉтчӧ. Артмӧ сіԇі-жӧ, кыԇі овлӧ, кор ті коԁӧскӧ вӧтӧԁанныԁ, а сіјӧ пышјӧ тіјаныԍ сещӧм-жӧ ӧԁјӧ, кыԇі і ті котӧртанныԁ. Секі вӧтчыԍа пышјыԍа кост пыр ӧткоԃ і ті ԋекыԇі онӧ вермӧј суӧԁны пышјыԍӧс. Ԇік-жӧ сіԇі снараԁа Муа кост пыр лоӧ ӧткоԃ, мӧԁногӧн-кӧ: снараԁ оз понԁы матыстчыны Мулаԋ, оз понԁы уԍны Му вылӧ. Артмас, мыј снараԁыс лоӧ ԇоԉаԋік тӧлыԍӧн, понԁас бергавны Му гӧгӧр настӧјашщӧј Тӧлыԍмоз-жӧ, сӧмын сіјӧ лоӧ Му берԁын јона матынҗык настӧјашщӧј Тӧлыԍ ԁорыԍ. Лыԃԃыԍ гашкӧ ԁумыштас: а оз-ӧ поԅ збыԉыԍ сещӧм „выԉ јортсӧ“ міјан Мулы лӧԍӧԁны? Ӧԁ пушка міјан уна, уна пӧлӧс вынаӧԍ. — Оз, оз поԅ. Меԁым лыјӧм снараԁ понԁас Му гӧгӧр кыщлавны ӧтвылаті — Му вылӧ уԍтӧг ԋі Муыԍ ԇікӧԇ пышјытӧг, снараԁтӧ колӧ лыјны зев ыҗыԁ вына пушкаыԍ, меԁ снараԁыс быԁ ԍекунԁӧ 8 кілометр лебԅас, быԁ час — 28.800 кілометр. Сіјӧ стӧча арталӧма јона велӧԁчӧм јӧзӧн. Сещӧм ӧԁјӧ лебігӧн снараԁ кыщовтас Мутӧ часӧн җынјӧнӧн; сыбӧрын сіјӧ выԉыԍ лебас лыјԍан гӧравывті. Но сещӧм јон пушкајас міјан абу. Меԁјон пушкаыԍ лыјӧм снараԁ мунӧ ԍекунԁын кілометрӧн җынјӧн. Сылӧн мунӧмыс лоӧ 6-пӧв ԋӧжјӧ колан ӧԁыԍ — 8 кілометрыԍ. Тӧԁӧмыԍ, кымын воԇӧ, сымын јонҗык ԏехԋіческӧј усовершенствоваԋԋӧјас лоӧны; но век-жӧ он вермы сещӧм лыјԍӧм лӧԍӧԁны, кор лыјӧм снараԁыс мӧԁ тӧлыԍӧ пӧрӧ. Ӧԁ снараԁсӧ лебігас понԁас паныԁавны сынӧԁ. Ӧԁјӧ лебігӧн сынӧԁлӧн паныԁалӧмыс чорыԁҗык лоӧ. Сывӧсна снараԁыс Му сајӧ оз леб, а уԍӧ Му вылӧ. Віԍталам прімер, кущӧм јона сынӧԁыԁ вермӧ паныԁавны. Вінтовкаыԍ горізонтаԉнӧј направԉеԋԋӧӧн леԇӧм пуԉа пырҗык мунӧ 4 кілометр Муас уԍтӧԇ. А арталӧмаӧԍ-ԁа, сынӧԁыс-кӧ еԍкӧ ез паныԁав сылыԍ мунӧмсӧ, секі сіјӧ-жӧ пуԉа лебіс еԍкӧ 38 кілометр, пӧшԏі 10-пӧв ылӧ воԇԇа ԍерԏі. Ӧні јуалам: мыјла тајӧ ставсӧ ковміс віԍтаны, меԁым вежӧравны мыјла Тӧлыԍ оз уԍ Му вылӧ? — Сывӧсна, мыј Тӧлыԍсӧ поԅӧ віԁлавны зев ыҗыԁ снараԁтујӧ, коԁі уԍӧ Му вылӧ і лебӧ сынӧԁтӧм пространствоын коланвыја ӧԁјӧ. Кыԇі коланвыја ӧԁјӧ? — Лебӧ сіԇі, меԁым Му гӧгӧр кыщовтіг пыр лоны сыԍаԋ ӧтылаын, веԍіг секі, кор мі тӧԁам, мыј Тӧлыԍ помала уԍӧ Мулаԋ, Муыс сіјӧс пыр аслаԋыс кыскӧ-ԁа. Со мыјвӧсна Тӧлыԍыс і оз вермы міјан вылӧ уԍны. Ԁумыштӧј ӧні, мыј Му гӧгӧр Тӧлыԍ кыщлалігӧн Муыс ԁруг ԁугԁас Тӧлыԍсӧ аслаԋыс кыскыны. Мыј еԍкӧ секі лоӧ? Меԁым гӧгӧрвоны тајӧс, тӧԁвылаԁ вајӧԁӧј, мыј овлӧ, кор ті зев ӧԁјӧ бергӧԁланныԁ кӧвјылӧ кӧрталӧм із. Ті кутанныԁ ӧԏі кӧв помсӧ кіаԁ. Ԁруг тіјан кӧвныԁ орӧ. Секі ізјыԁ ԁугԁӧ бергавны тіјан кі гӧгӧр: зев ӧԁјӧ ӧтԁаԉтчӧ тіјаныԍ. Сіјӧ сывӧсна, мыј тіјан кіыԁ кӧв орӧм бӧрын ԁугԁіс кутны (кыԇ быԏԏӧ кыскыны аслаԋыс) ізсӧ. Із бергӧԁлігӧн кіыԁлы тӧԁчӧ, кыԇі ізјыс быԏԏӧ кӧсјӧ ԋещыштчыны — зелӧԁӧ кӧвсӧ. Вывті ӧԁјӧ бергӧԁлігӧн із јона вермӧ кӧвсӧ зелӧԁны, орӧԁтӧԇыс. Секі, кутыԍыс ԋекоԁ оз ло-ԁа, ізјыԁ пышјӧ тіјаныԍ. Сіԇ-жӧ еԍкӧ лоі Тӧлыԍкӧԁ, Му-кӧ ԁугԁіс кыскыны сіјӧс аслаԋыс: секі еԍкӧ Тӧлыԍыԁ зев ӧԁјӧ мӧԁіс ылыстчыны Муԍаԋ і немыс кежлӧ еԍкӧ еновтіс сіјӧс. Сывӧсна, меԁым Тӧлыԍ пыр вӧлі Му берԁын, оз уԍ сы вылӧ, оз пышјы сыыԍ (сіјӧ кыщлалӧм ԍамла), щук колӧ, меԁым Тӧлыԍлӧн Му берԁыԍ пышјыны кӧсјӧмыс вӧлі ӧтыжԁа вына Му кыскӧмкӧԁ. Сіԇі і ем збыԉвылас. Нӧшта колӧ віԍтавны, мыј оз сӧмын Му кыскы аслаԋыс Тӧлыԍӧс, но і Тӧлыԍыс щӧщ кыскӧ Мусӧ. Мӧԁногӧн-кӧ шуны: Му ԁа Тӧлыԍ мӧԁа-мӧԁсӧ аслаԋыс кыскӧны; сіјӧ лоӧ Мулӧн ԁа Тӧлыԍлӧн взаімоԃејствіјӧ. Тамоз-жӧ, шуам, пружіна-кӧ ԋужӧԁан, кыскан, сіјӧ тіјанӧс сыыжԁа вынӧн-жӧ бӧр мӧԁарӧ кыскӧ.

