Пос

Агр. В. ГІННОВ КЫԆІ ԀА МЫЈ ԌІЛ0СУЈТНЫ КОЛХОЗЈАСЛЫ ССРС-са јӧзјаслӧн шӧрса ԋіга леԇанін Мӧскуа 1931 4501 ВОДЗКЫВ

„Коммуԋіст парԏіјаӧн ԉеԋјнскӧј веԍкӧԁлӧм вӧсна, Сӧвет Сојузлӧн лоісны зев гырыԍ поԉіԏіческӧј ԁа хоԅајственнӧј уԍпехјас. Пјаԏіԉеткалӧн зев гырыԍ уҗјас нуӧԁан планыс нуӧԁԍӧ олӧмӧ ԋоԉ воӧн, веԍіг ічӧтҗык каԁӧн. Вӧвлытӧм збој зіԉӧмӧн ԁа проԉетаріат госуԁарстволы став преԁанноԍтнас рабочӧј класс ԁа сіјӧн веԍкӧԁлан уҗалыԍ креԍԏана отсалӧны венны овмӧс бокԍаԋ топавлӧм-ԇескалӧмјас. Сіԇ, паԍкыԁа совхозјас течӧм ԁа ԁорвыв коԉԉекԏівізаціја поԁув вылын кулакјасӧс кыԇ классӧс бырӧԁӧм отсалісны нуӧԁны ԋаԋ пробԉема. Ӧні, коԁыр мі ԋаԋ пробԉемасӧ разрешітім-ԋін, мі вермам щӧщ боԍтчыны разрешітны і скӧт віԇан пробԉема, коԁі ӧніја каԁӧ зев тӧԁчана проблема. (Ј. Сталін ХVІ-ԁ партсјезԁы ВКП(б) ЦК-лӧн політотчот). Стаԉін јортӧн сувтӧԁӧм мог зев гӧгӧрвоана: зев тӧԁчана условјӧӧн гырыԍ уҗјас нуӧԁан план тыртӧмын лоӧ пјаԏілеткалы проԁовоԉственнӧј база лӧԍӧԁӧм. Јајлӧн, јӧвлӧн ԁа скӧт жырјаслӧн јӧзӧс верԁӧмын тӧԁчанлуныс быԁӧнлы гӧгӧрвоана. Кӧԏ і ԍоан-јуанӧн уҗалыԍ војтырӧс снабжајтӧмын міјан емӧԍ-ԋін веԉ гырыԍ бурмӧмјас, сӧмын міјан ӧніӧԇ-на сулалӧ парԏіја ХVІ-ԁ сјезԁӧн сувтӧԁӧм мог — "во мыԍԏі тырмымӧн лӧԍӧԁны јај“ ԁа воԇӧ бурмӧԁны мукӧԁ ԍоан-јуанӧн снабжајтӧм. Тајӧ могыс міјанлы нуӧԁны вермана. Возможноԍԏјасыс сіјӧс разрешітны міјан емӧԍ. ХVІ-ԁ сјезԁ вылын Јаковлев јорт шуліс: "&Ԁерт, мі тащӧм, быԏԏӧ вӧчны вермытӧм могтӧ, кыԇі јӧв ԁа јај кык пӧв соԁтӧм, сувтӧԁны вермам, вермам і олӧмӧ нуӧԁны, сіјӧс нуӧԁігӧн-кӧ меԁвоԇ совхозјас ԁа колхозјас паԍкӧԁан поԁув вылын боԍтам асланым кіӧ бур рычаг ԁа сіјӧ рычагнас кутам веԍкӧԁлыны кужӧмӧн, боԉшевік ԍамӧн“. Скӧт віԇан проԁукціјаыԍ (јај, јӧв, выј, гӧн, кучік) ӧніја ԇескавлӧмлӧн помкајасыс петӧны міјан ӧтка посԋі креԍԏана овмӧсјасыԍ, најӧ харакԏерыԍ. Мі-ӧԁ тӧԁам, тащӧм овмӧсјасыԁ вынтӧмӧԍ, ічӧтӧс ԍетӧны ԁокоԁсӧ. Міјанлы тырмымӧн проԁукціја рынок вылӧ најӧ ԍетны оз вермыны ԁај воԇӧ оз кутны вермыны. Кытӧн-нӧ татыԍ петан тујыс? Олӧмыс зев бура петкӧԁліс, мыј збыԉ вылӧ скӧт віԇӧм паԍкӧԁӧмын ԁа тані лоӧм став временнӧј ԇескалӧмјассӧ бырӧԁӧмын, — кыԇі-і ԋаԋын, меԁвеԍкыԁ тујыс совхозјас ԁа колхозјас паԍкыԁа течан туј. Сӧмын совхозын ԁа колхозјасын верман кужӧмӧн борјыны скӧт ԁа нуӧԁны скӧтӧс бурмӧԁан (племеннӧј) уҗ, стрӧјітны шоныԁ гіԁјас ԁа лӧԍӧԁны скӧтӧс нормаӧн верԁӧм, каԁын корлыны веԏерінарнӧј отсӧг, ԍамӧн пуктыны скӧт віԇӧм помыԍ прӧԁукта перерабатывајтӧм ԁа с.в. А тајӧ ӧԁјӧ кыпӧԁас скӧт віԇӧм помыԍ проԁукта боԍтӧмсӧ ԁа ԁокоԁсӧ. Скӧтлы кӧрым поԁув (база) лӧԍӧԁӧм лоӧ меԁыҗыԁ ԁа меԁколан условјӧӧн скӧт віԇан овмӧс бура нуӧԁӧмын. Кӧрым поԁув лӧԍӧԁігӧн колӧ зіԉны іспоԉзујны опытсӧ мукӧԁ сгранајаслыԍ. Торја странајас торја ногӧн нуӧԁӧны асԍыныс кӧрым лӧԍӧԁӧмсӧ. Шуам, Гермаԋіјаын сіјӧс нуӧԁӧны віԇјас бурмӧԁӧмӧн, турунјас ԁа корԋеплоԁјас кӧԇӧмӧн ԁа ԍілсоујтӧмӧн. Амерікаын меԁԍасӧ кӧрымсӧ лӧԍӧԁӧны ԍілосујтомӧн. Міјан, соціаԉізм нога гырыԍ овмӧсјас условјӧјасын кӧрым лӧԍӧԁӧм-ԁаԍтӧмсӧ поԅӧ нуӧԁны быԁ ногыс, ԁај гырыԍҗык резуԉтатјасӧн. Тӧԁыԍ колхозԋікјас шуӧны, ԍілосыԁ-пӧ — сіјӧ скӧт віԇӧмаԁ трактор. Та вӧсна міјан сојузын кӧрым ԍілосујтӧм сувтас зев воԇі местаӧ. Тајӧ меропріјаԏԏӧ вылыс& міјан колӧ віԇӧԁны кыԇ зев ыҗыԁтор вылӧ скӧт віԇан овмӧс кыпӧԁан мог нуӧԁӧмын. Колхозјаслӧн ԁа совхозјаслӧн лыԁпас ӧԁјӧ соԁӧмыс лӧԍӧԁӧ зев бур поԁув ԍілосјас лӧԍӧԁӧм ԁа кӧрымјас ԍілосујтӧм выло&, кущӧмыс абу ԁај оз вермы лоны капітаԉізм странајасын. 1931 воын правіԏеԉствоӧн ԍетома местајас вылӧ інԁӧԁјас 100 міԉлон центԋер ԍілосујтӧм кӧрым ԁаԍтӧм (заготовітӧм) јылыԍ, на пыщкыԍ 75% лоӧ ԍілосујтома гујасын ԁа траншејајасын, а 25%-ыс — ԍілосујтан башԋајасын. 1931 во вылӧ Сојузса Наркомԅемӧн вынԍӧԁӧма вӧчны кірпічыԍ 4000 ԁа пуыԍ 4000 станԁартнӧј башԋа. Быԁ башԋаӧ кутас тӧрны 300 тонна. ԍілос — сіјӧ сещӧмтор, коԁі щӧктӧ тӧжԁыԍны быԁ посԋітор вӧсна. Та вӧсна бур еԍкӧ вӧлі оргаԋізујтавны кружокјас ԍілосујтан уҗ тӧԁмалӧм могыԍ. Ԍілос вылын шефствујтыԍ комсомоллӧн колӧ котыртны тајӧ уҗсӧ. Сіԇ-жӧ колӧ котыртавны ԍілоснӧј брігаԁајас совхозјасын ԁа колхозјасын ԁа паԍкӧԁны на костын орԁјыԍӧм ԍілосујтан план тыртӧм куԅа, вӧчӧм ԍілос бурҗына& іспоԉзујтӧм куԅа, ԍілос јылыԍ јонҗыка ԉіԏература паԍкӧԁӧм куԅа, ԁа с.в. Меԁ быԁ ԍіктса комсомол јачејка вӧлі уԁарнӧјӧн ԍілосујтан кампаԋԋӧ нуӧԁӧмын. Уԁарԋічество ԁа соцорԁјыԍан метоԁјас колӧ вуҗӧԁны ԍеԉсоветјасӧ, коԁјаслы колӧ ԍілосујтан уҗ вылӧ торјӧн-ԋін віԇӧԁлыны, лыԃԃыны сіјӧс меԁвоԇԇа могӧн. Централнӧј Ісполԋітеԉнӧј Коміԏет шуіс ԍілосујтӧмын гырыԍ уԍпехјас вӧчӧм ԍеԉсоветјаслыԍ кывзыны отчотјас Централнӧј Ісполԋіԏеԉнӧј Коміԏет Преԅіԃіум вылын. 1. Кӧрым лӧԍӧԁан мог колхозјасын.

Меԁыҗыԁ тырмытӧмторјӧн колхозјасса скӧт віԇӧмын ӧніја каԁӧ, ԃерт, лоӧ корым омӧԉа лӧԍӧԁӧм. Уна помкајас вајӧԁісны тащӧмӧԇыс. Меԁгырыԍјасыс на пыщкыԍ: віԇјаслӧн ԁа пӧскӧԏіналӧн улын проізвоԃіԏеԉноԍт ԁа улын урожај сені унаыԍ локтӧм, веԍіг скӧт віԇан колхозјасын ԋаԋӧн вӧԃітан плошщаԃјас ԍерԏі, кӧрым вӧԃітан плошщаԃјас тырмытӧмӧԍ — ԋаԋсӧ унҗык вӧԃітӧны кӧрым ԁорԍыс. Јона торкӧ кӧрым лӧԍӧԁӧм-паԍкӧԁӧмлы бобӧвӧј куԉтурајас (віка, аԋкыщ, пеԉушка, скӧтлы верԁан чечевіца, вӧв бобы, ԉупін ԁа мукӧԁ) омӧԉа вӧԃітӧм ԁа скӧт вӧԃітан овмӧсјасӧс вына кӧрымјасӧн (жмык, ӧтруб) омӧԉа снабԃітӧм. Нӧшта меԁбӧрја помка — кӧрым ԍілосујтӧм — корым лӧԍӧԁӧмын тащӧм зев тӧԁчанаторсӧ — омӧԉа паԍкӧԁӧм. Ԋінӧмла јона паԍкӧԁчыны, мыј колхозјасын скӧт віԇӧм паԍкӧԁӧм, а сіԇкӧ і ԇоԋнас колхозса овмӧс кыптӧм топыԁа јітчӧмаӧԍ кӧрым лӧԍӧԁан могкӧԁ. Сӧмын бура сіјӧс нуӧԁӧмӧн колхозјас вермасны наԃејтчыны асԍыныс скӧт соԁтӧм вылӧ, сіԇжӧ і сылыԍ качествосӧ бурмӧԁӧм вылӧ, скӧтлыԍ товарноԍтсӧ кыпӧԁӧм вылӧ. Сӧмын олӧмыс петкӧԁлӧ, мыј турун кӧԇӧм ԋі, корԋеплоԁјас кӧԇӧм ԋі, веԍіг вына корымјас лӧԍӧԁӧм торјӧн боԍтӧмӧн оз вермыны веԍкыԁа разрешітны кӧрым лӧԍӧԁан мог. Колӧ сіԇі бӧрјыны кӧрым быԁтасјассӧ ԁа налы торјӧԁны сещӧм места, меԁ лӧԍӧԁны колхозса овмӧсӧ тырмымӧн кӧрым. Сы кынԇі, кӧры- мыс меԁ вӧлі ԁонтӧм, уна пӧлӧс ԁа пӧтӧс, меԁ кӧрым лӧԍӧԁӧмыс вӧлі мезԁӧ овмӧсӧс повоԃԃаыԍ ԁа стракујтіс меԁ сіјӧс кӧрым вошӧмыԍ. Ставас тані зев ыҗыԁ отсӧг ԍетӧ кӧрым ԍілосујтӧм.

