Фудзиталӧн аксиомаяс йылысь
Содержание
Терминъяс
ӧткодь доръяса куимпельӧса – равносторонний треугольник бур унапельӧса – правильный многоугольник вундӧг – отрезок кытшвизь – окружность веськыдпельӧса куимсэрӧг – прямоугольный треугольник
Фудзиталӧн аксиомаяс
Аксиомаяссӧ позьӧ аддзыны татысь.
Мый позьӧ артмӧдны Фудзиталӧн медводдза нёль аксиомаӧн вӧдитчӧмӧн?
Позьӧ артмӧдны квадрат да ӧткодь доръяса куимпельӧса. Лӧсьӧдім кӧ квадрат да ӧткодь доръяса куимпельӧса – та бӧрын бур квайтпельӧса да бур кӧкъямыспельӧса артмӧдны абу нин сьӧкыд.
Дай бур витпельӧса тшӧтш позьӧ лӧсьӧдны куш нёль аксиоманас вӧдитчӧмӧн.
Таысь кындзи, позьӧ артмӧдны куимпельӧса, сетӧма кӧ сылысь кык дор да на костса пельӧс, либӧ ӧти дор да сы бердса кык пельӧс.
Тайӧ этша на. Нёль аксиома кежысь позьӧ оз сӧмын бур унапельӧсаяссӧ артмӧдны, а и пропорциялы вундӧг корсьны. Петкӧдлам, кыдзи вӧчны тайӧс.
Тшӧтшкӧс вылын куим вундӧг гижтӧма: a, b, c. Колӧ артмӧдны нёльӧд вундӧг (пасъям сійӧс x-ӧн), медым a : b = c : x.
1. Кабаласӧ кусыньтӧмӧн артмӧдам кутшӧмкӧ пельӧс (серпасас сійӧ сьӧд рӧмӧн гижтӧма).
Пельӧс йылас пуктам a, b да c-лысь ӧти помнысӧ (тайӧс позьӧ вӧчны кабала кусыньтӧмӧн жӧ, 2-ӧд аксиома серти). Артмасны a’ = a, b’ = b, c’ = c вундӧгъяс.
2. a’ да b’ вундӧгъяссӧ ӧти пельӧс дор вылӧ пуктам, c’ вундӧгсӧ – мӧд дор вылас (3-ӧд аксиома серти).
Артмӧ: OA = a, OB = b, OC = c.
3. A да C чутъяс пыр веськыд визь нуӧдам (1-ӧд аксиома серти). Сэсся B чут пыр AC-лы перпендикуляр гижтам (4-ӧд аксиома серти). Пасъям сійӧс k-ӧн. Сы бӧрын B чут пыр k-лы перпендикуляр нуӧдам (пасъям сійӧс m-ӧн). Миян артмӧ: m да AC – параллель нога визьяс.
OC да m вомӧнасьӧны D чутын. Фалес теорема серти, OA : OB = OC : OD, либӧ a : b = c : OD.
Со корсянторыс и сюрӧма.
Мый позьӧ артмӧдны Фудзиталӧн медводдза вит аксиомаӧн вӧдитчӧмӧн?
Ӧні петкӧдлам, мый миянлы сетас витӧд аксиомаыс. Медводз казьтыштам да гӧгӧрвоӧдам сійӧс.
Сетӧма A да B чутъяс да k веськыд визь. Витӧд аксиома серти, кабаласӧ позьӧ кусыньтны сідзи, медым A чутыс k визяс веськаліс (серпас вылас сійӧ веськалӧ C чутӧ), а кусыньтанін B чут пыр муніс. Кусыньтанін лоӧ AC вундӧглы шӧр перпендикуляр, та вӧсна AB = BC.
B шӧрчута да AB радиуса кытшвизьсӧ пасъям w-ӧн. Миян артмӧ: C чутыс лоӧ k веськыд визь да w кытшвизь вомӧнасянін.
Дерт, витӧд аксиомасӧ колӧ стӧчмӧдны: колана кусыньтӧм эм сӧмын сэк, кор веськыд визьыс вомӧнасьӧ кытшвизьыскӧд; веськыд визьыс кӧ кытшвизьыскӧд вомӧнасьӧ кык чутын, кабаласӧ кык ногӧн позьӧ кусыньтны.
Сідзкӧ, витӧд аксиомаӧн вӧдитчӧмӧн позьӧ корсьны индӧм кытшвизьлысь да веськыд визьлысь вомӧнасян чутсӧ. Та вӧсна веськыдпельӧса куимсэрӧгсӧ сетӧм катет да гипотенуза серти лӧсьӧдны абу сьӧкыд. Петкӧдлам, кыдзи вӧчны сійӧс. Мед a – катет кузьта вундӧг, c – гипотенуза кузьта вундӧг.
1. c вундӧглысь ӧти помсӧ a помӧ пуктам (2-ӧд аксиома серти).
2. a вундӧглӧн мӧд пом пырыс h перпендикуляр нуӧдам (4-ӧд аксиома серти).
3. кабаласӧ кусыньтам сідзи, медым A чут h-ӧ веськаліс да кусыньтанін B чут пыр муніс (5-ӧд аксиома серти); серпас вылас A чут C чутӧ веськалӧ. Сэсся B да C чутъяс пыр веськыд визь нуӧдам. KBC – колана куимсэрӧгыс.
Подув да боквыв дор сертиыс пӧшти сэтшӧм жӧ ногӧн артмӧдӧны и ӧткодь берда куимпельӧса. Сідзкӧ, вит аксиомаӧн вӧдитчӧмӧн ӧткодь доръяса куимпельӧса позьӧ вӧчны Пифагор теоремасӧ казьтывтӧг.