Мылја Му оз уԍ Шонԁі вылӧ?

Лыԃԃыԍлӧн вермас кыпавны јуаԍӧм: мыјла-нӧ міјан Мулы щук Шонԁі вылӧ колӧ уԍны, а ԋе мукӧԁ тор вылӧ, кытчӧкӧ мукӧԁлаӧ? Вежӧравны тајӧс зев кокԋі. Мыјла мӧԁ-мӧԁ торјас зіԉӧны уԍны Мулаԋ, кыԇі і Тӧлыԍ? — Ԁа сывӧсна, мыј зев ыҗыԁ муԍар кыскӧ аслаԋыс став торсӧ. Міјан Шонԁі, коԁі југԁӧԁӧ ԁа шонтӧ Мусӧ ставнас, Муԍыс јона ыҗыԁ. Стӧча арталӧмјас петкӧԁлӧны, мыј Шонԁі масса 330 ԍурспӧв ыҗыԁҗык Му массаыԍ. Сііӧ лоӧ, мыј міјан Муным Шонԁі ԁінын лыачіркоԃ. Сіԇ-кӧ сіјӧ, Шонԁіыс, інӧ зев ыҗыԁ вынӧн кыскӧ ас ԁінас Мутӧ. Ӧні гӧгӧрвоана лоӧ, мыјла тајӧ јукӧнсӧ ԋімтӧма јуаԍанӧн: мыјла Му оз уԍ Шонԁі вылӧ? Шонԁі вын, коԁӧн сіјӧ ас ԁінас Мутӧ кыскӧ, јона велӧԁчӧм јӧзӧн арталӧма. Сещӧм ыҗыԁ сіјӧ, мыј коркӧ еԍкӧ быріс-кӧ сіјӧ ԁа ковміс-кӧ вежны сіјӧс, лоі еԍкӧ вӧчны со мыј: ковміс еԍкӧ ԋужӧԁны Шонԁіа Муакостӧԁ сещӧм уна уклаԁ канат — быԁ гектар му выло 160 ԍурс канат, быԁ канат меԁ вӧлі 4 саԋԏіметр кыза ԁа верміс кутны 80 тонна груз. Со мыјыжԁа вынӧн Шонԁі кыскӧ аслаԋыс Мутӧ. Муа Шонԁіа кост зев ыҗыԁ, пӧшԏі 150 міԉԉон кілометр. Шонԁіыԁ пӧшԏі 400-пӧв ылынҗык міјанԍаԋ Тӧлыԍ ԁорыԍ. Но, Муыс-кӧ еԍкӧ ԁугԁывтӧг уԍіс Шонԁілаԋ, 65 лун мыԍԏі (арталӧмјас сіԇі петкӧԁлӧны) еԍкӧ сіјӧ швачкыԍіс Шонԁі вылӧ. Сіјӧ кыктӧлыԍԍа уԍігӧн став олыԍыс Му вылыԍ куліс еԍкӧ Шонԁіас інмытӧԇ-на: Шонԁіыс еԍкӧ матыстчіг мозыс сотіс

14-ԁ ԍер. Му кыщлалан туј Шонԁі гӧгӧр.