II. Кӧрым ԍілосујтӧм ԁа овмӧсын сылӧн коланлуныс.

Сы вылӧ тујӧ быԁпӧлӧс веж быԁмӧг (ачыс быԁмыԍ турун, кӧԇӧм турун, поԁсолнух, пуктас корјас). Ԍілосујтӧмӧн најӧс поԅӧ пӧртны чӧскыԁ кӧрымӧ кӧԏ кущӧм зера повоԃԃа ԁырјі, кор турун чукӧртны ԋӧԏі оз поԅ. Оз ічӧтҗык пӧԉза овмӧслы ԍілосыԁ вај і косӧԁ војасӧ, коԁыр ԍілӧсујтӧмӧн поԅӧ заптыны тӧв кежлӧ быԁԍама јог турунјасыԍ, кыз заа турунјасыԍ, пу корјасыԍ ԁа мукӧԁыԍ бур кӧрым. Сы кынԇі косӧԁ &гӧжӧм шӧрын, зерӧмјас борын сы вылӧ пыр поԅӧ кӧԇны регыԁ воыԍ кущӧмкӧ турун (шуам, зӧр сорӧн віка) ԁа віԇтыны сіјӧс ԍілӧсујтӧмнас тӧв кежлӧ. Быԁԍама корԋеплоԁјаслыԍ корсӧ поԅӧ віԇны тӧв кежлӧ сӧмын ԍілӧсујтӧмӧн. Корнеплоԁјас пырҗыксӧ іԁравлӧны ар завоԃітчігӧн, коԁыр щӧкыԁҗыка овлӧ ԉок повоԃԃа, коԁыр, ԃерт, оз вермы лоны ԋекущӧм ԍорԋі корсӧ шонԁі воԇын коԍтӧм јылыԍ. А корԋеплоԁыԁ-кӧ кӧԇӧма вӧлі уна, вежнас (ԍілосујттӧгыс) верԁны ставсӧ он вермы. Сӧмын ԍілос вермас віԇтыны ԍвеклӧ-сахар ԁа крахмал проізвоԁствоыԍ ӧԁјӧ щыкан шыбласјас (жом ԁа мјазга), он-кӧ вермы сіјӧ шыблассӧ ставнас вежӧн верԁны ԉібӧ коԍтыны. Ԍілосӧ сіԇ-жӧ вермасны мунны пуктасјас конԍервірујтігӧн шыбласјас, капуста кор, поԁсӧ, поԁсолнух јурјас, картупеԉ кор ԁа мукӧԁтор. Ԍілосујтӧмыԁ торјӧн-ԋін колана уԉоват сынӧԁа, војвывҗык рајонјасын, кӧні вӧԃітӧны кукуруза ԉібӧ поԁсолнух, коԁӧс посԋыԃіка вунԁалӧмӧн ԇоԋнас верԁӧны скӧтлы. Нӧшта ем ӧԏі буртор кӧрым ԍілосујтӧмын. Кӧԏ кущӧм бура ез мун турун пуктӧмыԁ, пыр вермӧ вошны јона пӧтӧса турун торјасыс (ԇоріԇыс, корјасыс) турунсӧ коԍтігӧн, кыскалігӧн, веԍіг зорӧԁӧ ԉібӧ лебулӧ течӧм бӧрын-ԋін. Ԍілосујтӧмӧн тајӧ пӧтӧса торјасыс коԉӧны ԇоԋнас. Секі (ԍілосујтігас) верԁаса веществојасыс вошӧны сӧмын турун шуԅӧԁігас. Тащӧм вошӧмыԁ секі еԍкӧ лоӧ, сӧмын абу зев ыҗыԁ (10%). Ԍілосујтӧм кӧрымлы ещаҗык колӧ местаыс ԍілосујттӧм кӧрым ԁорыԍ. Сіԇ, сарајӧ пуктӧм тонна турун боԍтас местасӧ еща вылӧ 11,3 куб. метр, а ԍілосујтӧм кӧрымлӧн тоннаыс — сӧмын 1,4 куб. метр. Кӧрым ԍілосујтӧмыԁ нӧшта і сіјӧн бур, мыј секі сіјӧ озҗык вермы вошны пӧжарјасыԍ. Ԍілосујтӧмыԁ ношта мукӧԁ бокԍаԋ-на бур. Кӧрым ԍілосујтӧм чінтӧ му плошщаԃсӧ, коԁі колӧ скӧт верԁӧм вылӧ мукӧԁ ногӧн кӧрым перјігӧн. Амерікаын шуӧны, ԍілосујтӧмыс-пӧ отсалӧ верԁны сіјӧ-жӧ плошщаԃ му вылас скӧтсӧ кујім мынԁа луԁ вылын скӧтӧс віԇӧм-верԁӧм ԁорыԍ ԁа кос кӧрымӧн (тӧвԍа тӧлыԍјаснас) верԁӧм ԁорыԍ. Тајӧ вынԍӧԁчӧ і міјан олӧмын мытчӧԁјасӧн. „Героԉԁ“ коммунаӧн (Мӧскуаса облаԍт) кӧрым ԍілосујтӧм отсаліс сылы 80 га вӧԃітан муӧн віԇны 120 мӧс. Зӧр сора віка ԁа поԁсолнух ԍілосујтӧм (нарошнӧ сіјӧс сы вылӧ кӧԇӧны) ԍетӧ налы ӧԏі гектарыԍ 50 тонна бур (сочнӧј) кӧрым, 10 пӧв унҗык, мыјԁта сіјӧ-жӧ гектарԍыс вӧлі воӧ ԍілосујттӧгыс. Воԇӧ мӧс лыԁсӧ тајӧ коммунаас шуӧма соԁтыны 240-ӧԇ, сіјӧ воны кутас быԁ гектар му вылӧ кујім мӧскӧн. Тащӧм уԍпехнаԁ коммуналы поԅӧ і ԋімкоԃаԍны. Ԍілосујтӧмлӧн бурлуныс ԍінвоԇын-ԋін. Сӧмын ԍілосујтӧм нуӧԁӧмыс-нӧ, гашкӧ, ԁонӧн кутас сувтны? Оз сілосујтӧм корым ԁонтӧмҗык корԋеплоԁјасыԍ і туруныԍ. Сіԇ, 1928 воын "Госпԉемкуԉтура" трест совхозын (Мӧскуаса облаԍт) поԁсолнухыԍ вӧчӧм ԍілослӧн ӧԏі центԋерыс (асԁоныс) вӧлі сулалӧ 22 ур, зӧр сора віка ԍілӧслӧн — 44 ур, скӧт кӧрым ԍвеклӧлӧн — 74 ур, турнепслӧн — 34 ур, картупеԉлӧн — 1 ш. 69 ур, бобӧԋаԋ турунлӧн — 1 ш. 43 ур ԁа зӧр сора віка турунлӧн — 4 шајт. „Героԉԁ" коммунааԁ ԍілосујтӧм поԁсолнух центԋерыԁ сулалӧ 30-36 ур, а ԍілосујтӧм зӧр сора вікаыԁ — 48-60 ур. Сӧмын зев ԉок, тајӧ коммунаыслӧн абуӧԍ лыԁпасјасыс мукӧԁ кӧрымјас асԁон јылыԍ-ԁа. (1928 воын турԋепс најӧ абу кӧԇлӧмаӧԍ, а став турунсӧ зера гожӧм вӧсна ԍілӧсујтӧмаӧԍ). Вӧлӧгԁаса молочно-хоԅајственнӧј інԍԏітутса учебнӧј овмӧсыԍ бӧрја лыԁпасјас ԍерԏі, асԁоныс ӧԏі кілограмм јӧвлӧн (кӧрым ԍерԏі) ԍілосӧн верԁігӧн 10% вылӧ улынҗык, ԍілостӧг верԁӧм ԍерԏі. Став тајӧ лыԁпасјасыс петкӧԁлӧны, мыј ԍілос ԁонтӧммӧԁӧ јӧвсӧ. Ԍілосыԁлӧн нӧшта зев тӧԁчана пӧтӧс выныс. Ԍілосыԁ корԋеплоԁкоԃ-жӧ пӧтӧс, а бур ԍілос-кӧ — пӧтӧсжык-на. Сіԇ, кукурузаыԍ вӧчӧм центԋер ԍілос вежӧ центԋерӧн җынјӧн бур турун. Амерікаԋецјас арталӧны, мыј пӧтӧснас 3 кілӧграмм ԍілӧс вермӧ воԇсаԍны 1 кілограмм бур бобӧԋаԋ турункӧԁ. Тајӧ став кынԇіыс, ԍілосыԁ скӧт гыркпыщкӧсыԁлы зев бур. Сіјӧ бур, матыԍмӧ уԉ турун ԁінӧ-ԁа. Ԍілосујтӧм кӧрымыԁ сочнӧј і пӧтӧс. Тӧвнас ԍілӧсујтӧм кӧрымӧн скӧтӧс верԁӧмӧн луԁвыв кӧрым вылӧ, веж турун вылӧ вуҗӧм скӧтлы ԋінӧм омӧԉсӧ оз вај — оз омӧԉтчы &ԇаԋвіԇалуныс ԁај јӧлыс оз чін. Овмӧсын-кӧ ем ԍілосујтӧм кӧрым ԁа гожӧмын ԋекытчӧ леԇны скӧтсӧ (пӧскӧԏінаыс-кӧ абу), секі (го- жӧмнас) поԅӧ верԁны скӧттӧ ԍілӧсујтӧм кӧрымӧн; сіјӧ-ӧԁ во гӧгӧр чӧж оз щык — олӧ арԍаԋыс ԁа кӧԇӧм турун вотӧԇ, скӧтыԁ бура сіјӧс ԍојӧ і гожӧмын. Кӧрымтӧ ԍілосујтӧмыԁ сіԇ-жӧ зев јона отсалас і „белокјасыԍ" щыгјалӧм бырӧԁӧмлы. Кӧрымын белокјаслыԍ тӧԁчанлунсӧ мі тӧԁам-ԋін: натӧг скӧтыԁ оз вермыны бура быԁмыны ԁа ԍетны колӧм мынԁа јӧв. Жмыкыԁ ԁа ӧтрубыԁ (сені белокыс уна) міјан јона-на оз тырмы. Та вӧсна ӧні сулалӧ міјан мӧг — аԁԇыны белока ԁонтӧмҗык кӧрым. Тајӧ белокыс ем бобӧвӧј быԁмӧгјасын (бобӧԋаԋ, ԉуцерна, соја ԁа мук). Сӧмын мі інԁылім-ԋін, турун вылӧ најӧс коԍԏігӧн уна белкӧвӧј ԁа мукӧԁ веществојас вошӧны. Ԍілосујтігӧн тајӧ ԁона белокыс коԉӧ пӧшԏі ԇоԋнас. Скӧтлы тӧлын сочнӧј кӧрымјас коланлун јылыԍ быԁӧнлы тӧԁана. Сещӧм сочнӧј кӧрымнас міјан ӧніӧԇ-на вӧлісны сӧмын корԋеплоԁјас. Та вӧсна ӧні, коԁыр сочнӧј кӧрым пыԃԃі кутіс щӧщ кыптыны ԍілос, уна овмосјас сочнӧј кӧрым борјігӧн оз тӧԁны мыј і бӧрјыны: корԋеплоԁјас аԉі ԍілос. Унҗык рајонјаслыԍ хоԅајственнӧј условјӧјассӧ пыԃԃі боԍтны-кӧ, меԁвеԍкыԁӧн лоӧ тащӧм вӧчӧм: „корԋеплоԁјас і ԍілос". Оз ков вунӧԁны, меԁыҗыԁ тырмытӧмыс корԋеплоԁјас вӧԃітӧмын — налӧн вылын асԁоныс, а сіјӧ јітчӧма улын мехаԋізаціјакӧԁ ԁа корԋеплоԁјасӧн ічӧт плӧшщаԃ кӧԇӧмкӧԁ.

