Пос

А. А. Зубріԉін. Бурмӧԁӧј віԇјастӧ. Комі-ԋіга леԇан-ін. Сыктывԁін кар. 1927 во. 2500. Кыввоԇ.

Ӧні мі, ревоԉутсіја-бӧрын, боԍтчім кыпӧԁны асԍыным овмӧснымӧс, боԍтчім лӧԍӧԁны выԉ-ногӧн выԉ-бур-олӧм. Воԇтіҗыксӧ, ревоԉутсіјаӧԇ, Роԍԍіјааԁ јураліс, властујтіс ԋеыҗыԁ озыр-јӧз-чукӧр. Секԍа олан-ԁырјіыс уҗалыԍ-јӧзыԁлы вӧлі вывті ԍӧкыԁ. Сы-вӧсна-і ревоԉутсіјаыԁлӧн могыс, - кокԋӧԁны, бурмӧԁны олӧмсӧ робочеј ԁа креԍԏаналыԍ; мезԁыны најӧс озыр-јӧз-чукӧр влаԍтыԍ. Тајӧ могјасыс міјан-ревоԉутсіјаыԁлӧн лоі могмӧма: госуԁарство-влаԍтсӧ помешшік ԁа капітаԉіст-кіԍыԁ лоі мырԃԃӧма; воыԍ-воӧ овмӧс міјан јонмӧ, воыԍ-воӧ мі бурҗыка олам, сӧмын міјан-креԍԏаналыԍ овмӧс колӧ јона-на кыпӧԁны, јо-на-на вежлавны уҗалан-ногјассӧ, меԁым јешщӧ кокԋӧԁны ԁа бурмӧԁны налыԍ олӧмсӧ. Ӧні креԍԏаналы оз-ԋін поԅ нораԍны коԁкӧ-вылӧ, оз-ԋін поԅ шуны: коԁкӧ-пӧ торкӧ, оз леԇ бура уҗнуӧԁны ԁа овмӧс бурмӧԁны; ԉібӧ коԁкӧ-вӧсна-пӧ век-на лоӧ щыг-ԋіԍӧ-пӧт овны. Креԍԏанаыԁ ӧні асланыс-овмӧсас аԍныс ԁортчыԍјас, аԍныс вермасны ԁорны аслыныс шуԁсӧ. Оз-кӧ завоԃітчыны аԍныс асԍыныс овмӧссӧ бурмӧԁны — оз ло налӧн шуԁа-олӧмыс веԍіг і ревоԉутсіја-бӧраԁ. Ӧні креԍԏаналы, мајбыр, сӧмын-ԋін завоԃіт віԇму уҗалӧмтӧ нуӧԁны велӧԁчӧм-јӧз-щӧктӧм-ԍерԏі, наука-ԍерԏі. Ӧні міјанӧс торкыԍ, паԁмӧԁыԍ, пемыԁӧн-пӧԁтыԍ озырјаслӧн-влаԍт абу, — ӧні Сӧвет-влаԍт кыԇ-мыј вермӧ отсаԍӧ креԍԏаналы овмӧс кыпӧԁны, велӧԁӧ најӧс выԉ-ногӧн уҗавны, выԉ-ногӧн овны. Быԁ креԍԏаԋінлы колӧ тӧԁны быԁмӧгјас-јылыԍ: тӧԁны сылыԍ чужӧм-быԁмӧмсӧ, олӧмсӧ. Тајӧ ставсӧ-ԋін велӧԁчӧм-јӧз, наука бура тӧԁмалӧма. Ӧԏі-ног уҗалан, кужӧмӧн-тӧԁӧмӧн — ԃеԍаԏіна му-вылыԍ ԍо-пуԁ-ԋаԋ боԍтан; мӧԁ-ногӧн уҗалан, кужтӧг-тӧԁтӧг — 30-40 пуԁјыԍ-уна оз во сіјӧ-жӧ мувылыԍ. Бурмӧԁыштан скӧт-віԇан-ногастӧ - мӧскыԁ вонас вајас 250 веԁра јӧв; еновтчыштан важ-ногас — 50 веԁра муртса вајас. Уна-переменаӧн лӧԍӧԁан му-уҗалӧмтӧ, кутан кӧԇны турун ԁа шабԁі — ԃеԍаԏінаыԍ буртӧ боԍтан 100 шајт-ԁон; коԉтчан важ-ногыс кујім-переменаӧн — сомын 30 шајт-ԁон боԍтан. Выԉногавны, кущӧм-колӧӧԇ бурмӧԁны-вежны міјанлыԍ віԇму-уҗалан-ногјассӧ вермас сӧмын віԇму-јылыԍ-наука. Сы-вӧсна быԁ креԍԏаԋінлы колӧ зев-бура тӧԁны быԁ выԉтор-јылыԍ, мыј віԍталӧ наука ԁа велӧԁчыны уҗавны агрономјас-велӧԁӧм-ԍерԏі. Ӧніја-ԁырјі міјан креԍԏана оз-на вермыны аԍныс тӧԁмавны ставсӧ бура віԇму-уҗалӧм-јывԍыс ԁа віԇмусӧ бурмӧԁны. Сы-вӧсна-і быԁ агрономлы колӧ ԍӧлӧмԍаԋыс уҗавны креԍԏана-пӧв- сын: велӧԁны, петкӧԁлыны выԉ-ногнас уҗавны, — ԍетны креԍԏаналы асԍыныс став-ӧніја-тӧԁӧмсӧ. Быԁ агрономлы колӧ зіԉны (кыԇі сіјӧ кужӧ ԁа ԍаммӧ) ԍујны креԍԏана јурӧ віԇму-уҗалӧм-бурмӧԁӧм-ԁум. Тајӧ ԋігаас став-ԍорԋіыс, велӧԁӧмыс — агрономіја-велӧԁӧм-ԍерԏі. Ставсӧ татчӧ гіжӧма сіјӧн, меԁым еԍкӧ креԍԏанаыс гӧгӧрвоісны ԁа аԍныс ԁумыштчісны віԇмунысӧ, овмӧссӧ бурмӧԁны, меԁым аԍныс боԍтчісны віԇмунысӧ выԉ-ногӧн ԁа бурҗыка вӧԃітны-уҗавны. А. Зубріԉін. Бурмӧԁӧј віԇјастӧ.