Му вылыԍ ставсӧ. Тӧԁвылаԁ вајӧԁӧј, кущӧм жар овлӧ жара ломтыԍан пач ԁінӧ матыстчігӧн. Мыјла-нӧ Муыс оз уԍ Шонԁі вылӧ? Му оз уԍ Шонԁі вылӧ сывӧсна-жӧ, мыјла Тӧлыԍ оз уԍ Му вылӧ. Тӧԁвылаԁ вајӧԁӧј: Тӧлыԍ оз уԍ Му вылӧ Му гӧгӧрыс кыщлалӧ ԁа сіјӧн. Му оз уԍ зев ыҗыԁ Шонԁі вылӧ, Шонԁі гӧгӧрыс зев ӧԁјӧ кыщлалӧ ԁа сіјӧн. Мулыԍ кыщлалӧм Шонԁі гӧгӧр петкӧԁлӧма 14-ԁ ԍер. вылын. Му туј кыщ шӧрыԍ ті аԁԇанныԁ Шонԁі, коԁі ԍавкјӧ југӧрсӧ гӧгӧр. Нӧшта, тані петкӧԁлӧма Мусӧ аслас кыщлалан тујвывԍыс ԋоԉлаын: кыԇі овлӧ Му тулысын (мартын), гожӧмын (јуԋын), арын (ԍеԋԏабрын) ԁа тӧлын (ԃекабрын). Шонԁі гӧгӧр Му кыщовтӧ воӧн (365 лунӧн). Колӧ тӧԁны, мыј Мулӧн тујыс Шонԁі гӧгӧр, сіԇ-жӧ і мукӧԁ плаԋетајаслӧн тујјас, абу ԇік гӧгрӧс кыщјас, а муртса куԅмӧскоԃ овал, быԏԏӧ воча-кык-помӧԁ ԋеуна кыскыштӧма. Сӧмын сещӧм ԇоԉа куԅмӧстчӧмыс, мыј поԅӧ шуны гӧгрӧс кыщӧн. Мі сіԇі і шуам тајӧ ԋігаын. Му кыщлалан кыщ вывті ыҗыԁ (ӧԁ Муа Шонԁіа кост 150 міԉԉон кілометр); сіԇ-кӧ, Мулы колӧ зев ӧԁјӧ котӧртны сеті. Арталӧмјас петкӧԁлӧны, суткіӧн Му мунӧ сіјӧ тујӧԁыс кык ԁа җын міԉԉон кілометр. Сіјӧ лоӧ 100 ԍурс кілометр быԁ часӧн, пӧшԏі 30 кілометр быԁ ԍекунԁӧ. Сещӧм ӧԁјӧа ԋекущӧм тор Мувылын оз ветлы. Веԍіг пушкаыԍ лыјӧм снараԁ кыԅпӧв ԋӧжјӧ сыыԍ мунӧ. Сывӧсна, сещӧм ӧԁјӧа ветлӧмла і оз уԍ Муыԁ Шонԁі вылӧ, кӧԏ Шонԁіыс і кыскӧ сіјӧс зев ыҗыԁ вынӧн. Ті гашкӧ јуаланныԁ, кыԇі тӧԁісны Мулыԍ Шонԁі гӧгӧр кыщлалӧмсӧ? Шуам, Му зев ӧԁјӧ лебӧ пространствоын, нӧшта, лебігмозыс, ԁурпоп-моз, ас гӧгӧрыс бергалӧ, — ӧԁ сіјӧс міјанлы колӧ кыԇкӧ кывны, каԅавны! А мі ԋемтор огӧ кылӧ. Огӧ каԅалӧј Мулыԍ Шонԁі гӧгӧр кыщлалӧмсӧ ԋі ас гӧгӧрыс бергалӧмсӧ, оз тракӧԁ міјанӧс ԋі оз зуркӧԁ. Сывӧсна абу-ӧ бурҗык мӧвпыштны, мыј лун-вој вежԍӧм абу ас гӧгӧрыс Му бергалӧмсајын? Гашкӧ збыԉыԍсӧ Муыс сулалӧ, а Шонԁі, Тӧлыԍ ԁа коԇувјас кыщлалӧны сы гӧгӧр? сывӧсна Му вылын лун ԁа вој овлӧ? Абу-ӧ бурҗык лыԃԃыны, мыј воӧн Шонԁі Му гӧгӧр бергӧԁчӧ, а оз Му Шонԁі гӧгӧр? Сіԇі важ јӧз і ԁумајтлісны, веԍіг велӧԁчӧмјас. Сӧмын 400 во сајын кымын ӧԏі јона велӧԁчӧм морт, Ԋіколај Коперԋік (15-ԁ ԍер.), меԁвоԇԇа морт понԁіс віԍтавлыны Му јылыԍ, Мыј сіјӧ Шонԁі гӧгӧр кыщлалӧ, а кыщовтігмозыс і ас гӧгӧрыс бергалӧ. Но секі ещаӧн сылы ескісны; веԍіг велӧԁчӧм јӧзлы сылӧн велӧԁӧмыс сӧрӧмӧн кажітчіс. Унаӧн Коперԋікӧс јӧјӧн ԋімтісны. Вічко јоріс сіјӧс Му бергалӧм јылыԍ велӧԁӧмыԍ: ӧԁ бібԉіја ԍерԏі: — Муыԁ вӧрԅӧԁчывтӧг ӧԏілаын сулалӧ. Вічко повԅіс: јӧз-кӧ-пӧ ескасны Коперԋіклы, вічко велӧԁӧм еновтасны, поп-ԃаклӧн влаԍтыс уԍӧ, ԍӧм ԁугԁас візувтны на ԅептӧ. Рімскӧј папајас (катоԉіческӧј вічкојас вылын меԁыҗыԁјасыс) зев бура гӧгӧрвоісны, кущӧм ыҗыԁ