III. Мыј колӧ бура ԍілосујтӧм куԅа.

Меԁ лӧԍӧԁны ԍілосујтӧм бур кӧрым, колӧ тӧԁны, мыј лоӧ (керԍӧ) кӧрымыскӧԁ сіјӧс ԍілосујтігӧн. Ԍілос гуӧ ԉібӧ башԋаӧ вежӧн пуктӧм кӧрым кутӧ шонавны. Ԏемператураыслӧн соԁӧмыс мунӧ сы ԍерԏі, кыԇі кӧрым пыщкас паԍкалӧны бакԏеріјајасыс, коԁјас вӧсна кӧрымыс і кутӧ шоммыны. Наукаӧн тӧԁмалӧма, мыј быԁ пӧлӧс бакԏеріја вермас бура паԍкавны сӧмын секі, коԁыр налы ем колана условјӧјас. Мукӧԁлыслы на пыщкыԍ колӧ уна сынӧԁ ԁа еща шоныԁ. А мукӧԁыслы мӧԁарӧ — сынӧԁыс ԋӧԏі оз ков, а колӧ сӧмын шоныԁ. Ԍілосујтігӧн колӧ, ԁај ыҗыԁ пӧԉза ԍетас, молочно-кіслӧј бакԏеріјаслӧн уҗ, а оз ковны ԁа сӧмын ԉок вајасны маԍԉано-кіслӧј, уксусно-кіслӧј, ԍԉіԅевӧј ԁа гԋілостнӧј (сіԍтан) бакԏеріјајаслӧн уҗыс. Ԍілослы пӧԉза ԍетыԍ молочно-кіслӧј бакԏеріјајаслы пӧшԏі оз ков сынӧԁыс ԁа вермасны паԍкавны (рӧԁмыны) 5-ԍаԋ 55 граԁусӧԇ (Цеԉԍіја ԍерԏі) ԏемператураӧн, сӧмын нӧшта јонҗыка паԍкалӧны 37-45 граԁуса (Цеԉԍіја ԍерԏі) ԏемператураӧн. Уксусно-кіслӧј бакԏеріјајас меԁԍасӧ паԍкалӧны 20-30 граԁуса (Цеԉԍіја ԍерԏі) ԏемператураӧн, сӧмын меԁ сынӧԁыс уна вӧлі. Ԍԉіԅевӧј бакԏеріјајас завоԃітӧны паԍкавны 22 — 30 граԁуса (Цеԉԍіја ԍерԏі) ԏемператураӧн. Гԋілостнӧј (сіԍтан) бакԏеріјајаслы вылын ԏемператураыԁ оз туј, а сынӧԁыԁ зев колан. Та вӧсна, меԁ еԍкӧ вермісны паԍкавны пӧԉза вајыԍ бакԏеріјајасыс, ԁа меԁ еԍкӧ кутны (паԁмӧԁны) ковтӧм бакԏеріјајассӧ паԍкалӧмыԍ, колӧ тӧԁны тащӧм условјӧјас ԁа вӧчны со кущӧм ногӧн. Ԍілосујтан гу, траншеј ԉібӧ башԋа колӧ лоны гӧгрӧсӧн ԉібӧ уна пеԉӧсаӧн, јоԍ ԁа веԍкыԁ пеԉӧсјастӧг, меԁ кӧрымыс пукԍіс топыԁа ԁа вӧтліс сетыԍ став сынӧԁсӧ. Мӧԁногыс, кыԇі мі інԁылім-ԋін, кутасны паԍкавны ԍілӧсујтӧмлы вреԁ вајыԍ бакԏеріјајас. Та вӧсна-жӧ ԍілослӧн ԍԏенјасыс колӧны шыԉыԁӧԍ ԁа ԇік веԍкыԁа сулаланӧԍ. Он-кӧ сіԇі вӧч, ԍтен бокас зыртчӧм вӧсна ԉібӧ ԋеӧткоԃа ԉічкыԍӧм вӧсна кӧрымыс оз ӧткоԃа кут пукԍыны. Меԁбӧрын ԍілос гулӧн (траншејалӧн, башԋалӧн) ԍтенјасыс ԁа пыԁӧсыс меԁ вӧлі оз леԇны сынӧԁсӧ ԁа васӧ. Ԍілосујтан гујас лӧԍӧԁігӧн, абу-кӧ ԍтенӧн вӧчӧма, меԁ сӧксӧ кӧрымԍыс ез кут кыскыны, гуас кӧрым течтӧԇыс ԁај течігас колӧ веԉ јона кӧтӧԁны ваӧн. IV. Кущӧм кӧрымјас (куԉтурајас) поԅӧ сілосујтны.

Ԍілосујтӧм вылӧ вермасны мунны уна быԁманторјас, пӧшԏі ставыс, коԁјасӧс вӧԃітӧны ԍіктса овмӧсын. Сӧмын бурҗык лоӧ, кутан-кӧ ԍілосујтӧм вылӧ торјӧн кӧԇны нароԍнӧ куԉтурајас. Рајонјас ԍерԏі, ԍілосујтӧм вылӧ кӧԇӧны: кукуруза, полсолԋічԋік, зӧр сора віка ԁа зӧр сора аԋкыщ, тыква, віж ԉупінјас (лыа вылын) ԁа мукӧԁтор. Сы кынԇі ԍілосујтӧм вылӧ вермасны мунны ачыс быԁмыԍ ԁа кӧԇӧм турунјас ԁа налӧн ӧтавајасыс, оз-кӧ поԅ најӧс іԁравны ԉок повоԃԃа вӧсна. Ԍілосујтӧм вылӧ сіԇ-жӧ поԅӧ паԍкыԁа іспоԉзујтны мујас вывса ԁа пуктасјасса шыбласјас (капуста кор, ԍвеклӧ кор, галан, картупеԉ, турԋепс кор ԁа мук). Кущӧм рајонјасын јона паԍкалӧма картупеԉ ԁа ԍвеклӧ перерабатывајтӧм, поԅӧ іспоԉзујтны регыԁ щыкан шыбласјассӧ тајӧ проізвоԁствојсаыслыԍ (жом, мјазга ԁа мук). Меԁбӧрын, ԍілос вылӧ вермасны мунны ԍојны омӧԉа тујан, кыз заа быԁманторјас, коԁјас мукӧԁ рајонјасас зев уна емӧс&. Ԍілос вылӧ нароԍнӧ кӧԇантор колӧ бӧрјыны зев кужӧмӧн. Меԁвоԇ колӧ віԇӧԁлыны сы вылӧ, меԁ сіјӧ вӧлі гектар вылӧ, вес лыԁ ԍерԏі кӧрым ԍетӧм кынԇі, ԍетӧ унҗык пӧтӧсҗык вешществојас, торјӧн-ԋін белокјас. Сы кынԇі бӧрјігаԁ колӧ пыԃԃі боԍтны і сіјӧ местаас быԁман условјӧјассӧ (корҗык ԁа кущӧмҗыка сіјӧ воӧ), меԁ еԍкӧ ԍілосујтӧм вылӧ каԁын сіјӧс іԁравны. Меԁбур быԁманторјӧн ԍілосујтны кӧԇӧм вылӧ лунвылын ԁа асывлун& вылын, торјӧн-ԋін косӧԁ рајонјасын, лоӧ кукуруза. Сіјӧ ԍетӧ зев уна пӧтӧс вешществојас. Веԍіг косӧԁ војасӧ поԅӧ боԍтны ӧԏі гектарыԍ ԍілос вылӧ ку- куруза 60-70 центԋер, а сіјӧ ԍетӧ 1500-1800 кг. верԁас (кормӧвӧј) јеԃіԋіца. Сещӧм-жӧ воӧ ԍу (іԇаснас і быԁӧн) ԍетӧ сӧмын 600-700 верԁас јеԃініца, а шобԁі ԍетӧ нӧшта-на ещаҗык. Косӧԁ облаԍтјасын ԍілосујтӧм вылӧ бур быԁманторјасӧн лыԃԃыԍӧны сорго да& суԁанскӧј турун. Іԁралӧны најӧс ԍілосујтӧм вылӧ чвеԏіттӧԇыс ԉібӧ чвеԏітігас. Кыԇі сорго, сіԇ-жӧ і суԁанкаӧс &сілосујтӧм вылӧ (щӧщ-і турун вылӧ) колӧ кӧԇны раԁјасӧн, раԁјас костсӧ вӧчны 30-35 см паԍта; щӧкыԁмӧԁны кӧԇасӧ оз ков. Зев бур ԍілос ԁај зев уна ԍетӧ сіԇ-жӧ поԁсолԋечԋік. Мӧскуаса облаԍтын поԁсолԋечԋіксӧ кӧԇӧны зӧркӧԁ-жӧ щӧщ (ӧԏі каԁын), а мукӧԁ ԁырјіыс веԍіг воԇҗык. Воԇ кӧԇӧмыԍ повны оз ков, сіјӧ оз пов асја пужјасыԍ. Сіјӧс іԁралӧны, коԁыр кӧјԁысыс ԋебыԁкоԃ-на. Поԁсолԋечԋіксӧ вунԁалӧны му берԁтіысҗык ԁа ставнас течӧны ԍілосӧ. „Героԉԁ“ ԋіма ԍеԉхоз коммуналӧн (Мӧскуаса облаԍт) ԍілосујтӧмын ԋоԉ воԍа опытыс петкоԁліс, мыј кӧԇны ԍілос вылӧ поԁсолԋечԋік вывті бур. Поԁсолԋечԋік кӧԇны тані завоԃітісны 1926 воԍаԋ, коԁыр вӧлі кӧԇӧма 1/2 га. Тајӧ кӧԇӧмыс ԍетіс бур резуԉтатјас, а 1927 воын-ԋін коммуна кӧԇіс 4,5 га, 1928 воын — 12 га, 1929 воын — 15 га. Сені-жӧ поԁсолԋечԋіккӧԁ щӧщ вӧлі кӧԇӧны і кукуруза, сӧмын сылӧн урожајыс јона ічӧтҗык. Поԁсолԋечԋік тані кӧԇԍӧ веԍкыԁ раԁјасӧн, костыс 15-20 см. Таԇі кӧԇӧмӧн гектар кӧԇа вылӧ мунӧ кӧјԁысыс 15-ԍаԋ 25 кілограммӧԇ. Амерікаын лыԃԃӧны, мыј роԍԍіјаса сортјас поԁсолԋечԋіклӧн ԍілосујтӧм вылӧ бурҗыкӧԍ, тујанаӧԍҗык амерікаса ԁорыԍ, јонҗыка тујанаӧԍ роч сортјас пыщкыԍ „гігант" ԁа „мамат". Ԍілосујтӧм вылӧ нароԍнӧ кӧԇԍӧны зӧр сора віка ԁа зӧр сора аԋкыщ. Сіјӧ жӧ „Героԉԁ" коммунаас бӧрја ԋоԉ вонас поԁсолԋечԋіккӧԁ щӧщ вӧлі кӧԇӧны і зӧр сора віка. Сіјӧс кӧԇӧны пыр-жӧ зӧр кӧԇӧм бӧрын. Кӧԇасӧ нуӧԁӧны оз став мујас вылас ӧтпырјӧ, а каԁсӧ бӧрјӧны сіԇі, меԁ іԁралӧмсӧ поԅіс нуӧԁны торјӧн -торјӧн, воӧм ԍерԏіыс, уҗалан вын ԁа машінајас тырмӧм пыԃԃі пуктӧмӧн. Вікасӧ іԁравны завоԃітӧны пыр-жӧ пуртӧсалӧм бӧрас. Ыщкӧм вікасӧ колӧ коԉлыны му вылас час 4-6 кежлӧ. Ԍілосујтӧмын уԍпехјасыс ԁа јӧла скӧт віԇӧм паԍкӧԁӧм вылӧ віԅ кутӧмыс јӧткыштіс „Героԉԁ“ коммунаӧс вуҗны віт переменаӧ, кӧԇасӧ таԇі вежлалӧмӧн: 1) ԍілос вылӧ поԁсолԋечԋік, 2) зӧр, бӧрнас сы вылӧ бобӧԋаԋ кӧԇӧмӧн, 3) меԁвоԇԇа воԍа кԉевер, 4) мӧԁ воԍа кԉевер, 5) зӧр сора віка ԍілӧс вылӧ. Ԍілосујтӧм вылӧ быԁлаын тујӧ (щӧщ і косӧԁ рајонјасын) топінамбурлӧн (муын быԁмыԍ грушалӧн) заыс ԁа корјыс. Тајӧ — уна во чӧж быԁмыԍ куԉтура, ԍетӧ ԍілосујтӧм вылӧ маԏеріал ԁај скӧтлы бур кӧрым вылӧ бур вуж (клубеԋ). Пӧԉза ԍетӧ-і тыква кӧԇӧм, торјӧн-ԋін косӧԁ рајонјасын. Ԍілосујттӧг тыква ӧԁјӧ щыкӧ. А ԍілосујтны-кӧ сіјӧс, тыкваыԁ ԍетӧ уна ԁа бур маԏеріал ԍілосујтӧм вылӧ, шуам, вотӧм ԁа жугавлӧм тыквајас, корсӧ, &кӧԁі зев ӧԁјӧ быԁмӧ зерјас бӧрын. Рытыввыв облаԍтјасын лыа вылын, мукӧԁ быԁманторјас кынԇі, зев јона поԅӧ ԍілос вылӧ кӧԇны віж ԉупін, коԁі зев озыр белокӧн.