I. Турун ԁа ԋаԋ.

Бӧрја ветымын вонас (ӧніја-војас-кынԇі) Роԍԍіјаын турун-ԋаԋ воӧм пыр-ӧтарӧ чініс. Комын-во-сајын-кымын ԃеԍаԏіна-му-вылыԍ волӧма сӧмын 30 пуԁ ԋаԋ. Сіјӧ-жӧ каԁӧ, сыыжта-жӧ местаӧ мукӧԁ госуԁарствојасын волӧма 80-100 пуԁјӧԇ. Скӧт-лыԁ сіԇ-жӧ пыр чінӧма ԁај віԇан-скӧтыс пыр воыԍ-воӧ омӧԉтчӧма, урӧсмӧма. Јӧзыԁлӧн олӧмыԁ ԃерт-ԋін ез бурмы турун-ԋаԋ чінігаԁ: јона лолі налы щыгнысӧ пыклыны ԁа пӧттӧԇныс ԋеԍојлыны. Уналӧн-на, ме чајта, оз вунны 1891-1892-ӧԁ војасыԁ. Щыгјавлӧмысла јона секі јӧзыԁ пыктавлісны, уна зев — кулалісны. Веԍіг сек-ԁырԍа правіԏеԉствоыԁ (буржуј-праваыԁ) повԅыліс; буржујјаслӧн щӧщ жаԉыԍ& петаліс. Віԇлісны жаԉаԇԇа щӧщ уна ԍӧм: отсалісны щыгјалыԍ-јӧзлы. Секі щыгјаліс Роԍԍіјаыԍ җын-јӧзыс. Вомӧԁ-којмӧԁ-мыԍԏі, 1896-97 војасӧ, јӧзӧс бара сујіс ԋаԋтӧм-во. Бура-ԋаԋ-турун-воан губерԋајасын (Уфа, Вјатка, Самара ԁа мукӧԁ карувјасын) јӧзыԁ кутісны ԇікӧԇ щыгјавны. Правіԏеԉстволы лоі воԍтавны щыгјалыԍ креԍтаналы ԁон-боԍттӧг ԍојан-јуан-інјас, нарошнӧ лӧԍӧԁавны ка- ԅеннеј уҗјас, меԁым ԍетны щыгјалыԍјаслы нажетка ԁа унатор-на лоі вӧчны, меԁ сӧмын кыԇкӧ-мыјкӧ мезԁыштны јӧзӧс пікыԍ. А 1921-ӧԁ вотӧ быԁӧн-на тӧԁам: секԍа олӧмыԁ бурӧн ԋекоԁлӧн оз вун. Мыј-выјӧԇ секі јӧзыԁ воліс!. Ӧнӧԇ-на сіјӧ каԁыс тӧԁчӧ, — бура мӧртчылӧма. — Мыј-вӧсна сещӧм олӧмӧԇыс јӧзыс воліс? Унаӧн шуӧны: муыс-пӧ ізӧрміс, ез кут ԋінӧмтор вајны важ-моз, сіјӧн-пӧ і јӧзыԁ гӧԉміс. — Тајӧ збыԉ шуӧны. Сӧмын-ӧԁ му-уҗалӧмыԁ абу куш сы-сајын-а. Ӧні-ӧԁ јӧзыԁ јона-ԋін велӧԁчӧма, вермӧны унатор ас-колӧм-ԍерԏі вӧчны. Сіԇ-жӧ-і ԋаԋ-турун-вӧԃітӧмыԁ уна ем кужӧмӧн-уҗалӧм-сајын, наука-велӧԁӧм-ԍерԏі уҗалӧм-сајын. Кужӧмӧн мутӧ вынԍӧԁан, кужӧмӧн уҗалан, ԁӧԅӧрітан, - муыԁ јурвывтіыԁ вајас теԁ турун і ԋаԋ. Кӧні абу кужӧмыс (наука-велӧԁӧм тӧԁӧмыс) ԁа ԍӧлӧмԍыс уҗас кутчіԍӧмыс, сенј му зев ԁыша вајӧ ԋаԋ і турун. Сіԇ-жӧ і Роԍԍіјааԁ. Му вӧлі бур, вына сӧмын кытчӧԇ ез воны јӧз ԁа сіјӧс ез ізӧрмӧԁны. Јӧзыԁ воыԍ-воӧ пыр соԁіс. Коԁлы кытчӧ окота сетчӧ і овмӧԁчалісны. Щыг-кулӧмыԍ, ԋаԋ-кусӧк-јылыԍ сек налы јона ԁумајтны вӧлі оз ков. Сӧԁ-муԍіна мувылаԁ, муртса ԉок-гӧрнаныс коԁјыштӧмӧн, мыј вӧлі он којышт — быԁтор пурітӧмӧн быԁмӧ. Ӧԏі ԃеԍаԏінаԍыс воас вӧлі 200 — 300 пуԁ міча-міча ԋаԋ Туруныԁ-ԉібӧ (ԍԏепаԁ). 8 — 10 вежонӧн быԁмас кујім аршын-суԁта кі-пуктывтӧг. Тащӧм туруна-ԍԏепјасаԁ ԇебԍаԍлісны-олісны Запо- рожскеј-казакјас, віԇісны рочму татараыԍ ԁа коԁыԍ-ԁа. Најӧ веԍіг прамеја ез летчывны асланыс міча-бур-вӧвјас-вывԍыс, ԋепӧштӧ уҗавны. Муыԁ паԍтанас і бурлуннас тырмӧ быԁӧнлы. Сіјӧн-жӧ-ӧԁ артмыліс бур скӧтыԁ: ԍӧкыԁ-груз кыскалыԍ вӧвјасыԁ, кокԋіа-ветлыԍ „ԁонса-скакунјасыԁ", черкескеј скӧт-пӧрӧԁаыԁ, куԁріа-гӧна-ыжјасыԁ. Вӧлі сек ԍԏепјасыԁ лунвылаԁ, бур-віԇјасыԁ міјан војвылаԁ - вӧлі і бур турун; турун-ԍерԏі-і бур-скӧт. Јӧзыԁ ещаҗык труԁ пуктӧмӧн вӧлі боԍтӧны унҗык пӧԉза. А важӧнӧ-нӧ таԇі вӧлі?! Ез-на зев важӧн. Мі ставным-на школајасын велӧԁчігӧн лыԃԃывлім роч-ԋігајасыԍ секԍа-олӧм-јылыԍ ԍылан-лыԃԃанјас, ԁај ӧні-на чеԉаԃјас лыԃԃӧны А. В. Коԉтсовлыԍ міча ԍылан-лыԃԃаԋјассӧ ԍԏепјас-јылыԍ. Коԉтсовыԁ куліс сӧмын-на 70-во-сајын. Кытчӧ-нӧ сек-коста воші ставыс? Кытчӧ-нӧ сіԇ муртса 50 — 70 воӧн воші бур віԇјасыс (ԍԏепјасыс), бур пӧрӧԁа скӧтыс? Мыјла сіԇ, сещӧм регыԁӧн кутісны јӧз щыг-ԋіԍӧ-пӧт овны? Кутісны јӧзыԁ нермыны, бырны „багатыр“-јӧзыс? Лоі ставыс со кыԇі, ԁа со мыјла. Лунвывса бур-му-вылаԁ олыԍыԁ ӧԁјӧ зев соԁі. Сетчӧ, сещӧм кокԋіа олан-інаԁ уна чукӧртчісны сещӧм јӧзыс, коԁјас щыгјалісны војвывҗык-інјасын ԁа карјас-гӧгӧрын. Јӧзыԁ соԁіс ԁа ковміс-ԋін мутӧ гӧрны-вӧԃітны паԍкыԁҗыка. Лун- вывса ԍӧԁ-муԍіна муаԁ выныс чукӧрмыліс уна-ԍурс-војасӧн. Ԋаԋ-вајны, јӧзӧс верԁны сетчӧс мујасыԁ вермісны бура ԁыр. Сеԍԍа, ізгармыштас вӧлі муыԁ ӧԏілаті, еновтасны ԁа выԉлаті гӧрасны. Важ-му-местаыс коԉӧ ԁа бӧр тырӧ турунӧн. Бура-ԁыр секі јӧзыԁ вежлалісны ԋаԋ-вӧԃітан-местатӧ, щыгјыԍ ез повлыны. Вежлаліг-костіыс муыс ачыс шојтчіс, бӧр вынԍаліс јӧз вынԍӧԁтӧг. Уна јӧзыԁлы паԍкыԁ-і местаыԁ ковміс: гӧрісны, ԋаԋ-кӧԇӧмӧн кутісны вӧԃітны міча паԍкыԁ-віԇјастӧ, ԍԏептӧ. Кујім-аршын-суԁта быԁмыԍ бур-турун-пыԃԃі кутіс-ԋін паԍтала шԉівквіԇны ԍӧкыԁ-јурсӧ ӧшӧԁӧмӧн шобԁі. Во комын-ԋеԉамын-мыԍԏі ԍԏепыԁ ԋӧԏі ез коԉ, ставсӧ гӧрісны. Вежлавны воыԍ-воӧ кӧԇан-местатӧ лоі ԋекытчӧ. Мулы шојтчыны ԁа аслыс-вынԍавны лоі ԋекор. Воыԍ-воӧ сӧмын пыр кӧԇісны ԁа кӧԇісны. Мулӧн вын кутіс чінны, воыԍ-воӧ муыԁ понԁіс ізгармыны. Шобԁі кутіс воны пыр ещаҗык ԁа ещаҗык. Ковміс ԋін шобԁі-вӧԃітӧмтӧ сорлавны ԍу ԁа зӧр-вӧԃітӧмӧн. Најӧ мӧԁ-пӧлӧсҗык-вын боԍтӧны муыԍ. Сеԍса шојтчӧԁлытӧгыԁ муыԁ ԋӧжјӧԋікӧн і ԍу-зӧртӧ ещаҗык кутіс вајны. Таԇі вӧлі лунвылын, шоныԁ-інын ԍԏепјасын. Міјан тані, војвылаԁ, сіјӧ-жӧ уҗ керԍіс, сӧмын ԍԏеп-пыԃԃі куԅ-бур-вӧр бырӧԁчіс. Ԍԏепаԁ вӧлі воԇсаԍӧны куԅ-турункӧԁ; војвылаԁ лоі вӧркӧԁ воԇсаԍны, жугӧԁны немӧвӧјја козјас, пожӧмјас ԁа кыԇјас: пӧрлӧԁлыны ԁа біӧн сотны, ректыны ԋаԋ кӧԇны места тыла уҗавны. Сотчӧм-места-вылаԁ кымынкӧ во воіс зев-бур ԍу, іԁ ԁа шобԁі, сеԍԍа і ізгарміс. Ковміс војвывса-креԍԏаԋінлы еновтны сіјӧ местасӧ ԁа выԉ козја-вӧра-ін ректыны. Важ-іныс бӧр тыріс вӧрӧн. Тані таԇі-уҗалӧмԍыс бурыс ез-жӧ ло: воыԍ-воӧ вӧр пыр чіні ԁа урӧсміс; куԅ-бур-немӧвӧјја вӧр-пыԃԃі коԉі сӧмын коԋӧр-коԃ кустјас ԁа рошщіјас. Таԇі вӧчӧм „му“-вылаԁ (тыла-вылаԁ) зев бура быԁмыліс ԍу ԁа шабԁі. (Ӧні-на таԇі уҗалӧны кӧн-ԍурӧ коміаԁ, сӧмын вотчіна-ԁінас соԁтӧԁ-пыԃԃі-жӧ-ԋін-а). Бура, еԍкӧ, шуам, ԋаԋыԁ волӧма таԇі уҗалігаԁ-ԁа, ошкана-ӧ сӧмын уҗалан-ногыс? Тащӧм уҗалӧм-ногнаԁ-ӧԁ јӧзыԁ аԍныс аԍнысӧ гӧԉмӧԁӧны: рӧзӧрітӧны, сотӧны вӧртӧ, ізгармӧԁӧны асԍыныс мујассӧ, віԇјассӧ. Воԇӧ сеԍԍа муыԁ оз-ԋін пыр кут ӧткоԃа бура, пӧттӧԇ вајны ԋаԋтӧ. Скӧтыԁлы бур-турун-пыԃԃіыԁ кӧрымыԁ лоі куԅ-іԇас, а кор-і сіјӧ-на абу. Уҗавныс скӧтыԁлы ковміс ез ещаҗык, а унҗык. Быԁмыныс-јонмыныс налы кутіс ԍурны регыԁҗык: важӧн вӧлі вӧвтӧ 5-6 арӧсӧԇ быԁтасны, вӧԉа-вылын віԇасны, а ӧні 2-3 арӧсӧн ԁоԃԃалӧны-ԋін. Немӧвӧјја бурмӧм-скӧтыԁ кутіс бӧр омӧԉтчыны. Креԍԏаԋіныԁлӧн, віԇӧԁлан-ԁа, вӧлыс муртса 15 пуԁ груз кыскӧ, мӧс-вылаԁ тулыснаԁ віԇӧԁлыныԁ он лыԍт, ӧԁва лы-вылас кучікыс коԉӧма. Бырі бур-туруна віԇјасыԁ (ԍԏепјасыԁ), воші бур скӧт-рӧԁыԁ, бырі ԃеԍаԏіна-ыжԁа мувылыԍ 200 пуԁ ԋаԋ-воӧмыԁ. Мыј-нӧ лоӧ воԇӧ? Мыј кутам выԉыԍ-выԉӧ гӧрны ԁа кытыԍ му-віԇсӧ ректыны (вӧртӧ сотны)? Буракӧ, таԇі уҗавны воԇӧ оз поԅ. Рӧзӧрітчам мі ԁа щыглы кулам таԇнаԁ. Ӧні міјанлы кыԇ-мыј вермам ԁа кыԇ кужам бӧр колӧ вынԍӧԁны мутӧ, меԁым важ-моз бӧр кутас вајны ԋаԋ-турунтӧ. Тајӧс вӧчны ӧԋі мі вермам-ԋін. Наука тӧԁмаліс ԁа велӧԁӧ міјанӧс. Мӧԁ-ног ԋекыԇі оз поԅ. Бӧр вынԍавны мулы колӧ кујӧԁ. Кујӧԁ лоӧ уна скӧтыԍ. Скӧтлы колӧ бур кӧрым, пӧтӧс-турун. Таыԍ тыԁалӧ: быԁ креԍԏаԋінлы, меԁым бурмӧԁны мујас, колӧ зіԉны лӧԍӧԁны унҗык турун. А віԇӧԁлам-кӧ бурҗыка креԍԏана-овмӧсаԁ, јона-на омӧԉа најӧ му-вылаԁ кӧԇӧны турунтӧ. Шуас: сы-вылӧ-пӧ емӧԍ віԇјас! Віԇјас-вылӧ міјанлы ӧні колӧ віԇӧԁлыны бурҗыка ԁа мӧвпыштны. Најӧ міјан воыԍ-воӧ омӧԉтчӧны. Унаыԍ пӧрыԍ-јӧзлыԍ кывлывлан: важӧн-пӧ тајӧ віԇ-вывԍыс сымԁа турун вајлывлім, ӧні-пӧ со сӧмын тамԁа і овлывлӧ; ԉібӧ: тајӧ-жӧ віԇјасӧн-пӧ важӧн віԇлім сымԁа скӧт, а ӧні-пӧ тамԁасӧ (ещаҗык) муртса віԇам. Ԋіщмӧны, ԁавмӧны міјан віԇјас, а креԍԏана оз і шогԍыны сы-понԁа, оз-і мӧвпыштлыны — по- ԅӧ-оз-нӧ кыԇкӧ-мыјкӧ віԇны віԇјассӧ ԋіщкалӧмыԍ ԁа ԁавмӧмыԍ. Та-јылыԍ міјан зев ԁумыштлана. Зев бур еԍкӧ, коԁлӧн бурӧԍ-на віԇјас ԁа вермӧ чукӧртны скӧтлы пуԁ 50 — 70 турун, а унҗыкыс-ӧԁ креԍԏанаыԁ чукӧртӧны віԇјас-вывԍыԁ сӧмын ԋекытчӧ-тујтӧм јагвыв-турун пуԁ 25 — 40. Сещӧм ԉок-турунтӧ тоԉкӧ-жӧ-ԋін міјан велалӧм-скӧтыԁлы, коԋӧрјаслы-і, ԍојныԁ. Мукӧԁлаын, боԍтам-кӧԏ аԋгԉіјаса-креԍԏанаӧс, ӧткымыныс асланыс віԇму-вывԍыс чукӧртӧны 2500 — 3000 пуԁ бур,-ԍојана-турун. Верітана-абу, еԍкӧ, тајӧ віԍталӧмыс? — Зев верітана. Боԍтам мукӧԁ-госуԁарствојасԍыԁ олӧмтӧ. Ангԉіјаын повоԃԃа бур, шоныԁ. Міјанын-ԍерԏі сені бурҗык быԁмӧ туруныԁ. Ангԉіјаса-јӧзыԁ шоныԁ-вылӧ лачаӧн оз леԇԍыны. Најӧ оз міјан-моз віԇмутӧ уҗавны. Налӧн туруныԁ быԁмӧ ӧԁјӧнҗык ԁа куԅҗыка. Бура віԇтӧ-ԁӧԅӧрітӧмӧн најӧ віԇтӧ ӧԏі вонас ыщкылӧны кујімыԍ-ԋӧԉыԍ ԁажӧ вітыԍ. Сеԍԍа најӧ кӧԇӧны віԇјас-вылас чожа-быԁмыԍ-турун, ітаԉјанскеј рајгас. Кіԍкалӧны віԇјастӧ кујӧԁ-ваӧн. Кујӧԁ-васӧ чукӧртны налӧн нарошнӧ вӧчӧма јукмӧс карта-ԁінас. Кујӧԁ-ванас кіԍкалігӧн туруныԁ быԁмӧ зев ӧԁјӧ, ӧԏі војӧ ԇоԋ вершӧк быԁмас. Вонас поԅӧ ыщкывны 7 — 9-ыԍ. Татчӧ бара поԅӧ шуны: Ангԉіјааԁ-пӧ-ӧԁ шоныԁҗык ԁа бурҗык-жӧ міјан-ԁорыԍ повоԃԃаыԁ-ԁа, ԃерт быԁмас. Ԃерт еԍкӧ сіԇ-ԁа, абу-на ста- выс. Креԍԏанаыԁ аԍныс-ԋін тӧԁӧны, унаӧн-ԋін віԁлӧг-вылӧ-пыԃԃі кӧԇлывлісны турунтӧ му-вылаԁ. Он і зев-бур-му-вылӧ кӧԇ бобӧԋаԋтӧ, а ԃеԍаԏіна-вывԍыԁ пуԁ 300 — 400 чукӧртан, ԁај пӧтӧслуныс, мајбыр, абу јагвыв-турун-коԃыԁ. Ԉібӧ, быԁӧн тӧԁӧны, — горт-ԁінса-јӧрјастӧ, му-борјастӧ кык-пӧв ӧті гожӧмнас ыщкылӧны. Сіԇ-жӧ і віԇјастӧ — он-кӧ таԉӧԁӧ скӧтӧн, поԅас кык-пӧв ыщкывны. Лоӧ соԁтӧԁ-турун ԁа ԍојанаҗык. Вӧлӧма-кӧ і міјан-повоԃԃаӧн ԁа шоныԁлунӧн поԅӧ чукӧртны-вӧԃітны унҗык ԁа бурҗык турун. Віԇӧԁлам паокыԁҗыка ԁа прамејҗыка тӧԁ-малам віԇ-вӧԃітӧм-бурмӧԁӧмтӧ. Франтсіјаын 40 во-сајын-кымын море-пӧлӧныс вӧлі ставыс җуҗыԁ лыа-мыԉкјас (ланԁајасӧн-шуԍӧ), мыԉк-костјасас ва-сулалӧмысла ԋурмӧм-ԋујтмӧм-інјас. Ԋураԁ кущӧм турун быԁмӧ ставным тӧԁам: воԉӧсыԍ-кынԇі туруныԁ ԋінӧм-вылӧ оз туј. Ланԁааԁ олыԍ јӧзыԁ, бура-ԁыр щыг-ԋіԍӧ-пӧт олӧм-бӧрын, ԍуԍмісны. Најӧ кутісны ԋур-местасӧ бурмӧԁны наука (агрономјас)-велӧԁӧм-ԍерԏі. Ӧні сені, сіјӧ-жӧ местаын быԁмӧны җуҗыԁ-бур вӧр, бур-віԇјас паскӧԁчӧмаӧԍ, віԇӧны бур-пӧрӧԁа скӧт, гырыԍ бур-ыж-стаԁајас. Јӧзыслӧн олӧмыс вежԍіс, бурміс. Ԇік вӧт- віԍталӧм-коԃ. Со мыј вӧчӧ ӧніја-ԁырјі велӧԁӧм-ԍерԏі уҗалӧмыԁ. Віԇӧԁлам асԍыным, роч-муыԍ) овмӧснымӧс. Верст 40-кымын Мӧскуа-карԍаԋ, Мӧскуаса-ју-пӧлӧныс важӧн вӧлі шԉівквіԇӧны міча-міча, бур- туруна, віԇјас. Ԉубујтчыныԁ вӧлі на-вылӧ он вермы. Ӧні сіјӧ-жӧ местаыс ԇік куш гоԉквіԇӧ. Увтасҗык-інјасыс ԇікӧԇ-ԋін пӧрӧмаӧԍ ԋурӧ. Вывтасјасыс ԇік кушӧԍ сулалӧны. Жаԉыԁ петӧ, віԇӧԁлан-ԁа. Сіԇ-жӧ і мукӧԁлаын. Ԋіжнеј-Новгороԁ-карувса Павлов-вӧлӧԍтын пӧрыԍјасыс (важӧн јона кывԍылісны бур чер-ԁа, пурт-ԁа, томан-ԁа, мыј-ԁа вӧчыԍјасӧнј шуӧны: важӧн-пӧ, Ока-ју пӧлӧнса віԇјас-вылаԁ турун-піԍыс вӧлі вӧв-вылын пукалыԍ морт оз тыԁав, сымԁа ԁа сы-куԅа турун быԁмыліс; ӧні-пӧ бур-војаснас сіјӧ-жӧ віԇјас-вылыԍ муртса 80-100 пуԁ чукӧртан. Та-јылыԍ уна віԍталӧм оз ков, быԁлаын сіԇі. Быԁлаын креԍԏана нораԍӧны тащӧмторјыԍ. Сеԍԍа сіԇ-жӧ мі пыр нораԍам еща му-вӧсна, оз тырмы міјанлы му. Ԋаԋ-турунтӧ-кӧ муыԁ воыԍ-воӧ кутас ещаҗык вајны, — міјанлы ԋекор оз кут тырмыны, пыр ковмас паԍкӧԁчыны паԍтанас: кык-мынԁа-кӧ турун воӧмыԁ чінӧ, кык-мынԁа-жӧ і віԇтӧ лоӧ паԍкӧԁны.