15-ԁ ԍер. Ԋіколај Коперԋік — веԉікӧй астроном. опасноԍԏ налы вајӧ Коперԋіклӧн велӧԁӧмыс, јӧзалісны ԋем-жаԉіттӧм коԍ Коперԋікԁор олыԍјаскӧԁ. Ԍо во ԁорыԍ ԁыр коԍаԍісны, кӧсјісны пӧԁтыны правԁа Му бергалӧм јылыԍ пространствоын. Секі вічко спокој ез ԍетлы, мучітіс ԁа ԁыр ԏурмаын віԇіс мӧԁ ыҗыԁ велӧԁчӧм мортӧс — ітаԉԉаԋец Гаԉіԉејӧс. 70 арӧса Гаԉіԉејӧс уна јӧз ԁырјі щӧктісны ӧткажітчыны Коперԋік велӧԁӧмыԍ, кызмырԁӧн сылыԍ пычкісны, меԁ шуас, мыј Му оз бергав. Гаԉіԉеј ӧткажітчіс, меԁым мезԁыԍны палачјасыԍ. Ез-кӧ еԍкӧ ӧткажітчы, сіјӧс віісны, кыԇі 33 во сајын сетчӧԇ вічко вііс, шуам, наука понԁа мучеԋікӧс, учонӧј-геројӧс Җорԁано Бруноӧс. Җорԁано Бруноӧс сотісны біпур вылын, Коперԋіклыԍ велӧԁӧмсӧ ԁорјӧм понԁа-жӧ. Унаӧс мучітісны, коԁјас ескісны, мыј Муыԁ бергалӧ пространствоын, а оз сулав. Ӧні мі віԁлалыштам ԋеуна: мыјла мі огӧ каԅалӧ Му бергалӧмсӧ, а ӧԁ сіјӧ јона ӧԁјӧ бергалӧ? Шуам, те мунан војын вӧлӧн, ԏелегаын. Војыс ԇурспемыԁ, ԋемтор оз тыԁав. Понԁан-ӧ те кывны, мыј мунан? — Тӧԁӧмыԍ, кылан. Ԏеԉегаӧн мунігӧн, нӧшта ԉок тујӧԁ-кӧ мунан, ԇӧркӧԁӧмысла кылан мунӧмтӧ. Ԇурспемыԁ ԁырјі-кӧ бур ԏеԉегаын мунны, мунӧмыс секі озҗык кыв. Јешщӧ омӧԉа кылан појезԁын мунігӧн. А ԋебыԁ ԃівана вагонјасын мунігӧн, бур рессорјас вылын, мунӧмыԁ пӧшԏі оз кыв, сӧмын кӧԉӧса грымӧԁчӧмыс кылыштӧ. Мукӧԁ паракоԁыс, меԁса-ԋін гырыԍ океанскӧј паракоԁјас, лӧԋԁырјі, кор мореыс гытӧм, мунӧны кӧԏ і ӧԁјӧ, ԁа зев лабутнеја, трук ԋі трак. Сывӧсна саппемыԁ војјасын, кор гӧгӧрԍыԁ нач ԋемтор оз тыԁав, паракоԁӧн муныԍјас оз і каԅавны, мыј најӧ зев ӧԁјӧ шуԋгӧны воԇӧ. Ӧні бара тӧԁвылаԁ вајӧԁӧј, мыј Муыԁ мунӧ лӧԋінтіжык меԁлӧԋԁырԍа моревывті муныԍ паракоԁыԍ. Паракоԁлы мунігас колӧ воԇсаԍны вакӧԁ, поткӧԁны васӧ; сіјӧ ԋеуна ԁрӧжжітӧ — вӧрӧ машінајас уҗалӧмԍыс. А Муыԁ лебӧ пространствоын ԁа бергалӧ ас гӧгӧрыс ԋекытчӧ інмывтӧг, — ӧԁ Му гӧгӧрыс пуста, ԇік ԋемтор абу. Кыԇі мі сіԇі лебігӧн вермам каԅавны Му кыщлалӧм? Тајӧ став віԍталӧм ԁінӧ колӧ соԁтыны јешщӧ со мыј. Шуам, лабутнеја муныԍ паракоԁ саппемыԁ војын ԁруг кытчӧкӧ зураԍас — мӧԁ паракоԁӧ, ԉібӧ ізјӧ. Каԅаласны сіјӧс муныԍјас, аԉі оз? Тӧԁӧмыԍ, каԅаласны. Ӧԁ ԁруг-кӧ паракоԁыԁ сувтас ԉібӧ ԁруг ԋӧжмӧԁчас, ставсӧ быԏԏӧ коԁкӧ тувкԋітас, ԁа-ӧԁ јешщӧ і јона. А кытчӧԇ паракоԁыԁ мунӧ шыԉыԁа, ӧтмоз, муныԍјаслы муртса мунӧмыс тӧԁчӧ. Сіԇ-кӧ, мі еԍкӧ каԅалім Му мунӧмтӧ сӧмын секі, шлывгӧмкоԃа мунӧмыс-кӧ сылӧн ԁруг вежԍас, кытчӧкӧ крукаԍас-ԉі, зураԍас-ԉі пространствоын. Сы јылыԍ воԇын і ԍорԋітыштам.