У. Гујасын ԁа траншејајасын ԍілосујтӧм.

Кӧрым ԍілосујтны колӧ гӧгрӧс ԉібӧ куԅмӧс (траншејајасын) гујасын, коԁјасӧс коԁјыны зумыԁ муӧ. Зумыԁ муӧ коԁјӧм ыҗыԁ стӧканкӧԃ& гӧгрӧс җуҗыԁ гу лоӧ меԁбур ԍілос вӧчӧм вылӧ. 1-ԁ ԍерпас. Ежтӧм ԍілосујтан гу муӧ коԁјӧмӧн. Коԁыр колӧ ԍілосујтны кӧрымсӧ уна, секі коԁјӧны веԍкыԁ ԍтенаа куԅмӧс гу, секі сіјӧ шуԍӧ траншејаӧн. Зумыԁ муа гујаслыԍ ԁа траншејајаслыԍ ԍԏенјассӧ ԋінӧмӧн оз ков ежны, најӧ і сіԇ бура кутасны уҗавны. Ԋебыԁҗык муа гујаслыԍ ԁа траншејајаслыԍ ԍтенјассӧ быԏ колӧ ежны кыӧм ԋӧрјӧн, камышӧн, ԉібӧ кірпіч торјасӧн ԁа сука најӧс мавтны ԍојӧн. Муыс-кӧ вывті ԋебыԁ, васӧԁ ԁа кіԍԍӧ, секі гујаслыԍ ԁа траншејајаслыԍ ԍԏенјассӧ колӧ ежны кірпічӧн, пуӧн ԉібӧ бетонӧн. Ԃерт, таԇі гујастӧ ежӧмыԁ ԁонаҗык сувтас, сӧмын ԋебыԁ муа вӧснаыс быԏ лоӧ ежнысӧ, он-кӧ — веԍшӧрӧ вермас вошны кӧрымыс. Та вӧсна гу вылӧ места бӧрјігӧн колӧ ԍуԍҗыка віԁлавны мусӧ (грунтсӧ), кытчӧ мі кутам коԁјыны ԍілос гусӧ.

УІ. Кыԇі бӧрјыны местасӧ гу вылас.

Ԍілос гујас ԁа траншејајас коԁјӧм вылӧ колӧ зіԉны бӧрјыны местасӧ вылыԍҗык, меԁ еԍкӧ зер ва ԁа візувтан ва ез вермыны пырны гуас ԉібӧ чукӧрмыны матӧ. Сіԇ жӧ колӧ гујас улӧ бӧрјыны сещӧм местајас, кытчӧ тулысјасын, зера каԁјасын ԋекор оз волы ваыс. Тулыснас-кӧ ваыс кутас пырны гуас, вермас щыкӧԁны ԍілӧссӧ&. Тувсовја вајаслыԍ тулысын кыптӧм тӧԁмалӧм могыԍ, колӧ тулыснас-жӧ коԁјыны смотрӧвӧј јукмӧсјас — скважінајас ԁа віԇӧԁны ва кыптӧм бӧрԍаыс. Сеԍԍа ԍілос гутӧ колӧ матӧҗык вӧчны скӧтвіԇанінԍаԋыԁ. Кымын матынҗык гуыс скӧт віԇанінԍаԋыс, сымын кокԋыԁҗык вајавны кӧрымсӧ сетыԍ скӧтлы. Меԁбур, ԍілӧс гуыс-кӧ скӧт віԇаніныскӧԁ ортча ԁа ӧтлааԍӧ сыкӧԁ пӧвјыԍ ԉі мыј ԉі вӧчӧм торја коріԁоркоԃӧн. Колхозлӧн-кӧ скӧт віԇанінјас абу ӧԏі местаынӧԍ, а ԍікт паԍтаыс разӧԁӧма, секі ԍілос гујассӧ колӧ коԁјыны торјӧн быԁ скӧт віԇанін берԁӧ.

УІІ. Ыҗыԁӧсӧ вӧчны гусӧ.

Меԁбура ԍілосыԁ артмӧ сещӧм гујасын ԁа траншејајасын, кӧні паԍтаыс векԋіҗык җуҗԁа ԁорԍыс ԉібӧ меԁ абу паԍкыԁҗык гу җуҗԁа ԍерԏіыс. Гулӧн ԉібӧ траншејалӧн паԍтаыс боԍтчӧ еща вылӧ кык метр. Меԁ еща вылӧ җуҗԁаыс кык метр-жӧ. Сіԇ-кӧ, меԁічӧт гулӧн ԉібӧ траншејалӧн паԍтаыс ԁа җуҗԁаыс колӧ лоны кык метр. Кӧрымсӧ гуӧ топыԁа

2-ԁ ԍерпас. Ԍілос траншеја ԋӧрјӧн кыӧм ԍтенӧн.

течӧм зев тоԁчанатор бур ԍілос лӧԍӧԁӧмын. Та вӧсна, сещӧм гујасын, кӧні җуҗԁаыс ыҗыԁҗык паԍтаԍыс, ԍілосыс бурҗык артмӧ, секі јона ԍілосыс ԉічкыԍԍӧ, топалӧ, вылыса слӧјыс улыссӧ јона ԉамӧԁӧ-ԁа. Җуҗыԁ ԁа векԋі гујасын ԍілӧсујтӧмлӧн бурыс сыын, мыј вылысыс сылӧн ічӧт, сіԇкӧ сынӧԁыскӧԁ ічӧтҗык плошщаԃ ԍілосыслӧн ӧтлааԍӧ (став ԍілос чу- кӧр ԍерԏіыс) векԋі ԁа ԉапкыԁ гујасын ԁорыԍ. Сынӧԁыс-кӧ ԁыр кутас інмыны ԍілосаԁ, секі ԍілосыԁ ԇік щыкас, бакшаԍас. Та вӧсна меԁбур гуӧн колӧ лыԃԃыны сещӧм гу (траншеја щӧщ), коԁлӧн җуҗԁаыс 1 1/2-2 пӧв ыҗыԁҗык паԍта ԁорԍыс. Куԅтаыс траншејалӧн вӧчԍӧ сы ԍерԏі, унаӧ гуас пуктыԍԍӧ кӧрымыс. Сӧмын меԁ траншејаыс ез вӧв 30 метрыԍ куԅҗык. Траншејаыс-кӧ лоӧ куԅҗык 30 метрыԍ, секі поԅӧ ӧԏі куԅ траншеја пыԃԃі коԁјыны кымынкӧ ортча траншеја. Гу ԉібӧ траншеја ыҗԁа арталігӧн колӧ тӧԁны, мыј ӧԏі куб. метр ԍілослӧн ԍӧктаыс 0,5 тонна гӧгӧр. Шуам, колхозлӧн ем 50 лыԍтан мӧс. Овмӧс условјӧјас ԍерԏі ԍілосӧн скӧтӧс верԁны вонас ковмас 200 лун гӧгӧр. Шӧр боԍтӧмӧн ӧԏі мӧс вылӧ луннас колӧ верԁны 15 кг ԍілос; сіԇ-кӧ ԍілос траншејаӧ колӧ тӧрны ԍілосыс (50 х 200 х 15)= 15.000 кг, ԉібӧ 150 тонна. 150 тоннаа траншеја — сіјӧ ыҗыԁ траншеја, сылы ковмас боԍтны җуҗԁасӧ ԁа паԍтасӧ ыҗыԁҗыкӧс. Боԍтам сіԇ: условјӧјасыс леԇӧны коԁјыны траншејасӧ 5 метр &җыҗтаӧс. Меԁ еԍкӧ 3,5 метр паԍта ԁа 5 метр җуҗта траншејаӧ тӧріс 150 тонна ԍілос, сіјӧ траншејаыслы колӧ лоны 17 метр куԅа (5x3,5x17х0,5 =148,75).

УІІІ. Кыԇі коԁјыны ԍілос гу.