II. Мыј-вӧсна омӧԉтчӧны віԇјас

Меԁ-јона віԇјасыԁ омӧԉтчӧны, мујасыԁ-моз-жӧ, муԍін (почва) вынтӧммӧмыԍ. Му-пыщкас оз кут лоны турунлы тырмымӧн ԍојанторјыс, кыԇі і ԋаԋлы, шобԁілы, картупеԉлы жӧ. Ԋаԋ уҗалігӧн креԍԏанаыԁ муԍін-вынԍӧԁӧм вӧсна тӧжԁыԍӧныҗык: гӧрӧны, піԋовтӧны, кујӧԁ петкӧԁӧны кӧԇа вежлалӧны ԁај сіԇ-на шојтчӧԁӧны. Віԅјас-вынԍӧԁӧмыԁ креԍԏаналы оз і уԍлы ԁумвылас. Воыԍ-воӧ сіјӧ ыщкӧ сеԍ турун, воыԍ-воӧ јешщӧ, ышкӧм-бӧрас, віԇӧ віԇјас-вылын скӧтӧс, јірӧԁӧ: веԍкыԁа-кӧ шуны, сіјӧ кыԇ-мыј вермӧ помалӧ віԇлыԍ вын-ебӧссӧ. Меԁ бӧрынсӧ віԇԇыԁ ԁугԁіс-жӧ турунтӧ вајны, ԉібӧ муртса вајыштӧны увтас-інјас ԁа прісаԁ-віԇјас, коԁјасӧс боԍтлӧ тувсов ва. Ојԁлан віԇјастӧ вынԍӧԁӧ-кујӧԁалӧ тувсов-ваыс; сіјӧ аслас візывӧн вајыштӧ ыҗыԁ-ва-ԁырјі, ваӧн-боԍтӧм-інјасыԍ-жӧ, бурҗык-му ԁа вевԏԏӧ важ муԍінсӧ турун-поԁ-ԁінтіыс (шуӧны-тај: віԇтӧ-пӧ ԋајталӧ). Таԇі бӧр вынԍалӧны увтас-інјас, ојԁлан-віԇјасыԁ; сіјӧн-і сещӧм віԇјас-вылаԁ пырҗык быԁмӧ ԁај бурҗык-пӧтӧсаҗык туруныс. Сеԍԍа віԇ-вынтӧммӧм-серԏі-жӧ віԇвылаԁ омӧԉмӧ і быԁмыԍ-туруныс: бур-пыреј-пыԃԃі пыр унҗык кутас быԁмыны ԍітурун, ԉібӧ бобӧԋаԋ-пыԃԃі — "јепӧтош“-турун, сеԍԍа і ԇікӧԇ ԍітуруныԁ венас. Куԅаӧн віԇԇыԁлӧн выныс пыр чінӧ, оз кут вермыны і чорыԁ турунтӧ вајны, віԇԇыԁ кутас ԋіщмыны турун-пыԃԃі понԁас быԁмыны ԋіщ.