Вермас-ӧ Му крукаԍны ԉібӧ зураԍны кытчӧкӧ ԋебеснӧј пространствоын?

Тајӧ јуаԍаныс зев важнӧј. Ӧԁ сещӧм ӧԁјӧ лебыԍ Му-кӧ еԍкӧ зураԍіс мӧԁ зев ыҗыԁ ԋебеснӧј ԏелокӧԁ, ԉукаԍӧмлӧн поԍԉеԁствіја вӧлі ужаснӧј. Поԅӧ ԁумајтны, мыј секі Муыс, став торнас, мыј сывылын ем, бусӧ пӧрі. Зураԍігас швачкыԍӧмԍыс Муыс еԍкӧ шоналіс, кыԇі наковаԉԋа шоналӧ мӧлӧтӧн сы вылӧ јона кучкалӧмыԍ. Вывті јона шоналӧмԍыс Муыс еԍкӧ верміс ӧԏі сԁукӧн руӧ пӧрны. Вермас оз лоны сещӧм зураԍӧмыс? Ԋі Тӧлыԍкӧԁ, ԋі Шонԁікӧԁ Му оз вермы зураԍны: Тӧлыԍ бергалӧ Му гӧгӧр, а Муыс (Тӧлыԍкӧԁ щӧщ) — Шонԁі гӧгӧр, — тані ставыс ас інас. Сіјӧ сіԇ, но-ӧԁ Муыԍ ԁа Тӧлыԍыԍ ӧтԁор Шонԁі гӧгӧр бергалӧны нӧшта мукӧԁ ԋебеснӧј ԏелојас — плаԋетајас. Сіјӧ плаԋетајасыс Му моԁааӧԍ-жӧ, ԍаркоԃӧԍ. Кымынкӧ плаԋета на пыщкыԍ, шуам — Јупіԏер, Сатурн, — Муыԍ јона ыҗыԁӧԍ; а мукӧԁыс, шуам — Марс, Веԋера, — Муыԍ ԇоԉаҗыкӧԍ. Оз-ӧ вермы Муыс тајӧ плаԋетајасыскӧԁ зураԍны? Оз, оз вермы. Плаԋетајас абу ӧтылаынӧԍ Шонԁіԍаԋ. Шуам, плаԋета Јупіԏер Шонԁіԍаԋ 5-пӧв ылынҗык Му ԁорыԍ. Сіԇкӧ інӧ, Јупіԏерлӧн Шонԁі гӧгӧр кыщлалан кыщыс јона ыҗыԁ Му бергалан тујыԍ (віԇӧԁ 16-ԁ ԍер. вылыԍ гіжлајассӧ). Тӧԁӧмыԍ, ԋекущӧм ԍорԋі оз вермы лоны, мыј Му зураԍас Јупіԏеркӧԁ. Сіԇі-жӧ і мукӧԁ плаԋетајаскӧԁ зураԍӧм оз вермы лоны. Став плаԋетаыс кыщлалӧны Шонԁі гӧгӧр асланыс тујӧԁ. Места уна, быԁӧнлы тырмымӧн. Но емӧԍ јенежын аслыспӧлӧс ԍвеԏілајас, кометајасӧн шуԍӧны. Најӧ важӧн важ јӧзӧс јона повԅӧԁлісны. Важ олыԍјас ԁумајтлісны, мыј кометајас јавітчылӧны гырыԍ шогвоԇын, шуам: војнавоԇын, щыгјалӧм војасвоԇын, с. в. Сещӧм ескӧмјас зев ківыв вӧліны вічколы. Важ јӧзлӧн кометајасыԍ полӧм попјаслы вӧлі зев выгӧԁнӧ: повԅӧм јӧз зіԉісны јонҗыка јурбітны, ветлісны вічко-манастырјасӧ, тыртісны ԍӧмӧн „вежа“ вічко казнајас. Вічко влаԍт јонҗыка вужјаԍіс, вічко велӧԁӧм паԍкаліс, вічколы ескӧм чорԅіс. Но наука тӧԁмаліс кометајасӧс ԁа убеԃітчіс, мыј најӧс јӧз шогјаскӧԁ ԁа гажјаскӧԁ јітны оз поԅ. Кометаыԁ — сіјӧ прӧстӧј, абу зев ыҗыԁ бус ԁа із чукӧр, коԁјас ӧтгуԁырјӧ лебӧны про- странствоӧԁ. Шонԁілаԋ матыстчігӧн Шонԁі жарԍаԋыс кометајасыԍ торјалӧ газкоԃ ру, кометаыслӧн бӧжкоԃ лоӧ. Ԃерт, кӧнкӧ, ті аԁԇывлінныԁ кущӧм куԅ бӧжӧн мукӧԁԁырјі воԉсаԍԍӧ паракоԁ щын. Шонԁілаԋ матыстчігас кометајас вомӧнавлӧны плаԋета тујјас. Мукӧԁԁырјіыс Му кыщлалан туј вомӧнавлӧны-і. Сы-вӧсна Мулӧн кометакӧԁ зураԍӧм вермас лоны. Но кометајас јона посԋіӧԍ Муыԍ, ԁај веществоыс налӧн гежӧԁ. Сіԇкӧ, кометајаскӧԁ зураԍӧмыԍ Мулы омӧԉтор ԋемтор

16-ԁ ԍер. Мулӧн ԁа Јупіԏерлӧн кыщлалан тујјас Шонԁі гӧгӧр. В — Му туј; С — Јупіԏер туј.