Коԁыр тӧԁмалӧма-ԋін ԍілос гу вылӧ ԉібӧ траншеја вылӧ места, віԁлалӧма грунтсӧ, інԁӧма ыҗԁасӧ гуыслыԍ ԁа траншејаыслыԍ, завоԃітчӧны најӧс коԁјыны. Коԁјӧмыс нуӧԁԍӧ прӧстӧј кӧрт зырјӧн, кіркаӧн ԉібӧ лӧмӧн. Кытчӧ інԁӧма коԁјыны ԍілос гусӧ ԉібӧ траншејасӧ, сеті воԇҗык мерајтӧны. Коԁјӧны-кӧ гу, бӧрјӧм места шӧрас тувјалӧны пу тув, коԁ гӧгӧр кыщ- 3-ԁ ԍерпас. Ежтӧм ԍілӧс траншеја. 4-ԁ ԍерпас. Кыӧм ԍтена ԍілӧс гу. лалӧ кӧрттувјӧн тувјалӧм рејка, а прӧст помас (рејкаас) бара-жӧ тувјалӧма пу тув. Тајӧ інструментнас і гіжтӧны гу ыҗԁасӧ. Коԁјӧны-кӧ траншеја, ыҗԁасӧ пасјалӧны тувјасӧн. Сеԍԍа завоԃітӧны коԁјыны, гу ԁорԍаԋыс шӧрлаԋыс коԁјӧмӧн. Гусӧ коԁјігӧн колӧ віԇӧԁны, меԁ гу ԍтенјасыс вӧлісны ԇік шыԉыԁӧԍ ԁа веԍкыԁӧԍ, гурантӧмӧԍ, мыԉктӧмӧԍ. Ԍтенлӧн веԍкыԁлуныс проверајтчӧ правілӧӧн ԉібӧ пӧв ԁорӧн. Абу-кӧ җуҗыԁ гуыс (2 метрӧԇ) мусӧ гуԍыс шыблалӧны кӧрт зырјӧн гу ԁорас, а җуҗыԁҗык-кӧ, секі петкӧԁлӧны кӧрԅінајасӧн, веԁрајасӧн, гез јылыԍ. Мусӧ-кӧ колӧ лептавны уна, поԅӧ сувтӧԁны временнӧј жаравеч, кыԇі-тај мукӧԁлаас јукмӧсјасыԍ васӧ лепталӧны, ԉібӧ блока ԍурја вомӧн шыбытны гез ԁа лептавны мусӧ кӧрԅінајасын ԉібӧ веԁрајасын вӧв вынӧн. Таԇі вӧчԍӧ гу зумыԁ грунт вылын. Шӧркоԃ ԁа слабҗык (ԋебыԁҗык-кӧ му грунтыс), коԁјӧны сіԇ-жӧ, кыԇі і вӧлі інԁӧма вылынҗык. Пыԁӧсыс-кӧ абу ԍојӧԁ, колӧ течны сетчӧ ԍој ԁа бура трамбујтны (меԁ кызтаыс лоӧ еща вылӧ 25 саԋԏіметр). Грунтыс-кӧ ԋебыԁ, гујассӧ ԁа траншејајассӧ быԏ колӧ ежны мыјӧнкӧ, а меԁ коԁјігас ԍтенјасыс ез буҗԁыны, коԁјыны пӧкатӧн; пӧкатыс вӧчԍӧ грунт ԍерԏі ԉібӧ крутҗыка, ԉібӧ ԋывкҗыка. Таԇнаԁ гу вомыс лоӧ паԍкыԁҗык пыԁӧс ԁорԍыс (пыԁӧсыс колӧ лоны колӧм ыҗԁа ԍерԏіыс). Сеԍԍа завоԃітӧны ежны ԍтенсӧ. Ежнысӧ колӧ ԇік веԍкыԁа (сувтса). Кыӧмӧн-кӧ ежны, поԅӧ — понӧԉӧн, баԃԃӧн ԁа мукӧԁ кыз ԋӧрјасӧн. Поԅӧ ежны і ізјасӧн, ӧжыгајттӧм кірпічӧн ԁа мукӧԁӧн. Ежӧм бӧрын колӧ ԍтенјассӧ мавтны ԍојӧн ԁа бура шыԉӧԁны. Ԍԏена-ежӧма костыс тыртԍӧ таԉалӧм ԍојӧн. Сіјӧс ставсӧ топыԁа трамбујтӧныны&, меԁ воԇӧсӧ ез кут пукԍыны. Муыс-кӧ ԋебыԁ, ԍтенјассӧ поԅӧ сіԇжӧ ежны гӧрбушјасӧн, пӧвјасӧн. Ԍтена муа костсӧ тыртӧны ԍојӧн-жӧ. 5-ԁ ԍерпас. Кірпіч ԍтена ԍілос гу. Куԅ траншејајасын ԍтенјассӧ зумӧԁӧм мӧгыԍ, быԁ кык метр сајӧ тувјалӧны свајајас. Коԁыр ԍојыс абу, а емӧԍ пӧвјас, гусӧ поԅӧ вӧчны бочарнӧј ԏіпаӧс. Гу гӧгӧрыс метр җын сајӧ кымын коԁјӧны канава зер васӧ гуӧ веԍкалӧмыԍ вештӧм могыԍ. Меԁ еԍкӧ віԇны зер ваыԍ ԁа лымјыԍ гусӧ, гу вылас вӧчӧны вевԏԏӧԁ (лебув коԃӧс) іԇасыԍ лібӧ ԏӧскыԍ. Тащӧм вевԏԏӧԁыс віԇӧ гусӧ ва пырӧмыԍ ԁа секі поԅӧ гуԍыс ԍілоссӧ боԍтны кӧԏ кущӧм повоԃԃа ԁырјі. Кыԇ аԁԇам, гу ԉібӧ траншеја вӧчӧм абу зев ԍӧкыԁтор, оз кор торја тӧԁӧмјас. Ԍілос гулӧн тырмытӧмторјыс — сылӧн омӧԉ зумыԁлуныс. Унаыԍ во мыԍԏі-ԋін ԍілос гуӧн вӧԃітчӧм бӧрын ԍтенјасыс сылӧн кутӧны кіԍԍавны. Ежӧм ԍтенјаса гујас јонҗыкӧԍ ԁај ԁырҗык олӧны. Колхозјасын ԁа прӧстӧј проізвоԁственнӧј ӧтувтчӧмјасын колӧ торјӧԁны гусӧ вӧчӧмӧн веԍкӧԁлыны правԉеԋԋӧса шԉенӧс ԉібӧ овмӧсын кущӧмкӧ јукӧнӧн завеԁујтыԍӧс: сіјӧ веԍкӧԁлӧм улын поԅӧ бура вӧчны гу ԉібӧ траншеја, коԁын поԅас шоммӧԁны бур ԍілос.

IX. Ԍілосујтӧм воԇвылын гујас ԁа траншејајас лӧԍӧԁӧм.

Ԍілос течтӧԇ колӧ бура віԁлавны гусӧ ԁа траншејасӧ — ставыс-ӧ бур. Меԁвоԇ колӧ віԇӧԁлыны гулыԍ ԁа траншејалыԍ ԍтенјассӧ, ԁа ԍтенјасыс-кӧ абу шыԉыԁӧԍ, роԅаӧԍ, најӧс колӧ шыԉӧԁны ԁа мавтны сук ԍојӧн. Ԍілос течтӧԇ гулыԍ ԍтенјассӧ колӧ уԉмӧԁыштны. Уԉмӧԁӧмсӧ (котӧԁӧмсӧ) колӧ нуӧԁны ԁорвыв кујім лун чӧж, сӧмын ӧтпырјӧ оз ков васӧ уна кіԍтны, меԁ ванас ез мун ԍтенԍыс ԍојыс ԁа ез ԋіԉԅы пыԁӧсыс. Кіԍкавны поԅӧ пӧжарнӧј трубаыԍ зер моз пызјыԍ накоԋечԋік пыр. Пӧжарнӧј трубаыс-кӧ абу, поԅӧ кіԍкавны ԍеткаа ԉејкаӧн. Ԃеԅінфекцірујтӧм могыԍ гујас ԁа траншејајас зев бур мавтны выԉ кусӧԁӧм іԅвеԍԏӧн. Торјӧн-ԋін сіԇсӧ колӧ вӧчны, ԍілӧсыс-кӧ течԍӧ важ гуӧ, кытӧні воԇҗык вӧлі ԍілоԍујтлӧма-ԋін. Гујаслыԍ ԁа траншејајаслыԍ ежӧм ԍтенјассӧ ԍілос течӧм воԇвылас колӧ јонҗыка весавны муԍыс ԍој комӧкјасыԍ, јогыԍ ԁа с.в., мыԍкавны најӧс, кӧтӧԁыштны ԍтенјассӧ ԁа беԉітны выԉ кусӧԁӧм іԅвеԍԏӧн. Та бӧрын гуыԁ лоӧ ԁаԍ ԍілос пуктӧм вылӧ. Колӧ пыԃԃі боԍтны, гулыԍ ԉібӧ траншејалыԍ стенјассӧ кӧтӧԁӧм зев ыҗыԁ ԁа ответственнӧј уҗ. Омӧԉа-кӧ сіјӧ ужсӧ те нуӧԁан, вермас бакшаԍны ԍілосыԁ.

X. Ԍілосујтан кӧрымлӧн васӧԁлуныс.

Меԁ еԍкӧ бурҗыка ԍілосујтӧмыс муніс, зев тӧԁчанатор гуӧ ԍілосујтны пуктан кӧрымлӧн васӧԁлуныс. Быԁӧн тӧԁӧ, мыј капуста бакшаԍас пеԉсааԁ, сетыԍ-кӧ став сӧкыс (рӧсолыс) петӧ, капустаыс-кӧ лоӧ коскоԃ. Сіԇ-жӧ-і ԍілосујтӧм вылӧ гуӧ пуктӧм кӧрымыԁ бакшаԍас, щыкас, он-кӧ пукты сіјӧс гуас лапыԁкоԃӧн. Та вӧсна ԍілосујтан кӧрым гуӧ ԍујтӧԇыс колӧ бурҗыка віԁлыны сылыԍ васӧԁлунсӧ. Ԍілосујтан кӧрымлӧн васӧԁлуныс (влажноԍтыс) колӧ лоны 65-ԍаԋ 70%-оԇ. 70%-ыԍ унҗык лапыԁлунсӧ кыпӧԁны поԅӧ-на, сӧмын 65%-ыԍ улӧҗык ԍілосујтан кӧрым вајӧԁны ԋекӧр оз ков. Сӧмын ԍілос вӧчан уҗ јылыԍ бура тӧԁыԍ јӧз вермасны вӧчны бур ԍілос тащӧм улын прӧцента лапыԁ кӧрымыԍ. Васӧԁлунсӧ поԅӧ зев бура тӧԁмавны веԍіталӧмӧн ԁа коԍталӧмӧн. Боԍтны-кӧ 1 кілограмм ԍілосујтан кӧрым ԁа бура коԍтыны сіјӧс шонԁі воԇын ԉібӧ лунԍа пачын, кілограммԍыс коԉӧ 450-500 грамм. Сіјӧ лоӧ шӧр васӧԁа ԍілосујтантор. ԃерт, абу зев ԍӧкыԁ тӧԁмавны кӧрымлыԍ васӧԁлунсӧ шонԁі воԇын ԉібӧ пачын коԍтӧмӧн. Поԅӧ, ԃерт і ылӧснас тӧԁмавны сіјӧс, сӧмын јона верман ылавны. Та могыԍ боԍтӧны ԍілосујтӧм вылӧ лӧԍӧԁӧм турунсӧ кабырӧ, јона сіјӧс гартӧны, ԁа секі-кӧ пыԇыртчӧ ваыс, сӧмын оз војтав, сіјӧ кӧрымас васӧԁлуныс тујана ԍілосујтӧм вылас. Ваыс-кӧ ԋӧԏі оз пыԇыртчы ԉібӧ муртса-муртса пыԇыртчӧ, васӧԁлуныс сылӧг колӧм ԍерԏіыс улынҗык. Мі шулім-ԋін, таԇнаԁ тӧԁмалігӧн верман јона ылавны, сы вӧсна бурҗык тӧԁмавны веԍітӧмӧн ԁа коԍтӧмӧн. Ԍілосујтӧм јылыԍ тӧԁыԍјас васӧԁлунсӧ тӧԁмалӧны ылӧснас, кіас кабралӧмӧн. Сӧмын тајӧ ԍетԍӧ ԍілосујтӧмын ыҗыԁ пракԏіка тӧԁӧмӧн. Меԁвоԇԇа каԁнас ԍілос вӧчыԍјас пыр тӧԁмалӧны васӧԁлунтӧ веԍітӧмӧн ԁа коԍтӧмӧн. Ԍілосујтігӧн мукӧԁ ԍілосујтан торјаслӧн оз тырмы аслас влажноԍтыс. Секі сы ԁінӧ соԁтӧны сочнӧј кӧрымјас (корјас, капуста ԉістјас ԁа с. в.). Кӧрымыс-кӧ вывті васӧԁ ԁа сочнӧј (капуста ԉіст, корԋеплоԁјаслӧн кор, вунԁалӧм тыква, ԁа с. в.) сы ԁінӧ колӧ сорлавны шырӧм іԇас ԉібӧ полова. Тащӧм сочнӧј кӧрымыслӧн васӧԁлуныс овлӧ 90%-ӧԇ. Сы ԁінӧ-кӧ соԁтыны вес ԍерԏіыс җынсӧ шырӧм іԇас ԉібӧ жуг, шӧр васӧԁлуныс став сорласыслӧн лоас 65% гӧгӧр. Сочнӧј кӧрымјас-кӧ овмӧсын абуӧԍ, косӧԁ кӧрымјассӧ лапыԁмӧԁны поԅӧ ваӧн. Зев кос кӧрымјас, кӧԏ сетчо-і ва пуктан, ԍілосујтны зев ԍӧкыԁ. Та вӧсна колӧ ԍілосујтны сочнӧјҗык кӧрымјас, васӧԁлуныс коԁјаслӧн меԁеща вылӧ 65%. Вывті сочнӧј кӧрымјас, коԁјаслӧн васӧԁлуныс вывті ыҗыԁ, колӧ ԍілосујтны косӧԁ кӧрымкоԁ сорлалӧмӧн, а косӧԁ кӧрымјассӧ &ԍі-ԍілосујтны сӧмын сочнӧјјаскӧԁ. Сочнӧј кӧрымјас-кӧ абуӧԍ, секі куш косӧԁ корымтӧ ԍілосујтны оз і ков.