ІІІ. ԊІЩ.

Ԋіщлы бур муԍін оз ков, меԁтыкӧ вӧлі му ԁа мыјкӧ сен быԁміс-а. Ԋіщ быԁмӧ ԁа олӧ мукӧԁ-турун-вын вылын. Веԍкалас-кӧ віԇвылаԁ, регыԁӧн паԍкалас віԇ-паԍталаыс. Тыртас-тупкас став быԁмыԍ турунсӧ. Турун сыкӧԁ ԋекыԇі оз вермы воԇсаԍны јӧз-отсавтӧг. Тупкас зев кыза віԇтӧ ԋіщкыԁ, сеԍԍа зер-ԋі, лысва-ԋі, оз леԇлы јіҗны му-пыщкӧԇыс, ставсӧ ас-піас кутӧ. Ԋіща-віԇ-вылаԁ быԁмыԍ турунјаслы веԍіг зера-ԁырјі ваыԁ муртса ԍурлӧ, а ԋіщтӧм-віԇјас-вывса турунјасыԁ і зертӧм-ԁырјі лысваӧн ԁа мыјӧн-ԁа пӧтӧԍ, јуыштӧны. Вывті зера-војаснаԁ ԋіщыԁ ас-піас кутӧ зев уна ва. Турунјасыԁлы бара мӧԁарӧ абу лӧԍыԁ, — пыр ва-піынӧԍ. Быԁ креԍԏаԋін керка-лептігӧн кер-костјассӧ, пазјассӧ ԋіщкалӧ, меԁым кӧԇыԁ-сынӧԁ оз кут ветлӧԁлыны костӧԁыс. Сіјӧс вӧлӧм быԁӧн-ԋін тӧԁӧны, - ԋіщыԁ, турун-ԍерԏі, озҗык леԇ ас-піӧԁыс ветлӧԁлыны кӧԇыԁлы ԁа шоныԁлы. Сіԇ-жӧ і віԇвывса-ԋіщыԁ кутӧ шоныԁ-шонԁі југӧртӧ му-пыщкаԁ пырӧмыԍ. Турунјасыԁ, еԍкӧ, тулыснаԁ завоԃітласны-жӧ петны, быԁмыны ԁа кӧԇыԁ-вӧснаыс бӧр кулӧны, оз вермыны віԁчіԍны прамејӧԇ шонԁӧԁӧмсӧ-ԁа. Віԇјасыԁлыԍ ԋӧжјӧԋікӧн-вочасӧн-ізгармӧмсӧ быԁӧн тӧԁӧны. Віԇӧԁлам кущӧмкӧ шор ԉібӧ ју-пӧлӧнса віԇјас-вылӧ. Віԇјаслыԍ ԋӧжјӧ ізгармӧмтӧ поԅӧ каԅавны. Віԇӧԁлам кущӧмкӧ шор-пӧлӧнса віԇјас-вылӧ: увтасҗык-берега-местајасын, кытчӧ ыҗыԁ-ва ԁырјі візувыс пуктӧ вајӧм-ԋујт ԁа коԉӧ сетчӧ ва-јамӧм-бӧрын, ԍетӧн быԁмӧ пыреј, бобӧԋаԋ ԁа мукӧԁ бур-турунјас. Увтас-віԇіас-веԍтын-кӧ кӧнкӧ вылынҗык емӧԍ бур муԍіна мујас, сетыԍ лым-зер-ваӧн сіԇжӧ лет- чӧ бур-вына-му-торјасыс віԇвылӧ ԁа віԇвывса муԍінсӧ бурмӧԁӧ; сещӧм віԇјасыс бара-жӧ бур-коԃӧԍ, сӧмын бобӧԋаԋ-коԃ туруныԁ шочаммӧҗык-ԋін-а. Тащӧм віԇ-бок-гӧрајасас-кӧ быԁмӧ пујас ԉібӧ кустјас, најӧ летчан ваыԁлы озҗык ԍетны нӧбавны муторјастӧ-ԁа, віԇјас-вылаԁ-ԋін быԁмӧ омӧԉ турун, ԋіщсора. Сіԇ-кӧ, колӧ тӧԁны — віԇјас омӧԉтчӧны віԇ-вывса-муԍін вынтӧммӧмла.

IV. Віԇјас-вылын оз ков скӧтӧс віԇны.

Сіԇ-жӧ міјан віԇјас омӧԉтчӧны кыԇ-ԍурӧ пустӧшітӧмла, скӧтӧн таԉӧԁӧмла. Воԇ-тулысын, віԇјас сӧмын-на петасны лым-улыԍ, муыс самеј ваӧн тыр, ԋебыԁ, — веԍіг морт оз лыб, а секі міјан (кӧн-ԍурӧ) скӧт леԇӧмаӧԍ-ԋін віԇ-вылӧ. Скӧтыԁ ветлӧԁлігаԁ таԉалӧ-чорԅӧԁӧ вылысса турун-вуж-муԍінсӧ, кокјаснас, гыжјаснас вунԁалӧ, віјалӧ быԁмыны-завоԃітчыԍ-турунјаслыԍ вужјассӧ. Кулӧм вужԍыԁ ԃерт-ԋін оз быԁмы быԁмӧг, та-вӧсна туруныԁ віԇ-вылаԁ шочаммӧ. Ыжјас јоԍ-піԋјаснас јірӧны турунлыԍ-петассӧ, коԁыԍ, еԍкӧ, верміс быԁмыны зев бур бобӧԋаԋ ԉібӧ мӧԁ-пӧлӧс бур-турун. Быԁ креԍԏаԋін тӧԁӧ: ӧԅім-вылӧ-кӧ пыралас скӧт, лојас ԁа јірас, — ӧԅімыԍ бур-ԋаԋ оз-ԋін во. Сещӧм-жӧ і віԇԇыԁлы лојӧмыԁ ԁа јірӧԁӧмыԁ. Віԇ-вылаԁ-ӧԁ туруныԁ абу сӧмын уна-воԍа,-вужјыԍ-пе- тыԍјас, а емӧԍ і ӧԏі-воԍа-кӧјԁысыԍ быԁмыԍјас. Кӧјԁысјасыс сещӧм турунјасыслӧн віԇвылӧ коԉӧны коԉан-воԍа турунԍыс ԉібӧ кыԍкӧ тӧв-вајӧ. Віԇвывса турун-петастӧ мувывса петас-ԁорԍыԁ колӧ јешщӧ јонҗыка-на віԇны. Мујастӧ-ӧԁ кущӧм бура-ԋебԅӧԁӧны-вынԍӧԁӧны, а віԇтӧ-ӧԁ ԃаԃӧыԁ ԋекор оз гӧрлы-піԋовтлы. Ԋебыԃік-турун-вужлы ковмас коԁјыны-піԍкӧԁчыны чорыԁ му-піӧ, крепыԁа кутчіԍны сетчӧ. Туруныԁлӧн сӧмын-на петіс ԋебыԃік-јылыс ԁа ԋебыԃік-вужјыс, ез-на уԃіт јонҗыка вынԍавны, вужјаԍны чорыԁ му-пластӧ, а сіјӧс шӧрі орӧԁіс-ԋін скӧтлӧн гыжјыс. Скӧт таԉалӧм бӧраԁ вылысса му-пластыс топалас, чорԅас; сы вӧсна ԍӧкыԁа кутасны тӧлавны турунлы ԍојанторјасыс, коԁјас тӧлалӧмӧн-посԋавтӧг оз сывны ва-піын, — а быԁмӧг-вужјыԁ ԍојансӧ вермӧ боԍтны сӧмын ваӧ-сылӧмӧн. Та-вӧсна чорыԁ,-таԉалӧм-інаԁ туруныԁ быԁмӧ ԋӧжјӧҗык таԉавлытӧм-інын-ԁорыԍ. Сіԇ-кӧ, — скӧтӧн таԉӧԁӧм, вужјассӧ-турунлыԍ скӧт-гыжјасӧн орјӧԁлӧм, турун ԍӧмӧссӧ, петассӧ јірӧԁӧм — став гырыԍ-ԉокыс скӧтӧс віԇвылын тулысын віԇӧмын. Коԁі кӧԍјӧ віԇвылыԍ чукӧртны бур ԁа уна турун, оз ков скӧтӧс леԇны віԇјас-вылӧ турунтӧ ыщкӧм іԁралӧм-бӧрӧԇ. Таыԍ-кынԇі скӧтӧс віԇ-вылаԁ віԇӧмыԁ абу бур со-мыј-вӧсна: зера ԁырјі вылысса му-пластыс ԋебыԁ, скӧтыԁ, еԍкӧ сіјӧс пыр-ԋін лојӧ віԇтӧ-ԁа, јешщӧ-ԋін кор мӧсјас мунӧны јуны, воԇӧ шуԋгӧны-ԉі мӧԁа-мӧԁ- бӧрԍыс ԍӧрӧн-бӧрԍӧн ӧԏі-кок-тујјасӧԁ-моз; секі шыԉыԁ віԇԇыԁ ставыс лоӧ грун ԁа гран. Вурԁыԍјас (му лептӧмӧн), коԇувкоԏјас (коԇув-карјасӧн, коԇувкотпозјасӧн) сіԇ-жӧ щыкӧԁӧны віԇјастӧ. Таԇі, віԇӧԁан-ԁа, бур шыԉыԁ віԇԇыԁ воыԍ-воӧ щыкӧ: таԉалӧмԍыԁ грунјӧԍ-гранјӧԍ лоӧ, сеԍԍа коԇувкотпозјас-вылаԁ ԁа вурԁыԍ-петкӧԁӧм му-чукӧрјас-вылаԁ туруныԁ оз быԁмы, костјасас, еԍкӧ-і ем-коԃ-на туруныԁ-ԁа, ыщкыныԁ косаыԁ оз ԍібав.