оз ло. Віԍталам: міјан Му кометајаскӧԁ унаыԍ-ԋін зураԍліс ԁа ԋемтор ԉокыс ез ло. Соԁтам: міјан Муным быԁ лун, поԅӧ шуны — быԁ ԍекунԁӧ ӧԁјӧ мунігас зураԍлывлӧ торја посԋі ізјаскӧԁ, коԁјас ӧтарӧ-мӧԁарӧ ԏувјалӧны ԋебеснӧј пространствоын. Мукӧԁԁырјі сещӧм „посԋі“ ізјасыс уна ԍо кілограммаӧԍ. Мукӧԁ зураԍтӧԇ ԋебеснӧј ізјас војԁӧр паныԁаԍӧны Му гӧгӧрса сынӧԁкӧԁ — сеті колӧ ізјаслы вуҗны. Сынӧԁті лебігӧн із ԋіртчӧ сынӧԁас, сыыԍ зев јона ԁоналӧ. Ті тӧԁанныԁ, кыԇі шонавлӧ, веԍіг сотчылӧ ԋіртчӧмла ԏеԉега чӧрс. А-ӧԁ тані ԋіртчӧмыс зев ыҗыԁ, ԋебеснӧј ізјасыс ԁа Муыс мӧԁамӧԁыслы паныԁ зев ӧԁјӧ мунӧны-ԁа, кымынкӧ ԁас кілометрӧн быԁ ԍекунԁӧ. Артмӧ сіԇі: ԋеыҗыԁ із летчігмозыс ԇікӧԇ сотчӧ, а ыҗыԁ — ыҗыԁ жарысла — потлаԍӧ, торјавлӧ — сылӧ. Сывӧсна зев шоча Му веркӧсӧԇ веԍкавлӧны гырыԍҗык ізјас. Но век-жӧ, кӧԏ шочіԋіка, а овлӧны. Аԁԇывлыԍјас шуӧны, секі-пӧ, ԁа јешщӧ вој-кӧ, јенежыԍ тыԁалӧ паԍкыԁ југыԁ віԅ. Сіјӧ — ԁоналӧм із тујыс, ԇік-жӧ сещӧм, кыԇі пемыԁінын біа ӧгыр ӧԁјӧ бергӧԁлігӧн тӧԁчӧ југыԁ кыщ. Секі гымкоԃ шы кылӧ, быԏԏӧ пушкаыԍ лыјасны, кіԍԍӧ разі-пеԉӧ уна із — гырыԍҗыкјас і посԋіјас (ыҗыԁ із ԁрӧбінјас). Уԍӧм ізјас пырӧны мыјкӧҗуҗԁа Му пыщкӧ, ԁругӧн оз кӧԇавны. Сещӧм із уԍӧмјассӧ шуӧны аероԉіт („возԁушнӧј із“) уԍӧмӧн. Тӧԁӧмыԍ, јӧзлы ԉі поԁалы-кӧ аероԉіт веԍкалӧ — віас. Сещӧмторјас вӧвліны. 20 во сајын кымын Сібырын, Тунгузка ју рајонын, сук пемыԁ ԍібырса вӧрӧ уԍӧма зев ыҗыԁ аероԉіт. Сіјӧ пӧрӧԁӧма ԁа сотӧма сетыԍ уна гектар вӧр. Лаԁнӧ сіјӧ уԍӧма јӧз овтӧм інӧ. Уԍіс-кӧ, шуам, сещӧм аероԉіт Мӧскуаӧ, еԍкӧ кар җын ԁорԍыс унҗык җугӧԁіс. Ԋеважӧн міјан Акаԃеміја наук ыстыліс експеԃіціја корԍны ԍібырӧ уԍан аероԉіт торјас. Експеԃіціјалы ԍурӧма местаыс, кытчӧ уԍӧма аероԉіт. Сіјӧ јона пыԁӧ пырӧма Му пыщкас. Уԍанін гӧгӧрас зев паԍкыԁа пујасыс чішкаԍалӧмаӧԍ ԁа пӧрлаԍӧмаӧԍ. Став пуыс пӧрӧма јывнас ортсілаԋӧ, ԁіннас аероԉіт уԍанлаԉ. Сіјӧ петкӧԁлӧ, мыј аероԉіт уԍігӧн сынӧԁыс сы гӧгӧрын вывті сукмылӧма, сывӧсна ыҗыԁ вынӧн ԉічкӧма паныԁаԍыԍ торјас вылӧ. Тӧԁӧмыԍ, меԁыҗыԁ вына ԉічкӧм вӧлі аероԉіт гӧгӧрын, сыԍаԋ сіјӧ паԍкалі ӧтарӧ-мӧԁарӧ, паԍкалігмозыс пӧрлӧԁліс пујассӧ. Но унҗыкыԍсӧ ԋебеснӧј ізјас јона посԋіӧԍ. Најӧ, мі віԍталім, Му веркӧсӧԇ оз воны, сӧмын ԏувкԋітӧны јенежті југыԁ віԅӧн. Мі сіјӧс шуам: коԇув-пӧ уԍі. Сіԇкӧ інӧ, оз коԇувјас уԍны, а міјанлы тыԁавлӧ — југԋітлӧ міјан сынӧԁын ԁоналӧм посԋіԃік ԋебеснӧј ізјаслӧн лебан тујыс. Мі віԍталім, мыј Муыԁ мукӧԁԁырјі паныԁаԍлӧ кометајаскӧԁ. Паныԁаԍігас јенежын тыԁалӧ зев уна гылалыԍ коԇув (міјан сынӧԁ ԁа комета вещество зураԍӧмыԍ). Сіјӧ гылалыԍ коԇувјас „зерыс“ зев міча. Сіԇ-кӧ, колӧ тӧԁны, мыј сынӧԁ віԇӧ міјанӧс ӧԁјӧ муныԍ Му посԋі ԋебеснӧј ізјаскӧԁ зураԍігӧн. Јешщӧ кущӧм ԏелојаскӧԁ вермас зураԍны Му ԋебеснӧј пространствоын? — Тӧлыԍ, плаԋетајас, Шонԁі, кометајас ԁа аероԉітјас кынԇі ԋебеснӧј пространствоын емӧԍ зев уна коԇувјас. Коԇувјасыԁ сіјӧ — зев ылыса Шонԁіјас. Најӧ мі-