XI. Мыјӧн шырны кӧрымјас ԍілосујтӧм воԇвылын.

Кӧрымјас шырны меԁбур торја машінајасӧн — ԍілосорезкајасӧн ԉібӧ кӧԏ іԇас шыран машінајасӧн. Сӧмын тащӧм машінајсыԁ ӧні абу-на зев тырмымӧн, обслужівајтны став ԍіктса овмӧссӧ најӧ оз вермыны. А ԍілосујтан кӧрымтӧ шырӧмыԁ зев јона тӧԁчас бур ԍілос лӧԍӧԁӧм вылаԁ. Та вӧсна колӧ іспоԉзујтны став ԍілосорезкасӧ ԁа соломорезкасӧ, коԁјас емӧԍ, ԁа наӧн уҗавны 2-3 ԍменаӧн. Меԁ еԍкӧ бурҗыка обслу-

6-ԁ ԍерпас. Бентаме ԏіпа іԇас шыран машіна (соломорезка).

жітны сілӧсорезкајасӧн ԁа соломорезкајасӧн колхозјасӧс, прӧстӧјҗык ӧтувтчӧмјасӧс, ԍілосорезкајассӧ ԁа соломорезкајассӧ колӧ ԍетлывлыны прокатӧ. Тајӧс поԅӧ котыртны машінно-тракторнӧј станціјајас пыр, гырыԍ колхозјас пыр, совхозјас пыр ԁа торја прокатнӧј пунктјас пыр. Кіӧн бергӧԁлан быԁ соломорезка колӧ пріспособітны кущӧмкӧ ԃвігаԏеԉ ԁінӧ. Кіӧн бергӧԁлан уна соломорезка поԅӧ таԅтӧ лӧԍӧԁны, і проізвоԃіԏеԉноԍтыс сылӧн лоӧ кымынкӧ пӧв ыҗыԁҗык. Ԃвігаԏеԉӧн соломорезка вылын уҗалігӧн сылӧн проізвоԃіԏеԉноԍт кыптӧмыс јона јітчӧма шыранторсӧ мытчалыԍ ԍамкӧԁ: бур мытчалыԍ кујім пӧв унҗык вӧчас ԍамтӧм мытчалыԍ ԁорыԍ. Сы вӧсна колӧ лӧԍӧԁны бур мытчалыԍ каԁрјас. Посԋіԃік колхозјас, коԁјас ԍілоссӧ оз уна лӧԍӧԁны, вермасны ԍілосујтӧм вылӧ лӧԍӧԁӧм кӧрымсӧ посԋаммӧԁны черӧн, чарлаӧн, косаӧн. Черӧн ԍілосујтан кӧрым кералӧм могыԍ ԍілос гу веԍтас пуктӧны кер ԁа сы вылын і кералӧны. Секі кералӧм кӧрымыс пыр-жӧ веԍкалӧ гуас. Ԃерт, таԇтӧ шырны абу зев бур, бурҗык машінаӧн, сӧмын машінаыԁ-кӧ абу ԁа ԍілосујтан кӧрымыԁ абу уна, быԏ лоӧ шырны черӧн, чарлаӧн, косаӧн ԁа с. в.

XII. Гујас ԁа траншејајас тыртӧм.

Шырӧм ԍілосујтӧм кӧрым течԍӧ гуӧ топыԁҗыка. Топыԁа течӧмкӧԁ јітчӧма ԍілослӧн качествоыс. Гујасӧ кӧрым топыԁа течӧм (трамбујтӧм) — зев тӧԁчанатор ԍілосујтігӧн. Меԁ кӧрымыс гуас топыԁҗыка пукԍіс, сіјос таԉалӧны кокӧн ԉібӧ вӧлӧн, сіԇ-жӧ кӧрт ԉібӧ пу трамбујтанӧн. Гырыԍ ԍілоснӧј гујасын ԉібӧ траншејајасын трамбујтӧны вӧвјасӧн, коԁјасӧс ԍујӧны гуас ԁа ԁорвыв ветлӧԁлӧмӧн трамбујтӧны. Трамбујтігас торјӧн-ԋін јона колӧ топӧԁны кӧрымсӧ ԍтенјас берԁԍыс. Кӧрымсӧ топыԁа течӧм унҗык вӧтлӧ ԍілос пыщԍыс сынӧԁсӧ, а сіјӧ (сынӧԁсӧ вӧтлӧмыс) ԍілосујтігас зев коланатор: кымын унҗык сынӧԁ коԉӧ ԍілос пыщкас, сымын ԉокҗык вермас артмыны ԍілосыс. Сы вӧсна і шырӧны кӧрымсӧ ԁа топыԁа трамбујтӧны ԍілоссӧ. Ԍілос кӧрымнас гусӧ колӧ тыртны паԍталаыс ӧткоԃа. Траншејајас колӧ тыртны куԅалаыс, меԁ быԁлун поԅӧ вӧлі тыртны 3/4 метр суԁта топӧԁӧм ԍілосӧн. Гујас ԁа траншејајас тыртӧм колӧ нуӧԁны ԁорвыв ԁа став уҗсӧ ештӧԁны регыԁҗыкӧн — 2-3 лунӧн. Кӧрымсӧ ԍујігӧн (тыртігӧн) гулӧн ԉібӧ траншејалӧн ԍтеныс кӧтӧԁԍӧ ԉејкаӧн. Торјӧн-ԋін колӧ кӧтӧԁны гујаслыԍ ежтӧм ԍтенјассӧ. Сӧмын гусӧ бура воԇвыв кіԍкалӧмӧн ԁа ԍілоссӧ течігӧн ԍтенјассӧ ԁорвыв кӧтӧԁӧмӧн поԅӧ перјыны ԍілослы колана васӧԁлунсӧ ԁа вӧчны бур кӧрым. Ԍілосујтан кӧрымлӧн-кӧ васӧԁлуныс 65% мынԁа, зев бур ԍујны щӧщ гуас мыјкӧ мынԁа лапыԁҗык кӧрым (пуктас корјас, ӧтава, ԍвеклӧ кор ԁа с. в.); најӧс колӧ ԏечны ԍтен берԁасҗык ԁа јонҗыка трамбујтны. Таԇӧн колӧ став гу суԁнаыс течны васӧԁҗык кӧрым. Тајӧ вӧчԍӧ сы вӧсна, меԁ еԍкӧ мукӧԁ кӧрымыслӧн васӧԁлуныс ез быр, а сіԇ-кӧ меԁ віԇԍас і щыкӧмԍыс. Васӧԁҗык кӧрым кӧԏ-і мыјкӧ мынԁа ԍетас ԍтенјаслы асԍыс васӧ, сӧмын сылӧн коԉӧ-на колӧм мынԁаыс васӧԁлуныс, ԁа ԍтен бокас кујлыԍ кӧрымыс оз щык. Меԁ еԍкӧ вӧчны бур ԍілос, гуӧ кӧрым течігӧн колӧ тӧԁны тащӧм правілӧјас: 1) кӧрымсӧ колӧ бурҗыка трамбујтны; 2) гулыԍ ԍтанјассӧ& каԁын ԁа јонҗыка ваӧн васӧԁмӧԁны; 3) гусӧ ԍілоснас (кӧрымнас) тыртны колӧ ӧԁјӧҗык.

XIII. Кыԇі тупкыԍԍӧ гу.

Ԍілос гу ԉібӧ траншеја колӧ тыртны чукјӧнҗык. 1-2 лун мыԍԏі ԍілослӧн вылысса слӧјыс веԉ јона шоналас ԁа пукԍас. Сіјӧс колӧ бурҗыка трамбујтны ԁа нӧшта течны вылас кӧрымсӧ. Коԁыр мӧԁ вылысыс шоналас, сіјӧс бура трамбујтӧны ԁа тупкӧны гусӧ воԇҗык ԍојӧн, сеԍԍа муӧн. Ԋајтӧԍԍӧмыԍ віԇӧм мо- гыԍ ԍілос ԁа ԍој костас пуктыԍԍӧ кущӧмкӧ вӧсԋіԃік віԇӧԁ — лапыԁ рӧгӧжа, вӧсԋыԃіка іԇас, пу кор, трунԁа ԁа с. в. Ԍілос гу вылас бурҗык унҗык течны мусӧ: сіјӧ отсалас ԍілоссӧ јонҗыка топӧԁны ԁа віԇас сынӧԁ пырӧмыԍ. Мунас гу вылысыс тыртԍӧ гӧгрӧс чуркјӧн (мыԉкјӧн) ԁа сіԇ, меԁ сіјӧ вӧлі тупкӧ гу гӧгӧрсӧ гу ԁорԍаныс метр паԍта кымын. Меԁ му вевтыс ез кынмы, сы вылӧ течӧны іԇас ԉібӧ жуг. Коԁыр гуыс лоӧ тыртӧма-ԋін, гӧгӧрыс, гу ԁорјасԍаԋыс 1 1/2 метр сајӧ вӧчӧны канава зер ва пырӧмыԍ ԍілос гуӧс віԇӧм могыԍ. Меԁ еԍкӧ буржык вӧлі перјыны ԍілоссӧ ԁа віԇны зерӧм-лымјалӧмјасыԍ, гу вевԁорас вӧчԍӧ прӧстӧј вевт ԉібӧ лебув. Тајӧн і уҗыс помаԍӧ. Ԍілосујтан кӧрым бӧрԍа сеԍԍа оз ков ԋекущӧм тӧжԁыԍӧм.

ХІУ. Ԍілӧс установкајас.