V. Віԇјасӧс омӧԉа череԃітам-ԁӧԅӧрітам.

Тулыс-арын віԇ-вылын воӧм ԁыр-сулалыԍ-ва щыкӧԁӧ-жӧ віԇтӧ. Воԇын віԍталім-ԋін: ојԁлігӧн ваӧн пуктӧ віԇ-вылӧ посԋіԃјк му-чірјас — ԋујт. Ԋујтыԁ, еԍкӧ, зев јона вынԍӧԁӧ мутӧ, но турунлы сіјӧ бур сек, кор пуктас вӧсԋіԃіка віԇ-паԍталаыԁ; кор ваыс оз паԍкыԁа віԇтӧ боԍтлы, ԁа пуктас ԋујтсӧ ӧԏілаӧҗык ԁа кыза — сіјӧ тыртас турун-вужјассӧ ԁа туруныԁ оз і вермыв сеԍԍа петныс. Овлывлӧ-віԇвылын: местајасӧн ва зев ԁыр пукалас, оз вермы візывтны јуӧ-ԉі, шорӧ-ԉі; сещӧм местајасас улысса му-пластыс ԍојӧԁ ԁа чорыԁ, оз леԇ васӧ пыщкӧ јіҗны, — сещӧм-інјасыс бара-жӧ, щыкӧны, ԋурмӧны: быԁмыны кутас шочіԋік ԋур-турун. Тащӧмторјыс вермас лоны, віԇвыв-шорјас ԁа јујас-кӧ лӧптӧн тырасны, пруԁјас-кӧ вӧчаласны сетчӧ ԁа мукӧԁтор-вӧсна. Сесԍа унаыԍ віԇјас щыкӧны і баԃ ԁа мукӧԁ-пӧлӧс кустјасыԍ. Најӧ паԍкалӧны зев ӧԁјӧ. Најӧ тупкӧны шонԁі, мырԃԃӧны муыԍ уна вын ԁај мешајтчӧны ыщкыны ԁа турун коԍтыны. Тајӧ ԉокторјассӧ колӧ бырӧԁны быԁ креԍԏаԋінлы, меԁым буржык ԁај унҗык турун чукӧртны.

VI. Уна-пӧлӧс віԇјас. Віԇ-коԍтӧм. Віԇ-вӧчӧм.

Віԇјас міјан со кущӧмјасҗык: 1) ваӧн-ојԁлан віԇјас; 2) увтас-віԇјас (кыті увтаслаыс, вывті васӧԁлаыс оз туј мујас-вылӧ); 3) вынтӧм, важ-еновтӧм-мујас; 4) вӧрын куш-інјас; 5) ыҗыԁ му-борјас (ԍонјас, муӧн вӧԃітны оз поԅ) ԁа јаг-шор ԁа вӧр-ју-пӧлӧнјас; 6) ыщкыны-поԅана ԉапкыԁ-ԋурјас. Віԇјас-бурмӧԁӧм ногјас јылыԍ віԍтавтӧԇ колӧ ічӧԏіка віԍталыштны: кыԇі креԍԏанаыс каԅалісны віԇјас бурмӧԁӧмлыԍ коланлунсӧ. Меԁ воԇԇа помканас віԇјас бурмӧԁӧм-јылыԍ ԁумыштны креԍԏаналы вӧлі му-вылӧ турун-кӧԇӧм. Му-вылӧ кӧԇлытӧԇ најӧ ез гӧгӧрволыны турун-кӧԇӧмлыԍ бурлунсӧ, ԋепӧштӧ кутчіԍны віԇјас-бурмӧԁӧм-уҗӧ. Креԍԏаԋіныԁ турун-кӧԇӧм-уҗӧ оз кутчіԍ, ԃерт, оз ԁышӧԁчӧм-куԅа, ԉібӧ аснырлун-куԅа, а гӧгӧрвотӧмнысла ԁај сеԍԍа кујім переменанаԁ мутӧ вӧԃітігӧн налӧн скӧслы& кӧрымыԁ оз суԇԍы, лоӧ віԇны гӧрӧмыԍ быԁ шорбок і бортор, кытыԍ сіјӧ ыщкыштӧ ԁа чукӧртыштӧ арјыны турунтор ԉібӧ јірӧԁыштас скӧтсӧ. Асԍыс став-борторсӧ ыщкӧ, куралӧ турун-а, турун аслас оз тырмы, лоӧ ԋӧбны пуктыны јӧзлыԍ, пуктыны ветлыны верст 15-20-сајӧ. Кор сіјӧ аслас му-вылын завоԃітас кӧԇны турунтӧ, ачыс аслас ԍінмӧн аԁԇас ԁа гӧгӧрвоас пӧԉзасӧ кӧԇӧмӧн-турун-вӧԃітӧмыԁлыԍ. Сылы лоӧ аслыс окота пӧртны ԉок турунтӧм віԇјастӧ муӧ, меԁым кӧԇны сетчӧ турун, а сеԍԍа боԍтчас і став віԇмусӧ бурмӧԁны. Важӧн сіјӧ аслас му-бурмӧмлы оз вӧлі веріт: мыј-кӧԏ-пӧ сыкӧԁ вӧч, сеԍԍа-кӧԏ-пӧ кыԇ ен бурмӧԁ — ԋінӧм-пӧ бурыс оз ло, прӧста труԁыԁ вошӧ. Му-вылын турунтӧ-вӧԃітӧмыԁ і петкӧԁліс, кыԇі колӧ віԇӧԁны віԇ-му-вылаԁ. Колӧ боԍтчыны віԇјас-бурмӧԁны, колӧ лӧԍӧԁны тајӧ уҗсӧ сіԇ, меԁым поԅны кутас уҗавны вӧвјасӧн: вӧла-плуг-гӧрјӧн ԁа быԁԍама піԋанас (агаснас). Меԁ-воԇ колӧ віԇ-вывԍыԁ коԍтыны васӧԁ-інјассӧ; перјавны-весавны мырјассӧ, баԃ кустјассӧ, жеԉнӧг (ԉежнӧг)-кустјассӧ; шыԉӧԁны, вунԁавны гырыԍҗык-вущјассӧ, весавны гырыԍ ізјас ԁа мукӧԁтор. Віԇ коԍтыны поԅӧ воԍса канавајасӧн, таԇнаԁ ԁонтӧмҗык сувтас. Тулысын, ԉібӧ гырыԍ-зерјас- бӧрын колӧ віԇ-вылаԁ прімеԏітны: кытіҗык, кущӧм-тујӧԁ ԁа кытчӧ візывтӧ ваыс ваа-увтас-іныԍ; пасјавны ва візывтан тујјассӧ беԃторјасӧн, ԉібӧ гурантор-коԁјышталӧмӧн. Таԇі колӧ пасјаԍны, меԁым тӧԁны кыті ԁа коԁарлаԋ коԁјыны канавајас — валы візывтан-туј. Сӧмын оз ков вывті віԇӧԁны пасјас-вылас, оз ков канаватӧ коԁјыны-чукԉӧԁлыны пасјас-куԅаыс, а колӧ коԁјыны кыԇ-верман веԍкыԁҗыка. Віԇ-коԍтан канавајасыԁ овлӧ: шӧр-канава (ыҗыԁ) ԁа бокса отсӧг-канавајас. Шӧр-канавасӧ коԁјыны меԁ-увтас-інтіыс ва-візывтан-пӧкатлаԋ, нуӧԁӧны шорӧԇ ԉібӧ јуӧԇ. Паԍтасӧ ԁа җуҗԁасӧ коԁјыны васӧԁ-ԍерԏі, унаӧ кутас візывтны ва; овлӧҗык: җуҗԁаыс - кујім-веԍт-суԁтаԍаԋ аршынӧн-җынјӧнӧԇ, паԍтаыс — кык-паԍта җуҗԁа-ԍерԏі. Бокса, отсаԍыԍ-канавајассӧ бара-жӧ коԁјӧны васӧԁҗык-інјасті шӧр-канаваӧԇыс. Унаӧ ԁа гырыԍаӧ коԁјыны — поԅас сӧмын аԁԇыны віԇ-вылаԁ. Сӧмын меԁ оз-жӧ ло вывті уна, ԁа меԁ шӧр-канаваыскӧԁ ӧтлааԍӧны ва-візывтан-ногыс-жӧ (а оз паныԁ). Мусӧ канава коԁјӧмыԍ шыблавны паԍкыԁҗыка, шыԉыԁҗыка; мыјкӧ-вӧсна-кӧ оз поԅ, лоӧ граԁ-моз лептыны, секі колӧ быԁ-віт-сыв-сајӧ вӧчны кост валы канаваӧ візывтны. Во-мӧԁ-којмӧԁ-бӧрԏі, кор му коԍмыштас ԁа пукԍыштас, колӧ канавајастӧ весавны, выԉмӧԁыштавны. Канава-коԁјігаԁ-жӧ-і колӧ весавны шыԉӧԁны віԇвывԍыԁ быԁԍама чукӧрјастӧ ԁа вужјајастӧ. Коԇувкот-чукӧрјас ԁа вурԁыԍ-лептӧм-мујас поԅӧ кӧртзырјӧн. Емӧԍ, ԃерт, торја весаԍанјас, но најӧ ԁонаӧԍ, а бурҗыкасӧ оз-жӧ поԅ уҗавныс најӧн. Ԍӧкыԁҗык, віԇвылыԍ весавны турун-вужјас. Лечыԁ-черӧн-кынԇі ԁа лечыԁ коканӧн-кынԇі ԋінӧмӧн он вермы керавны најӧс. Кералӧм вущјассӧ чукӧртны куԅмӧс-чукӧрӧ (3 аршын-паԍта ԁа 2 аршын-суԁта). Чукӧрјассӧ течны веԍкыԁ-раԁјасӧн, меԁым поԅны кутас бура ветлӧԁлыны на-кості гӧрјӧн ԁа піԋаӧн. Во 3-4-мыԍԏі чукӧрјасын вущјас сіԍмасны, лоӧ ԍӧԁ-мукоԃ; секі поԅӧ ставсӧ којны-паԍкӧԁны віԇвылаԁ: сіјӧ јон-бур-вына-кујӧԁ-коԃ — лӧԍалӧ і граԁвыв-пуктаслы. Мырјас берталӧны зорјасӧн, мајегјасӧн. Важӧн кӧн-ԍурӧ Ԅемскеј Управајас лӧԍӧԁлывлісны нароԍнӧ мыр-бертан-машінајас ԁа ԋеыҗыԁ ԁон-вылӧ ԍетавлывлісны креԍԏаналы уҗавны (прокат). Машінаыс важ-ԁонӧн сулавліс 200 — 500 шајт. Машінанаԁ зев кокԋіа поԅӧ мырјастӧ віԇ-вывԍыԁ весавны. Уҗалӧны сіјӧ машінанас вӧвјасӧн, уҗ бура ӧԁјӧ соԁӧ. Сӧмын тащӧм машінајаснаԁ уҗавныс колӧ вӧрјасын пашԋајас-вӧчігӧн, гырыԍ-мырјассӧ бертны. Посԋі ԁа сіԍмӧм-мырјасыԁлы ԋекущӧм ԁона-машіна оз ков, најӧс зев лӧԍыԁа поԅӧ бертны черӧн ԁа зорјасӧн.