јанԍаԋ вывті ылынӧԍ, сывӧсна војјасын і тыԁалӧны сӧмын зев посԋіԃік југыԁ чутјасӧн. Збыԉыԍсӧ, уна коԇув јона гырыԍӧԍ міјан зев ыҗыԁ Шонԁіыԍ, јонҗыка сыыԍ сотӧны і југыԁӧԍҗык. Муыԁ-кӧ сещӧм гырыԍ біапӧԍ ԍвеԏілајаскӧԁ зураԍас, Муԍыԁ ԋемтор оз коԉ. Но міјанлы сыыԍ повны ԋемтор: коԇувјас-ӧԁ вывті ылынӧԍ міјанԍаԋ. Меԁматыса коԇулыс міјанԍаԋ (кыԇі петкӧԁлӧны арталӧмјас) ылынҗык Шонԁіыԍ 275 ԍурспӧв! Му воӧн кыщовтӧ Шонԁі гӧгӧр, мунӧ міԉԉарԁ кілометр. Мулы-кӧ воӧԁчыны веԍкыԁ тујӧԁ меԁматыса коԇулӧԇ Шонԁі гӧгӧр кыщ-

17-ԍер. Мулӧн кыщлалӧмыс пространствоын.

лалан ӧԁӧн, ковмас 40 ԍурс во! Сіԇкӧ, талаԁор боксаԋ коԇувјасыԍ повны ԋемтор: меԁматыса коԇув Мукӧԁ зураԍны вермас сӧмын 40 ԍурс во мыԍԏі, ԁај сӧмын секі, Муыс-кӧ веԍкыԁа век лебас коԇувлаԋыс. А сещӧмтор ԋекор оз вермы лоны. Нӧшта, коԇувјасыс пространствоас оз ӧԏілаын сулавны. Најӧ зев ӧԁјӧ, мукӧԁԁырјіыс Муыԍ ӧԁјӧ, мунӧны пространствоын. Міјан Муыԁ оз сӧмын Шонԁі гӧгӧр ветлы, но щӧщ Шонԁіыскӧԁ ԁа плаԋетајаскӧԁ ԋебеснӧј пространствоті быԁ ԍекунԁӧ мунӧ 20 кымын кілометр. Артмӧ, мыј Муыԁ ӧтпырјӧ Шонԁі гӧгӧр кыщовтӧ і Шонԁіыскӧԁ воԇӧ мунӧ. Сіјӧ лебӧ пространствоын быԏԏӧ вінта тујӧԁ (17-ԁ ԍер.). Оз ков вунӧԁны јешщӧ і сіјӧ, мыј Муыԁ ас гӧгӧрыс кыщлалӧ і. Сіԇ інӧ, Мулӧн зураԍӧм коԇувјаскӧԁ, кӧԏ коԇувыс і вывті уна вԍеԉеннӧјын, оз вермы лоны. Ԋебеснӧј пространствоын вӧԉаыс Мулы ветлӧԁлыны јона уна сынӧԁын лебалыԍ лебачлы ԁорыԍ.

(Ставмірпаԍтаса мӧԁамӧԁӧс ас ԁінӧ кыскӧм). Бӧркыв.