Інԁам җеԋыԃіка, мыј колӧ пыԃԃі боԍтны колхозјаслы ԍілос установкајас вӧчігӧн. Ԍілосујтан пракԏіка петкӧԁлӧ, мыј кымын ыҗыԁ ԍілосујтан башԋа, сымын еща вошӧ пӧтӧслуныс кӧрымјас ԍілосујтігӧн. Ԁај сіјӧс стрӧјітӧмыс ԁонтӧмҗык сувтас. Сеԍԍа башԋајас вӧчігӧн колӧ пыԃԃі боԍтны, мыј паԍтаыслӧн суԁта ԁінас соотношеԋԋӧыс колӧ лоны еща вылӧ 1 : 1 1/2 ԉібӧ 1 : 2, а нӧшта бурҗык, сіјӧ соотношеԋԋӧыс-кӧ лоӧ ыҗыԁҗык 1 : 3. Шуам, мі-кӧ башԋалыԍ паԍтасӧ боԍтам 4 метр, секі суԁтаыслы колӧ лоны 6 метр. Тајӧ колӧ, меԁ јонҗыка топаліс ԍілос кӧрымыс. Паԍтаыс башԋаыслӧн боԍтчӧ сы ԍерԏі, мыјԁта колӧ скӧтлы суткіӧн верԁӧм вылас кӧрымыс, ԁа боԍтчӧ пыԃԃі, — меԁ кӧрымыс ез щык, колӧ тӧвнас быԁлун боԍтавны башԋаԍыс кӧрымсӧ 5 саԋԏіметр кыза, а шоныԁ ԁырјі — 12 саԋԏіметрӧԇ. Ԍілослыԍ ԍтенјассӧ ԁа пыԁӧссӧ колӧ вӧчны сещӧм маԏерјалыԍ ԁа сіԇі, меԁ најӧ, ӧԏі-кӧ, кутісны топӧԁӧм (прессујтӧм) кӧрымсӧ; мӧԁ-кӧ ез сіԍмыны ԁа ез щыкны ԍілос шоммӧм вӧсна, ԁа, којмӧԁ-кӧ, меԁ вӧлісны зумыԁӧԍ. Сыыԍ кынԇі, меԁ ԍтенјасыс ԁа пыԁӧсыс оз вӧлі леԇны сынӧԁсӧ. Ԍілослӧн ԍтенјасыс меԁ сулалӧны вӧлі веԍкыԁа ԁа вӧлісны шыԉыԁӧԍ, меԁ кӧрымыс пукԍіс ӧткоԃа ԁа меԁ ез зыртчы ԍілосыс ԍтен берԁтіыс. Ԍілос башԋа ԍтенын му велԁорас, увԍаԋыс ԁа вылӧԇыс колӧны щітӧн тупкан вомјас ԍілоссӧ перјалӧм вылӧ. Паԍтаыс сещӧм вомјасыслӧн колӧ лоны еща вылӧ 0,7 метр, а җуҗԁаыс ԍтен ԍерԏіыс — 0,7 метрԍаԋ 1,5 метрӧԇ. Ԍілос башԋа вевт вылас колӧ лоны роԅ, кыті ԍујавԍӧ ԍілосујтан кӧрымыс. Ԍілос башԋалӧн меԁ волі лӧԍӧԁӧма посјас рабочӧјјаслы вылас кајны ԁа летчыны. Ԍілос башԋа увԍыс ԉок васӧ вештӧм могыԍ колӧ нуӧԁны трубајас. Ԍілос перјалан вомјассӧ ԍілоссӧ течігӧн колӧ топыԁа пӧԁлавны. Ԍілос вывсӧ колӧ тупкыны вевтӧн ԁа вӧчны веԋԏіԉаціја. Ԍілосԍаԋыс вевтӧԇыс колӧ лоны тыртӧмін 2 метр суԁта.

7-ԁ ԍерпас. „Героԉԁ“ коммунаын (Москуаса облаԍт) ԍілос башԋа.

Ԍілос установка меԁ вӧлі сувтӧ ԁонтӧм ԁај кокԋіа вӧчԍӧ, меԁ сіјӧс поԅӧ вӧлі вӧчны места вывса стрӧјітчан маԏеріалыԍ ԁа ԍіктса маԍԏерјас вынӧн. Ԍілос башԋаыс меԁ вӧлі уԁобнӧј ԍілос кӧрымсӧ сетчӧ ԍујны ԁа сетыԍ кыскавны, меԁ ез ковмы сетчӧ лӧԍӧԁны

8-ԁ ԍерпас. „Соԉіԁарноԍт" колхозын (Москуаса облаԍт) ԍілос башԋа.

сложнӧј мехаԋізмјас. Ԍілос установка (башԋа) меԁ оліс ԁыр, меԁ быԁ воԍа ремонтыс сылы ез сувт ԁонӧн. Меԁбӧрын, ԍтенјас пырыс ԍілосыс меԁ ез кынмы. Став тајӧ условјӧјассӧ колӧ пыԃԃі боԍтны стрӧјітігас.

ХУ. Ԍілосујтігӧн колан машінајас јылыԍ.

Кӧрым шырӧны ԉібӧ вӧлӧн бергӧԁлан соломорезкајасӧн ԉібӧ ԍілосорезкајасӧн. Ԍілосујтан кӧрымсӧ-кӧ лӧԍӧԁӧны ыҗыԁ башԋаын ԉібӧ полубашԋаын ԍілосујтӧм вылӧ, сетчӧ ԋеыҗыԁ каԁӧн колӧ шырны кымынкӧ ԍурс центԋер кӧрым. Секі торја машінатӧгыԁ ԋінӧм он вермы керны. Тащӧм машінаыс уҗалӧ трактор, парӧвӧј ԃвігаԏеԉ ԉібӧ мотор бергӧԁлӧмӧн. Машінаыс вермӧ шырны 10 часа уҗалан лунӧн 50 тоннаӧԇ лібӧ унҗык. Сы кынԇі, тащӧм башԋасӧ лібӧ полубашԋасӧ тыртігӧн сіјӧ шырӧм кӧрымсӧ колӧ лептавны 6-12 метр вылаӧԇ. Ставсӧ тајӧс поԅӧ вӧчны ԍілосорезкајасӧн, коԁјаслӧн ем торја пріспособԉеԋԋӧ башԋа вылас кӧрымсӧ лептавны. Кыԇі нуӧԁԍӧ кӧрымсӧ шырӧмыс? Кӧрымыс шыблавԍӧ перыԁа вештаԍыԍ (вӧрӧԁчыԍ) пыԁӧса куԅ јашщікӧ. Тащӧм пыԁӧсас ԍурӧм бӧрын кӧрӧмыс& ԋӧжјӧԋікӧн пыр ӧтарӧ пырӧ ԍілосорезка пуртјас улӧ. Сені сіјӧ посԋаммӧ, сеԍԍа венԏіԉаторӧԁ кыскан сынӧԁӧн кыптӧ труба куԅа башԋа вевтӧԇыс.

9-ԁ ԍерпас. Ԍілос шыран машіна (ԍілосорезка).

Ԍілосорезка ортсыԍаԋыс мунӧ соломорезка вылӧ, сӧмын ԍілосорезкаас мӧԁногӧнҗык лӧԍӧԁӧма пуртјас ԁінас шыранторсӧ ԍеталӧмыс. Сеԍԍа ԍілосорезкајаслӧн јашщікјаыс куԅҗыкӧԍ ԁа пыр вӧчԍӧны ветлӧԁланӧн (ԋоԉ кӧԉӧса вылын). Сӧмын тащӧм машінајасыԁ міјан зев-на-жӧ еща. Шырӧм кӧрым ԍілоссӧ поԅӧ течны блокјас ԉібӧ „жаравечјас" отсалӧмӧн, ԉібӧ торја лӧԍӧԁӧм транспорԏерјасӧн (еԉеваторјасӧн). Профессор Г. В. Богајев- скіј велӧԁӧ вӧчны зев прӧстӧј, гезја еԉеватор, коԁӧс вермас вӧчны быԁ маԍԏер. Колӧ 2-3 пӧвјыԍ вӧчны ԁорјаса жӧлӧб. Пӧвјасыслӧн паԍтаыс колӧ 15 санԏіметр. Куԅаыс — соломорезкаыԍ шырӧм кӧрым петанінԍаԋыс ԁа башԋаса ԉібӧ полубашԋаса кӧрым течан вылыс ӧшіԋӧԇыс. Тајӧ жӧлӧбыслӧн кыкнан помас ем ваԉікјас, коԁјас бергалӧны соломорезка шківԍаԋыс. Ваԉікјас вылӧ зелӧԁӧма помјастӧм кык гез, а на ԁінӧ јітчӧны пу планкајас, коԁјас паԍтанас жӧлӧб пыԁӧс паԍтаыс, а кызтанас 3 см, мӧԁа-мӧԁԍаныԍ 60-70 саԋԏіметр сајӧ. Меԁ планкајасыс топыԁҗыка жмітчісны жӧлӧб берԁас, жӧлӧб пыԁӧсас коԁјӧны ортчӧн кык бӧрӧзԁакоԃӧс, кыті і ветлӧны гезјасыс. Коԁыр тащӧм еԉеваторыс кутас уҗавны (соломорезка шківԍаԋ), шырӧм кӧрымыс, коԁі шыблавԍӧ еԉеватор вылӧ, кокԋіа кыптӧ башԋаӧ.

ХУІ. Ԍілосујтан ԏехԋіка.

Посԋіа шырӧм кӧрым ԍілос башԋаӧ ԍујӧм бӧрын колӧ паԍталаыс ӧткоԃа разӧԁны. Меԁ еԍкӧ ӧткоԃа течԍіс кӧрымыс, колӧ лӧԍӧԁны корымсӧ разӧԁан составнӧј трубајас. Кымын тырны кутас башԋаыс, сы ԍерԏі і чінтӧны (җеԋԋӧԁӧны) трубасӧ, чаԍтӧн-чаԍтӧн боԍталӧмӧн. Трубајас куԅа шырӧм кӧрымсӧ башԋа пыԁӧсӧԇыс вајӧԁны колӧ сы вӧсна, меԁ еԍкӧ сіјӧ выліԍаԋ кіԍԍігас ез шавкјыԍ кыԇ ԍурӧ ԁа торкав башԋа пыщкас уҗавнысӧ. Ӧткоԃа течӧм кынԇі, колӧ ԍілоссӧ бура ԁорвыв трамбујтны ԉібӧ таԉавны.

10-ԁ ԍерпас. Ԍілосорезкалӧн пуртјасыс. Торјӧн-ԋін колӧ топыԁа течны (таԉавны, трамбујтны) кӧрымсӧ ԍтенјас берԁті ԁа пеԉӧсјасԍыс. Сӧмын топыԁа таԉалӧмӧн-трамбујтӧмӧн поԅӧ вӧтлыны став сынӧԁсӧ ԍілос пыщԍыс. Таԇі ԁорвыв ԁа топыԁа кӧрым течӧмыс шуԍӧ кӧԇыԁ ԍілосујтӧмӧн. Таԇі вӧчӧмыслӧн тӧԁчанлуныс сыын, мыј ԏемператураыс тані кыптӧ сӧмын 20-30 граԁусӧԇ Цеԉԍіја ԍерԏі, сіԇкӧ-і ещаҗык вошӧ пӧтӧс вешществоыс, торјӧн-ԋін белокыс. Мӧԁногӧн ԍілосујтан кӧрым лӧԍӧԁігӧн — коԁі шуԍӧ пӧԍ ԍілосујтӧмӧн — кӧрымсӧ течӧны трамбујттӧг метр суԁта кымын, а таԉалӧны (трамбујтӧны ԉібӧ) ԁа воԇӧ слӧјсӧ течӧны 1-2 лун мыԍԏі; таԇсӧ течігӧн кӧрымыслӧн ԏемператураыс кыптӧ 45-50 граԁусӧԇ Цеԉԍіја ԍерԏі. Мыјӧн каԅаласны, мыј кӧрымыс шоналі тајӧ ԏемператураӧԇыс, сіјӧс тӧпыԁа трамбујтӧны ԁа вывԍаԋыс бара течӧны выԉ слӧј ӧԏі метр кыза. Кӧԇыԁ ԁа пӧԍ ԍілосујтӧм нуӧԁӧмлыԍ тӧԁчанлунсӧ петкӧԁлӧм могыԍ вајӧԁлам ӧԏі јукӧн-тор кӧрым ԍілосујтӧм куԅа нуӧԁӧм Ставсојузса І-ԁ совешщаԋԋӧ шуӧмыԍ: „Кӧԇыԁӧн ԍілосујтӧм бура нуӧԁӧм, пӧԍӧн ԍілосујтӧм ԍерԏі, лоӧ прӧстӧјҗык, ԁонтӧмҗык ԁај пӧтӧс вещшествоыс ещаҗык вошӧ. Та вӧсна колӧ кӧрымтӧ ԍілосујтны кӧԇыԁӧн, торјӧн-ԋін, коԁыр ԍілосујтӧны уна кӧрым“. Пӧԍӧн ԍілосујтӧм куԅа сені шуӧма: „кыз заа, шома кӧра, омӧԉҗык быԁманторјас ԁа с. в. колӧ ԍілосујтны вылын ԏемператураӧн; пӧԍӧн ԍілосујтӧмыс бурмӧԁӧ ԍојанлунсӧ ԁа пӧтӧслунсӧ кӧрымыслыԍ".