VII. Мыј сеԍԍа воԇӧ віԇјасӧн вӧчны.

Віԇ-коԍтӧм ԁа весалӧм-бӧрын колӧ ԁумыштлыны воԇӧ уҗ-јылыԍ: колана абу воԇӧ-бурмӧԁӧ- мыс тајӧ местасӧ: коԉны віԇ-улӧ-ӧ, лӧԍӧԁны-бурмӧԁны му-улӧ-ӧ. Местаыс-кӧ абу вывті увтас-інын, оз јона пов арԍа ԁа тувсов вајасыԍ, нӧшта-ԋін быԁмӧ-кӧ сетчӧ омӧԉ, скӧт-ԍојтӧм-турун, лушщӧ гӧрны му-улӧ, а мукӧԁ мујастӧ ставсӧ завоԃітны уҗавны уна переменаӧн кӧԇӧмӧн, — сіԇі, меԁым ӧԏі му-вылӧ лоӧ кӧԇӧма туруныс 3-4-во-піас ӧтчыԁ. Поԅӧ кӧԇны бур, чӧскыԁ-турунјас: бобӧԋаԋ, шыр аԋкыщ ԁа мукӧԁ-пӧлӧс-турун. Бӧрја кык-вонас турун кӧԇлӧм-бӧрын поԅӧ сіјӧ му-вылас скӧтӧс јірӧԁыштны. Увтас места-вӧсна-ԉі, мыјкӧ мыј-понԁа-ԉі-кӧ, оз шогмы му-вылӧ (пашԋа-вылӧ) лӧԍӧԁны, віԇтӧ лоӧ коԉны сіԇі, сӧмын бара-жӧ поԅӧ бурмӧԁны кык ногӧн. Ӧԏі-ног бурмӧԁны поԅӧ со кыԇі: віԇтӧ уна-пӧв гӧрлыны плуг-гӧрјӧн, вынԍӧԁны міԋерала-вынԍӧԁанјасӧн ԁа кӧԇны уна воԍа турун-кӧјԁысӧн. Меԁым гӧрӧм ежа-пластыс уԃітас бура сіԍмыны ԁа артмыны уна-воԍа туруна-віԇ, колӧ 2-3-во бура гӧрлыны-піԋовтны ԁа кӧԇлыны (меԁым ԋе кушӧн віԇны) воԍа кӧԇајас: шыр-аԋкыщ, бобӧԋаԋ, зӧр ԁа мукӧԁтор. Меԁвоԇаыԍ колӧ гӧрны пара-вӧла плуг-гӧрјӧн, меԁ пластјасыс оз орјавны, а ӧԏі-мӧԁ-вылӧ топыԁа куԅала воԁасны. Плуг-кӧԉӧсајассӧ колӧ лӧԍӧԁны чеп-јылӧ, меԁ гӧрыԁ оз понԁы ԉокыԍ четчавны ԉок-інјассӧ гӧрігас (гурана-мыԉкјас, посԋіԃік-вущка-інјас). Меԁ-воԇԇа гӧрӧмыԁ-кӧ лоӧ ԉок, воԇӧ сеԍԍа ԍӧкыԁ лоӧ мутӧ ԋебԅӧԁны. Вывті вущкӧԍ-інјастіыс колӧ гӧрны кык-мортлы: ӧԏікыслы вӧвсӧ ԁа гӧрсӧ веԍкӧԁлыны, мӧԁыслы — кокнас пластјастӧ воттӧԁлыны& ԁа кӧртзырјӧн вушкӧԍ-пластјассӧ орјӧԁлыны. Гӧрны колӧ арын, август-тӧлыԍын-кымын, ԁа коԉны піԋовттӧг тулысӧԇ; арнас ԁа тӧвнас сіјӧ бура парітчас ԁа кынмалас. Тулыснас піԋовтны: пӧв-квајт-кымын куԅа-ногнас первој, сеԍԍа вомӧныс пӧв 3-4. Тащӧм-інјас піԋовтны бур „ԅіг-заг“-ԋіма пјԋаӧн. Поԅӧ-і пу-піԋаӧн (кӧрт-піԋа); меԁ піԋовтчас прамејҗыка, піԋа-вылаԁ кӧртавны ԍокта-вылӧ керпомјас-ԉі, чуркајас-ԉі, мыј-ԉі; сӧмын-ӧԁ омӧԉӧԍ сещӧм пу-піԋајасыԁ ԁа регыԁ кіԍԍасны. Воԇӧ му-ԋебԅӧԁны бур "Ранԁаԉ"-ԋіма-піԋа. Піԋовтігаԁ тащӧм-піԋасӧ поԅӧ лӧԍӧԁлыны кыԇі колӧ. Пара-вӧлӧн верман луннас піԋовтны кык ԁа җын ԃеԍаԏіна-му. Емӧԍ ӧні тащӧм піԋајасыс прокатнеј-пунктјасын; сеԍ поԅӧ боԍтлывлыны, оз јона ԁонӧн боԍтны. Ԋӧбалӧны-ԋін і аԍныс креԍԏанаыс тӧварішществојасӧн. Креԍԏаналы колӧ лӧԍӧԁны тащӧм піԋатӧ (агастӧ). Сіјӧн лӧԍыԁ ежмӧм мујастӧ гӧрӧм-бӧраԁ ԋебԅӧԁны ԁа картупеԉ ԁа ԋаԋјасыԁлы выԉ-кујӧԁалӧм мујастӧ піԋовтныс (оз кыскав, лептав вылӧ кујӧԁсӧ). Гӧрӧм ԁа піԋовтӧм віԇ-вылаԁ поԅӧ кӧԇны уна-пӧлӧс кӧјԁыс: зӧр, шыр-аԋкыщ зӧр-сорӧн, шабԁі. Кӧԇны колӧ кіӧн којалӧмӧн. Сеԍԍа, зӧр-ԉі, шыр-аԋкыщ-ԉі-кӧ кӧԇӧма лоі, колӧ первој „Ранԁаԉ“-піԋаӧн піԋовтны, тыртны ԋебԅӧԁӧмӧн-моз кӧјԁыстӧ муӧн (бӧрвылас піԋовтны прӧстӧј піԋаӧн). Піԋовтны колӧ ӧԏі-пӧв вомӧнӧн ԁа кык-пӧв куԅмӧс-ногыс. Піԋовтыԍлы колӧ піԋовтіг-чӧжыс пыр пукавны піԋа-вылас: ԃерт еԍкӧ-і, вӧвјасыԁлы лоӧ ԍӧкыԁ-коԃ ԁа-ӧԁ став піԋа-піԋыс-жӧ пыԁӧ пырас, став пластсӧ-жӧ торјӧԁлас, вунԁалас, — прамӧј-му-коԃ віԇԇыԁ лоӧ, вӧв жаԉітӧмла-кӧ піԋовтыԍыԁ кутас піԋа-бӧрԍыс ветлӧԁлыны секі ԋебыԁ му оз ло: піԋатувјасыԁ вершӧкыԍ пыԁӧ оз пырны. Бура ԋебԅӧԁӧм-муыԁ бура і тыртас кӧԇӧм-кӧјԁыстӧ, коԍмыны ԉібӧ каща-ракалы туԍјас оз коԉны вылӧ. „Ранԁаԉӧн& піԋовтӧм-бӧрын сеԍԍа піԋовтны прӧстӧј піԋаӧн 2-3 пӧв. Прӧстӧј-піԋаыԁ мутӧ шыԉӧԁас, пыркӧԁас ежа-вужјассӧ, мічаа разӧԁас му-паԍтаыԁ ԁа ԇікӧԇ вылӧ пушітас (ԋебԅӧԁас) му-ԍінсӧ. Кӧсјаԁ-кӧ сетчӧ зӧр ԉібӧ віка-пыԃԃі кӧԇны шабԁі, колӧ кӧԇтӧԇыс „Ранԁаԉ“-нас піԋовтны. Мӧԁ-ногыс „Ранԁаԉ“-піԋаыԁ пыԁӧ тыртӧ кӧјԁыс-туԍјассӧ-ԁа, посԋі шабԁі-кӧјԁыс-туԍјасыԁ оз вермыны чужныс. „Ранԁаԉ“-піԋаыԁ-кӧ абу, кӧԇны колӧ зӧр ԉібӧ віка-кӧјԁыстӧ гӧрӧм пластјас-вылас ԁа вӧԉіԍ бура піԋовтны, меԁым кӧјԁыс-туԍјас выліӧ каща-ракалы веԍшӧрӧ ез коԉны. Арнас, ректӧм-бӧрын, бара гӧрны, сӧмын-ԋін тувсов-гӧрӧмыслы вомӧн-ногыс (поперек). Меԁым бура вунԁаԍас ежа-пластјасыс, а оз прӧ- ста орјаԍны, вунԁаԍӧм-пыԃԃі ԁа кыскаԍны му-паԍтаыс кыԇ-ԍурӧ, плуг гӧрјыԁлыԍ пуртсӧ колӧ лечыԁа тӧчітны. Лечыԁ пурта гӧрнаԁ оз ло сещӧм ԍӧкыԁ гӧрныԁ-і. Локтан-тулыснас бара гӧрны: віԇԇыԁ лоӧ-ԋін граԁјӧр-му-коԃ. Поԅӧ-ԋін пуктыны картупеԉ, кӧԇны іԁ, зӧр, ԉібӧ бара віка. Мӧԁ-вотӧ гӧрігӧн бура-ԋін поԅӧ піԋовтны прӧстӧј піԋаӧн, "Ранԁаԉ“-тӧг. Тајӧ мӧԁ-вонас поԅӧ-ԋін зӧрјыскӧԁ ԁа іԁјыскӧԁ щӧщ (сорӧн) кӧԇны турун-кӧјԁыс, меԁым сеԍԍа завоԃітны віԇԇӧн вӧԃітны. Но бурҗык, еԍкӧ, јешщӧ ӧԏі-во гӧрлӧмӧн-уҗавны (кӧԇлыны ӧԏі-воԍа быԁмыԍ-кӧјԁысјас), меԁ уԃітас ежа пластыс ԇікӧԇ, ԍӧԁ-му-коԃӧԇ сіԍмывны, — секі бурҗык і віԇԇыԁ лоӧ, віԇ-пыԃԃі-кӧ коԉан. Турун-кӧԇӧм воԇвылын мутӧ бур выноӧԁны міԋерала-вынԍӧԁанӧн. Воԇ-тулысын, кыԇ сӧмын поԅны кутас, ԃеԍаԏіна-мувылӧ којны 24-30 пуԁ томаш-шлак-ԋіма ԁа 8 пуԁ-кымын каԉіј-сов-ԋіма му-вынсӧԁан-торјас. Лун 5-7-мыԍԏі му гӧрны 1 1/2 - 2 вершӧк суԁта, сеԍԍа кӧԇны зӧр ԉібо іԁ. Пырыԍтӧм-пыр-жӧ кӧԇны турун-кӧјԁыс ԁа ставсӧ (зӧр-кӧјԁыс-і, турун-кӧјԁыс-і) ӧтлаын піԋовтны бура. Зӧр-кӧјԁыс чужӧм-бӧрын му-шыԉӧԁны кокԋіԃік му-катокӧн (гӧгрӧс скалӧ-быгыԉтан-моԁаа-пу). Поԅӧ віԇ-вылаԁ кӧԇны зев уна-пӧлӧс турун-кӧјԁыс сорӧн, но мукӧԁ-ԁырјі оз-на зев і ԍур быԁ-ԍама-ԍікас-кӧјԁысыԁ, сеԍԍа оз став пӧлӧсыс бура чужны, ԁај ԁонаӧԍ. Сы-вӧсна мі тані інԁам ту- рун-кӧјԁысјас, коԁјасӧс бура віԁлалӧма-ԋін, кӧԇлывлӧма-ԋін. Со кущӧм турун кӧјԁысјас сорлалӧмӧн поԅӧ міјан татчӧс віԇму-вылаԁ кӧԇны (ԃеԍаԏіна-вылӧ) 1) Гӧрԁ-бобӧԋаԋ турун..........10 тув; 2) Јеҗыԁ-бобӧԋаԋ „ .... 5 „ 3) Швеԁскеј „ „ ........5 „ 4) Ԏімофеевка..................15 „ 5) Коԍԏор...................... 30-40 „ 6) Пыреј . ................10-15 „ Ԍӧԁ-муа, увтас-інјасӧ бобӧԋаԋ-кӧјԁыс колӧ чінтыны; быԁ-чінтӧм тув вежны ӧԏі тув ԏімофеевкаӧн ԁа ӧԏі тув кооԏор-кӧјԁысӧн. Трунԁаа-муԍіна віԇ-вылӧ бобӧԋаԋыԁ омӧԉа быԁмӧ, лушщӧ ԋе кӧԇны: ԃерт віԁлӧг-вылӧ поԅӧ кӧԇлыны сорӧн: бобӧԋаԋ-ԍікассӧ — 5 тув, ԏімофеевка — 25 тув ԁа косԏор — 60-80 тув. Турун-кӧјԁыстӧ пырҗык колӧ ԋӧбны ԅемеԉнӧј-склаԁјасыԍ, сеԍ бурҗык вермас ԍурны. Турун кӧјԁыстӧ поԅӧ быԁтыны і аслыԁ. Кытчӧ быԁмӧ меԁ-куԅа, туруныԁ, сеті пощыштны колӧ скӧт-јірӧмыԍ торја-јӧрӧ. Гожӧм-помын, кор туруныс воас, колӧ ыщкыны-ԉі, вунԁыны-ԉі коԉтајасӧ. Сеԍԍа коԍтыны шонԁі-воԇын ԁа вартны ԋаԋӧс-моз-жӧ. Жуг-коԃ-піас коԉӧ уна, пӧтӧса бур-турун-кӧјԁыс. Сіјӧ жуг-коԃсӧ віԇны тӧвнас кос-інын, тулыснас іԁјыԁкӧԁ-ԉі, зӧрјыԁкӧԁ-ԉі щӧщ кӧԇны ԁа бура ӧтпырјӧ піԋовтны. Сӧмын оз ков скупітчыны кӧјԁыснаԁ. Быԁ ԃеԍаԏіна-вылӧ колӧ којны пуԁ 4-5. VIII. Кущӧмҗык скӧт-верԁан турунјас.