Јуаԍӧм „мыј вылын сулалӧ Му?“ веԍшӧрӧ тор. Вӧлӧмакӧ, ԋекущӧм мыҗӧԁ Мулы оз ков. Сіјӧ ԋекытчӧ оз уԍ, ӧԏікӧ, зев ӧԁјӧ ԋебеснӧј пространствоын мунӧ ԁа сіјӧн, мӧԁкӧ — сіјӧс Шонԁі аслаԋыс кыскӧ-ԁа. Ԋебеснӧј ԏелојас — Шонԁі, коԇувјас, плаԋетајас, міјан Муным-і — ставныс ӧтарӧ-мӧԁарӧ жуӧны-ветлӧны пространствоын. Ставныс најӧ мӧԁамӧԁсӧ аслаԋыс кыскӧны. Сещӧм мӧԁамӧԁӧс ас ԁінӧ кыскӧмыс шуԍӧ ставмірпаԍтаса мӧԁамӧԁӧс ас ԁінӧ кыскӧмӧн. Сыјылыԍ меԁвојԁӧр тӧԁмалӧма учонӧј ангԉічаԋін Ԋјутон (18-ԁ ԍер.), кувԍылӧма кыкԍо кымын во сајын-ԋін. Ԋјутон оланԁырԍаԋ наука тӧԁӧ, мыј ԋебеснӧј ԏелојаслӧн ветлӧм, кыԇі і јаблӧклӧн ԉібӧ ізлӧн Мулаԋ ветлӧм (уԍӧм), ставмірпаԍтаса мӧԁа-мӧԁӧс аслаԋӧ кыскӧм понԁа. Ԋјутонӧԇ јӧз унаыԍ аԁԇывлісны, кыԇі із, ԉібӧ мыјкӧ мукӧԁ тор, уԍӧны Мулаԋ. Но ԋекор ԋекоԁ ез ԁумыштлы, мыј сіԇі-жӧ і Тӧлыԍ уԍӧ Мулаԋ, а Му — Шонԁілаԋ і ԇік-жӧ сывӧсна, мыјла і Мувывса торјас Мулаԋ уԍӧны, мӧԁногӧн-кӧ: ставмірпаԍтаса мӧԁамӧԁӧс аслаԋӧ кыскӧмла. Ставмірпаԍтаса мӧԁамӧԁӧс аслаԋӧ кыскӧм-кӧ еԍкӧ ез вӧв, муԍарыԁ важӧн еԍкӧ воштіс ԋебеснӧј пространствоын аслас бергалігӧн асԍыс атмосферасӧ. А сіјӧ-кӧ лоі — ԋекущӧм олӧм еԍкӧ Му вылын ез вӧв, ставыс кулі. Сіјӧ-жӧ ставмірпаԍтаса мӧԁамӧԁӧс аслаԋӧ кыскӧмыс оз леԇ Тӧлыԍлы ӧтԁаԉтчыны Муԍаԋ, а Мулы — Шонԁіԍаԋ; сіјӧ јітӧ ӧԏі быԁсаӧ вԍеԉеннӧјса став торсӧ, гырыԍјассӧ і посԋіјассӧ. Ставмірпаԍтаса мӧԁамӧԁӧс кыскӧм понԁа Мулы колӧ уԍны Шонԁі вылӧ. Но сіјӧ оз ло, Муыс зев ӧԁјӧ мунӧ ԋебеснӧј пространствоын-ԁа. Ӧтпырјӧ кык вын уҗалӧны-ԁа, ӧԏікӧ, Мусӧ Шонԁі аслаԋыс кыскӧ, мӧԁкӧ — Муыс зіԉӧ Шонԁіыԍ пышјыны, сывӧсна Муыс кыщлалӧ Шонԁі гӧгӧр пыр ӧтылаті. Коперԋікӧԇ ԁа Ԋјутонӧԇ јӧз ԁумајтлісны, мыј Муыԁ ԁа

18-ԍер. Ԋјутон. јенеж нач абу ӧткоԃ торјас, вывті јона мӧԁамӧԁԍыс јансалӧны. Сещӧм мӧвпјассӧ ԁорјіс, ԁај ӧні-на ԁорјӧ вічко. Вічко велӧԁіс, ӧні велӧԁӧ-і, мыј Му вылын „царствујтӧны грек ԁа ԍмерт", а бур олӧмыс, гректӧм олӧмыс мӧԁарјугыԁын, ԋебесаын (кӧні быԏԏӧкӧ олӧны кулӧм правеԃԋік ловјас, аԋгелјас ԁа ачыс јенмыс). Ставыс сіјӧ пӧрјӧг, ылӧԁчӧм! Коперԋік ԁа Ԋјутон велӧԁӧм ԍерԏі мі тӧԁам, мыј Муыԁ ԁа ԋебесаыс ӧԏі быԁса тор, мыј міјан Муыԁ сещӧм-жӧ ԋебеснӧј ԏело, кыԇі і, шуам, коԇувјас, Шонԁі, Тӧлыԍ ԁа мукӧԁ. Ԋекущӧм рајса олыԍјас абуӧԍ ԋі аԁ абу. Ставыс сіјӧ вічко ылӧг. Ем сӧмын ӧԏі маԏеріаԉнӧј вԍеԉеннӧј. Ӧніја буржуаԅіја быԁногӧн кыпӧԁӧ реԉігіја, јӧзлыԍ опіумсӧ, кыԇі шуліс Маркс, а реԉігіјаыс ԁорјӧ буржуаԅіјаӧс. Міјан ССРС-ын велӧԁчыны поԅӧ быԁ уҗалыԍлы. Велӧԁчӧмыс отсалӧ налы мезԁыԍны вічко ԁа попјас бӧбјӧԁлӧмыԍ, реԉігіја преԁрассуԁокјасыԍ. Віԍт ԋімјас ԉістбок Став торјыс Му вылын мыјвылынкӧ ԉібӧ сулалӧ, ԉібӧ ӧшалӧ ..... 3 Мыјӧ мыҗԍӧ возԁушнӧј шар, лебачјас, аероплан...................4 Мыј лоӧ "уԍӧм"? . . .........................................9 Мыјла лолӧ јуавлыны, мыј вылӧ Муыс мыҗԍӧ?.................. 12 Кущӧм мыҗӧԁ вылын-нӧ Муыс сулалӧ?..............................14 Мыјла Тӧлыԍ оз уԍ Му вылӧ?.....................................16 Мыјла Му оз уԍ Шонԁі вылӧ?.....................................20 Вермас-ӧ Му крукаԍны ԉібӧ зураԍны кытчӧкӧ ԋебеснӧј пространствоын? . 24 Бӧркыв ......... 28