11-ԁ ԍерпас. Шырӧм ԍілос кӧрым ԍілос башԋаӧ ԍеталан труба. Кыкнан ногнас течӧны кӧрымсӧ башԋаас тырысҗык. Шоммігас ԍілосујтан кӧрымыс кутас пукԍыны, топавны. Кущӧм ԍілосујтан маԏеріалыс, сіԇі-і кутас пукԍыны ԍілосыс: воԇԇа суԁтаԍаԋыс вермас леԇԍыны 1/3-1/2 вылӧ. Та вӧсна ԍілоссӧ течӧм бӧрын 5-6 лун мыԍԏі ԍілосујтан торсӧ колӧ соԁтыны, меԁ ԇоԋнас іспоԉзујтны башԋасӧ. Мӧԁыԍ пукԍӧм бӧрас бара соԁтӧны ԍілосујтан торсӧ. Меԁбур васӧԁлуныс кӧрымлӧн лыԃԃыԍӧ 75%, кор кӧрымԍыс пыԇрӧԁлігас петӧ ва, сӧмын оз віјав. Кӧрымыс-кӧ нӧшта васӧԁ, колӧ сјјӧс тӧлӧԁыштны ывлаын ԉібӧ ԍілосас течігӧн сорлавны кос кӧрымӧн шуам, жугјӧн, шырӧм іԇасӧн (10%-ӧԇ). Ԍілос тыртігӧн-кӧ лоӧ вӧчӧма став правілӧјас ԍерԏіыс (шырӧм, гуас течӧм), секі оз ковмы кӧрымсӧ сорлавны солӧн (совсӧ-ӧԁ пуктӧны сы вӧсна, меԁ быԁманторјасԍыс јонҗыка петіс сӧкыс) — сӧкыс лоӧ-ԋін тырмымӧн кӧрымсӧ шырӧмӧн, а солыс кутас сӧмын торкны молочно-кіслӧј бакԏеріјајас бура паԍкалӧмлы. Амерікаын ԁа і кӧн ԍурӧ міјанын (шуам "Героԉԁ" ԋіма с. х. коммунаын) кӧрымсӧ течігӧн сіјӧс резӧны (кіԍкалӧны) шома јӧлӧн. Рӧскоԁыс тајӧн оз ло јона ыҗыԁ, сӧмын таԇсӧ вӧчӧмыс вермас вајна& зев ыҗыԁ пӧԉза, сіјӧ ӧԁԇӧԁӧ шоммӧмсӧ-ԁа. "Ачкасово“ пԉемхозын (Мӧскуаса облаԍт) башԋајас кӧрымӧн тыртігӧн быԁ кык метр кӧрым течӧн бӧрын кіԍкалӧны (кык пӧв) 38 ԉітр шома јӧв. Коԁыр ԍілос установкаыс ԇікӧԇ кӧрымнас тырас, — колӧ-ӧ прессујтны ԁа тупкыны кӧрымсӧ? Гырыԍ башԋајасын ԍілосујтігӧн ԁа течӧм бӧрас ԍілоссӧ верԁны регыԁ завоԃітчігӧн, амерікаԋечјас оз нуӧԁны прессујтӧм-ԋі, тупкывлӧм, најӧ оз повны, кӧԏ ԋеуна вылысыс-і щыкыштас. Ԋемецјас ӧні кутісны выԉногӧн віԇны ԍілосујтан кӧрымсӧ вывԍаԋыс сынӧԁӧн щыкӧԁӧмыԍ. Башԋасӧ тыртӧм бӧрын ԍілӧс кӧрым вылас кіԍкалӧны кі пыԁӧс суԁна кущӧмкӧ ԁонтӧм кӧјԁыс, ӧтлаын жугкӧԁ. Шоныԁ ԁа лапыԁлун вӧснаыс чужӧ ԁа паԍтаԍӧ ԍілос велԁорыс јеҗыԁ ешкінкоԃӧн (војлокӧн быԏтӧ), коԁ пыр сынӧԁыс оз пыр. Тащӧм-жӧ вевԏԏӧԁ вермас лоны кіпыԁӧс кыза жугсӧ-кӧ кіԍкалан шԉівкі боԍтӧм ԁа ваӧн сорлалӧм јӧлӧн. Ԋеыҗыԁ установкајасын ԍілосујтігӧн, кӧԏ і мыјкӧ мынԁа щыкӧмыԍ, колӧ віԁчіԍны. Тані колӧ ԇік прессујтны кӧрымсӧ. Кӧрымыс тупкыԍӧ ԋеуна кӧтӧԁышлӧм шырӧм іԇасӧн ԉібӧ пу корјасӧн 6-7 саԋԏіметр кызта. Тајӧ кіԍкалӧм вылас бура течӧны пӧвјас ԁа кущӧмкӧ груз, коԁі меԁ вӧлі воӧ 1 кв. метр плошщаԃ вылӧ 500 кг. Гујасын ԍілосујтігӧн колӧ пуктыны кіԅертӧмкоԃ ԍој 30 см кыза повјасыԍ вӧчӧм воԉӧс вылӧ. Тащӧм ԍӧкыԁ ԁа ыҗыԁ грузыԁ, кыԇ із, корӧ зев уна уҗалан вын сіјӧс кыскавны ԁа лептавны. Гермаԋіјаын моз поԅӧ лӧԍӧԁны ԁомкрат, торја пріспособԉеԋԋӧјасӧн. Поԅӧ лӧԍӧԁны і прӧстӧј пресс, блокӧн лептыԍан кыщ, коԁі пуктыԍԍӧ ԍілос вылас. Тајӧ кыщыс ԉібӧ ачыс зев ԍӧкыԁ ԉібӧ вылас пуктӧны ԍӧкыԁтор.

ХУІІ. Сілосујтӧм кӧрым верԁӧм.

Ԍілос ештӧмлӧн срокыс, ԍілоссӧ течӧмԍаԋ ԁа верԁны тујтӧԇыс арталӧмӧн, течан ԁа ԍілосујтан ногсӧ пыԃԃі боԍтӧмӧн, лыԃԃыԍсӧ 8-10 лунԍаԋ — 2 тӧлыԍӧԇ. Артмӧм ԍілос кӧрым, ԍілӧссӧ-кӧ ԍамӧн вӧчӧма ԁа бура тупкӧма, вермас щыктӧг овны зев ԁыр (меԁеща вылӧ во). Вылысԍаԋыс ԍілосујтӧм кӧрымсӧ боԍталігӧн, сынӧԁыс вылысас інмӧ ԁа сіјӧн щыкӧԁӧ ԍілосыслыԍ выліса слӧјсӧ. Та вӧсна вылыссӧ воԍсӧннас колӧ віԇны сы ԁыра, меԁ ԍілосыс ез уԃіт завоԃітчыны сіԍмыны. Кӧрым вын ԍерԏіыс ԁа сынӧԁ ԏемпература ԍерԏіыс і боԍтчӧ быԁлун ԍілосыс, — 5-ԍаԋ 12 саԋԏіметр кызтаӧԇ. Тајӧ слӧјсӧ колӧ быԁлун боԍтны ԁа верԁны скӧтлы, он-кӧ — сіјӧ кутас сіԍмыны ԁа оз туј верԁнысӧ. Кущӧм нормајасыс ԍілосӧн верԁігӧн? Ԍілосӧн верԁігӧн нормаыс уна пӧлӧс овлӧ. Ставыс јітчӧма сыкӧԁ, кущӧм кӧрымјас ԍілос кынԇі ԍетчӧны скӧтлы, мыј вылӧ мунӧ верԁӧмыс (јӧв соԁтӧм вылӧ, аԉі јај вылӧ щӧгӧԁны), ԁа ловја весыс ԁа с.в. Суткінас лыԍтан мӧслы ԍілосујтӧм кӧрымсӧ міјан верԁӧны 16 кг-ӧԇ. Сіԇ, „Героԉԁ“ ԍ.-х. коммунаын ԍілоссӧ ԍетӧны луннас кыкыԍ, асја ԁа рытја лыԍтӧм бӧрын. Быԁыԍын ԍетӧны 8 кг ӧԏі мӧс вылӧ. Ԍілосӧн верԁӧм вӧсна тајӧ коммунаас чінтісны турун верԁӧмсӧ луннас 2,5 кілограммӧԇ. Амерікаса овмӧсјасын гырыԍ јӧла скӧтлы ԍетӧны ԍілоссӧ луннас 15-ԍаԋ 30 кілограммӧԇ. Ԋемецкӧј профессор Феԉтц щӧктӧ верԁны лыԍтан мӧсјаслы 50 кілограммӧԇ ԍілосујтӧм бобӧԋаԋ быԁ ԍурс кг ловја скӧт вес вылӧ. Пԉеменнӧј кукаԋјаслы арӧсӧԇ ԍілосујтӧм кӧрымсӧ ԍетны оз ков, а ӧԏі арӧсԍаԋ поԅӧ-ԋін ԍетны 6-ԍаԋ 10 кілограммӧԇ луннас. Вӧвјаслы поԅӧ ԍетны сӧмын бура артмӧм ԍілос луннас 8-ԍаԋ 10 кілограммӧԇ; ыжјаслы ԍілос ԍетӧны 1-ԍаԋ 2 кілограммӧԇ. Ԍілос кӧрым ԁінӧ скӧтӧс колӧ велӧԁны ԋӧжјӧԋікӧн, мӧсјаслы завоԃітӧны воԇҗык ԍетны 5-6 кг, ԁа-і тајӧс-на ставсӧ скӧтыԁ меԁвоԇсӧ оз кут вермыны ԍојны. Сӧмын вежон мыԍԏі-ԋін скӧтыԁ велалӧ-ԍілос ԁінӧ ԁа кутӧны ԍојны бурҗыка, шуам, выԉыԍ ыщкӧм зӧр сора віка ԁорыԍ. Зев бур ԍілос кӧрымӧн кукаԋјасӧс ԁа тыра мӧсјасӧс верԁігӧн соԁтыны пыщкас 2-3 чајнӧј паԋ мел пыԅ. Тыра мӧсјаслы кукаԋаԍтӧԇыс 1 1/2-2 тӧлыԍ воԇҗык колӧ ԍілосӧн верԁӧмсӧ ԁугӧԁны. Кынмӧм кӧрым скӧтлы ԍетчӧ сӧмын ԇікӧԇ сылӧм бӧрас. Јӧлыԁ быԁ пӧлӧс ԁуксӧ ас пыщкас кокԋіа кыскӧ ԁа зев кокԋіа вермас кыскыны аспыщкас і ԍілослыԍ аслыс нога ԁуксӧ. Сы вӧсна ԍілоссӧ колӧ ԍетны лыԍтӧм бӧрас, лыԍтӧм воԇвылас весавны ԉаԍԋіјасыԍ коԉӧм ԍілоссӧ ԁа быԁ лыԍтӧм воԇвылын бурҗыка тӧлӧԁны картасӧ.