Воԇын віԍталӧм турунјасыԁ — ставыс уна воԍа быԁмыԍјас; таво-кӧ, шуам, кӧԇам — туруныԁ кутас быԁмыны кымынкӧ во вылыԍ кӧԇлытӧг важ вужјасԍыс. Бобӧԋаԋ-турунјасыԁ кујімнан-пӧлӧсыс — бобі-ԍікас быԁмӧг. Кӧјԁыс-туԍыс бобі ԁа аԋкыщ кӧјԁыс-коԃ-жӧ. Бобі-ԍікас быԁмӧгјас-жӧ віка (шыр-аԋкыщ) ԁа чечевіча. Меԁԍа-бур пӧтӧслуннас — бобӧԋаԋ турунјас; бур-повоԃԃа-ԁырјі іԁралӧм кык-кујім-тув бобӧԋаԋыԁ воԇсаԍӧ тув-шобԁі-кыԁкӧԁ, тув зӧр-шыԁӧскӧԁ. Та-кынԇі бобӧԋаԋтуруныԁ јешщӧ со мыјӧн став-піас бур; сылӧн вужјасас быԁмӧны јӧнгыԉ-коԃ гаԃјас; сіјӧ гаԃјасас чукӧртчӧ сынӧԁыԍ азот-ԋіма-газ. Азот колантор быԁ быԁмӧглы. Сынӧԁаԁ, еԍкӧ, азотыԁ і уна ԁа му-піаԁ сіјӧ еща, а быԁ-пӧлӧс ԋаԋ-быԁмӧглы му-піыԍ колӧ унҗык азот. Сынӧԁыԁ пырӧ му-піаԁ ԁа бобӧԋаԋыԁ і чукӧртӧ сыыԍ аслас вужјасӧн азотсӧ. Бобӧԋаԋ-турун ыщкӧм-бӧрын гӧрӧм-муын азотыс сымынԁа, мыјԁа, еԍкӧ, лоі 100 ԁоԃ кујӧԁ петкӧԁӧмыԍ. Тащӧм бурлуннас бобӧԋаԋ вермӧ справітны, вынԍӧԁны ізгармӧм (вынтӧммӧм) мутӧ. Та-вӧсна-ӧԁ і мукӧԁлаын зев ԁонӧн ԋӧблывлӧны мујјастӧ бобӧԋаԋ-кӧԇлӧм-бӧрын куш ӧтчыԁ шабԁі-кӧԇлӧм-вылӧ. Меԁ-јон вужјыс бобӧԋаԋлӧн пырӧ муӧ зев пыԁӧ, вершӧк 10-12. Кос, зертӧм гожӧмјасын вермӧ кыскыны васӧ пыԁыԍ, муыԍ ԁа озҗык пов мукӧԁ-турунјас-моз зертӧмԍыԁ. Іԇԇыс бур мујас-вылаԁ овлӧ аршыныԍ куԅ. Ԉістјасыс ԁа, јурыс-ԁа зев омӧԉіка кутчіԍӧны іԇ-ԁінас, сы-вӧсна турунтӧ іԁралјгӧн колӧ вӧԃітчыны кокԋіҗыка, меԁ оз кіԍсыны ԁа меԁ оз коԉ сӧмын чорыԁ іԇас-коԃ. Ӧтчыԁ кӧԇӧмӧн бобӧԋаԋ быԁмӧ кымынкӧ во: унҗык во быԁмӧ віԇјас-вылын, ещаҗык мујас-вылын кӧԇӧмӧн. Бур војасӧ, бура воӧмӧн ԃеԍаԏінаув-местаыԍ чукӧрмӧ пуԁ 400-500. Сеԍԍа, первојыԍсӧ ыщкылан воԇҗык ԁа ӧтава-вылас он віԇ скӧтӧс, бур вонаԁ поԅлас-на арнас мӧԁыԍ ыщкыны. Меԁ-воԇԇа вонас бобӧԋаԋ быԁмӧ ԋӧжјӧҗык. Куш-ӧтнассӧ ыщкӧмыԍ воӧ еща, сіјӧн-і колӧ кӧԇны сорӧн іԁкӧԁ-ԉі, зӧркӧԁ-ԉі, меԁым поԅас му-вылыԍ мыјкӧ чукӧртны. Сіԇ-жӧ бобӧԋаԋ-кӧјԁыстӧ поԅӧ кӧԇны ԍу-ӧԅім-пыщкӧ. Кӧԇны колӧ воԇ-тулысын, ӧԅім лым-улыԍ петӧм-бӧрын, веԍкыԁа ӧԅјм-вылас. Ԃерт ӧԅімтӧ піԋовтны оз поԅ, секі кӧјԁыс-туԍјасыс аԍныс му-ԁінас ԉаскыԍасны ԁа чужасны — лоас первој вонас ԋекуԅіԋік петас. Зӧр-іԁјыԁкӧԁ кӧԇігӧн, воԇын віԍталім-ԋін, колӧ піԋовтны ӧтпырјӧ. Мујас-вылӧ бурҗык кӧԇны гӧрԁ-бобӧԋаԋ, сетӧ унҗык турун. Віԇјас-вылӧ кӧԇігӧн колӧ сы-ԁінӧ соԁтыны тув-вітӧн-кымын јеҗыԁ-бобӧԋаԋ-кӧјԁыссӧ ԁа швеԁскејсӧ. Швеԁскеј гӧрԁ-бобӧԋаԋыԍ јона мӧԁ-пӧлӧс. Рӧмыс сылӧн кык-пӧлӧс. Уліыс ԇоріԇыслӧн (јурыслӧн) лӧзоват, выліыс — ԇік јеҗыԁ. Куш-ӧтнассӧ кӧԇӧмыԍ воас ещаҗык турун, сӧмын унҗык во быԁмӧ выԉыԍ кӧԇтӧг. Јеҗыԁ бобӧԋаԋ быԁмӧ быԁлаӧ, быԁԍама муԍінас. Быԁмӧ җеԋыԃіка; скӧт јірыштӧм-бӧрын зев-ӧԁјӧ бӧр быԁмӧ. Віԋовҗык мукӧԁ-пӧлӧсԍыс. Озҗык пов кӧԇыԁыԍ-ԋі, скӧт-лојӧмыԍ-ԋі. Пыреј, ԏімофеевка, коԍԏор - најӧ злака-ԍікас быԁмӧгјас, најӧ ԍу, шобԁі, зӧр, іԁ ԁа мукӧԁ-коԃӧԍ. Ԏімофеевка ԁа коԍԏор уна-во быԁмӧны ӧԏіыԍ кӧԇлӧмыԍ. Быԁмӧны куԅа. Веԍіг којмӧԁ вонас-на чукӧрмӧ зев уна турун. Ԏімофеевка, коԍԏор ԁа пыреј турун зев чӧскыԁӧԍ, ԃеԍаԏінаԍыԁ чукӧрмӧ зев уна.

IX. Кыԇі віԇјасто воԇӧ ԁӧԅӧрітны.

Воԇԇа кык-вонас кӧԇӧм-бӧраԁ віԇтӧ скӧтӧн јірӧԁны ԋі таԉӧԁны оз ков, меԁ прамеја-ԋін јонмас ԁа артмас ежа-пластыс. Воԇӧсӧ (кык-во-бӧрас) сеԍԍа оз-жӧ ков скӧтӧс леԇны віԇвылас воԇ-тулысын коԍмытӧԇыс-ԋі, зера-повоԃԃа-ԁырјі-ԋі, кор ежа-грунтыс ԋебыԃік-на ԁа лојԍӧ ԁај турун-вужјасыс жугавлӧны. Кыԇі віԇтӧ ԁӧԅӧрітны воԇӧсӧ: быԁво піԋовтны, вынԍӧԁны, канавајассӧ весавны, вурԁыԍ-му-чукӧр ԁа коԇувкот-чукӧр шыԉӧԁны. Піԋовтны колӧ быԁво воԇ-тулысын, мыјӧн оз кут тӧԁчыны ԁортӧм-вӧвлӧн коктујыс, „ԅіг-заг"-ԋіма кӧрт-піԋаӧн. Кымын важԍа віԇԇыԁ, сымын сіјӧ ԋіщаммӧ; сы-вӧсна і важ віԇјастӧ колӧ піԋовтны јонҗыка; первојја-вонас 2-3 пӧв, воԇӧ — 3-4-пӧв, ԁажӧ 6-пӧвӧԇ. Турун-вуж орјаԍӧмыԍ ԁа ԋещкыԍӧмыԍ повны оз ков. Кымын јона ԋебԅӧԁан выліса му-пластсӧ, сымын бура кутас вермыны пырны (мӧртчыны) сынӧԁ, ва ԁај шонԁі, сымын бура ԁа ӧԁјӧ кутасны вужјаԍны турунјасыԁ. Быԁ 2-3 во-піын тувсов-піԋовтӧм-воԇвылын колӧ віԇвылаԁ којны міԋерала-му-вынԍӧԁан: ԃеԍаԏіна-паԍтаӧ 8-10 пуԁ суперфосфат ԁа 4-5 пуԁ каԉіј-сов ԉібӧ 20-30 пуԁ пу-пӧјім. Чукӧрјассӧ віԇвывԍыԁ, оз-кӧ шыԉав піԋаӧн, колӧ разӧԁны — којны кӧртзырјӧн. Бура ԁӧԅӧрітӧмӧн бур-віԇԇыԁ вајас бур-урожај во 8-10. Сы-бӧрын бара ковмас выԉыԍ гӧрны ԁа кӧԇны турун-кӧјԁысјас. Мукӧԁ-војаснас, самеј кор турун јона быԁмӧ мај-тӧлыԍ-помын ԉібӧ јуԋ-тӧлыԍын-кымын сулавлӧ ԁыр зертӧм,-кос-повоԃԃа; секі, меԁ канавајас-куԅаыԁ оз мун колана ваыс, колӧ канавајастӧ пруԃітлыны, меԁ ваыс бура кӧтӧԁас віԇ-вывтӧ, турунјас ватӧм-вӧсна оз коԍмыны. Арја-ԁорыс пруԁсӧ бӧр леԇны ԁа канавасӧ куԅала весавны.

X. Кыԇі гӧрлытӧг віԇјас бурмӧԁны.

Увтас-васӧԁ-віԇјас, кытчӧ оз поԅ кӧԇлыны ԋаԋа-кӧԇајас, поԅӧ бурмӧԁны і гӧрлытӧг. Колӧ со кыԇі: тулысын, кор віԇԇыԁ прамеја-ԋін коԍмас, віԇтӧ колӧ вомлӧс-ногыс-і, куԅа ногыс-і піԋовтны „Ранԁаԉ“-піԋаӧн, бӧрԍыс прӧстӧј-кӧрт-піԋаӧн. Таԇі піԋовтігӧн кыз-ԋіщкыс ԋещкыԍас, муыс ԋебԅас. Ԋіщкыс-кӧ уна лоӧ — куртны чукӧрӧ, коԍтыны ԁа сотны. Віԇ-паԍтаыԁ кӧԇны міԋерала му-вынԍӧԁан — ԃеԍаԏіна-вылӧ 24-30 пуԁ томас-шлак ԁа 8-10 пуԁ каԉіј-сов. Сеԍԍа кӧԇны уна-ԍікас турун-кӧјԁыс; кыԇі ԁа унаӧ — віԍталӧма-ԋін вӧлі.

XI. Кущӧм пӧԉза віԇ-бурмӧԁӧмыԍ.

Уналаын віԁлавлісны віԇјас бурмӧԁны турун кӧԇтӧг. Віԇ-вылӧ кӧԏі он кӧԇ турунтӧ ԁа кӧԇан-кӧ паԍталаыс міԋерала му вынԍӧԁантӧ, туруныԁ воас 1 1/2, ԁажӧ 2-мынԁа важ-ԁорԍыс, ԁај ԉок,-ԍојтӧм-турунјасыс кутасны чінны, сы пуԁсӧ соԁас бур бобӧԋаԋ-турун. Ме тӧԁа ӧԏі ԍікт. Сетчӧс креԍԏанаыс помешщік-улыԍ петігӧн боԍтлісны аслыныс мынԁакӧ ԋур-места (унҗык ԍетӧны-ԁа: ӧԏі ԃеԍаԏіна-пыԃԃі — кыкӧс). Ԋурыс вӧлі 180 ԃеԍаԏіна-паԍта. Вывтіыс весіг морт оз лыб мунны, ԋепӧштӧ скӧт. Турун ыщкӧм-јывԍыԁ ԋінӧм і ԍорԋітны, муртса-муртса ӧткымын ԋур-турунјас ԁа гырыԍ-турун вужјас і чурвіԇісны. 25-во-сајын креԍԏанаыс боԍтԍісны сіјӧ ԋурсӧ коԍтыны. Коԁјісны куԅалаыс, верст-кык-куԅа, җуҗыԁ-канава; вомӧн-ногыс — унакоԃӧс. Вущсӧ вунԁісны ԁа чукӧртісны чукӧрјасӧ. Сеԍԍа којісны ԏімофејевка-кӧјԁыс 20 ԃеԍаԏінаув. Мӧԁ-вонас воіс сетчӧ ԁоԃ 10-ӧн морт-вылӧ, а вӧлі ԇік ԋінӧм оз вај, ԁај полана вӧлі скӧт-вӧјӧмыԍ. Јешщӧ во-мыԍԏі туруныԁ воіс јешщӧ уна ԁај бурҗык. Којмӧԁ-вонас-ԋін ԁоԃ 15-16-ӧн ԃеԍаԏінаулыԍ. Креԍԏанаыԁ ышмісны ԁа воԇӧ мӧԁісны паԍкӧԁчыны, ԋуртӧ бурмӧԁны. Ԋур коԍміс. Вывтас-коԃ інјасас вӧлі быԁмӧ сӧмын коԋӧр-коԃ кустјас, коԍмӧм-бӧраԁ кутіс зев ӧԁјӧ быԁмыны пес-вӧр, а вӧртӧм-інјасаԁ пес-вӧрыԁ кущӧм колантор. Став рӧскоԁсӧ-кӧ лыԃԃыны ԋур-коԍтӧмԍыԁ (канава-перјӧм, вущ-вунԁӧм, чукӧртӧм, турун-кӧјԁыс), сӧмын сувтӧ 40 шајт ԃеԍаԏіна-вылӧ. Тајӧ вӧлі Парфоновскеј вӧлӧԍтын, Волокамскеј ујезԁын. Матыса вӧлӧԍԏјас (Шішково, Ԁавыԁово, Хруԉево) каԅалісны тајӧ уҗыԍ бурсӧ ԁа щӧщ кутчіԍісны коԍтавны асԍыныс ԋурјассӧ. Вущјас чукӧрас сјԍмӧны-ԁа, лоӧ зев-бур кујӧԁ. Креԍԏана сіјӧ кујӧԁсӧ кыскалӧны мујас-вылас ԁа граԁјас-вылас. Піԏірԍаԋ ԋеылын вӧвлі Заболотскеј віԇму-уҗалан общество. Сылӧн вӧлі ԋіщкӧн ԁа быԁԍама кустјасӧн тырӧм віԇ. Ԃесаԏіна-җынјыԍ муртса чукӧрмыліс 6-јур, пуԁ 30 омӧԉік, ԍојтӧм турун. Муыс вӧлі бур віԇвылас, лыа-сорыс уна сіԍмӧм-быԁмӧгјас (кујӧԁ-коԃ). 1908-воӧ кустјассӧ кералісны, гӧрісны пара вӧла-плугјӧн ԁа кӧԇісны шабԁі. Тулысыс лоі кос-ԁа, шабԁі омӧԉ воіс. Мӧԁ-вонас выԉыԍ гӧрісны прӧстеј-гӧрјӧн ԁа кӧԇісны зӧр, турун-сорӧн. Вынԍӧԁісны мусӧ міԋерала-вынԍӧԁанјасӧн; ԃеԍаԏіна-вылӧ 36 пуԁ томас-шлак, 6 пуԁ каԉіј-сов ԁа 6 пуԁ чіԉіјскеј-ԍеԉітра. Воіс 83 пуԁ зӧр ԁа 220 пуԁ зӧріԇас. Јешщӧ локтан-вонас, 1910 воын, турунсӧ кыкыԍ-ԋін ыщкылісны: гожӧмнас ԁај арнас ӧтавасӧ. Чукӧрміс 387 пуԁ бур турун ԃеԍаԏіна-вылыԍ. Бурмӧԁлытӧм-інԍыс, межаԍыс-жӧ-ԁа воіс ԃеԍаԏіна-вылыԍ сӧмын 60 пуԁ скӧт-ԍојтӧм-турун. Став вӧчӧм рӧскоԁсӧ віԇ-бурмӧԁӧм-уҗыԍ вештыԍліс (тупкыԍліс) зӧр-кӧԇлӧмӧн. Сеԍԍа та-бӧрын бурмӧԁӧм-местаас туруныԁ быԁво кутіс воны 6-мынԁа уна. Со кущӧм пӧԉза віԇ-бурмӧԁӧмԍыԁ.

XII. Віԇјас колӧ јуклыны креԍԏаналы.

Тајӧс ставсӧ лыԃԃӧм-бӧрын креԍԏаԋіныԁ шуас: Ԃерт-пӧ, еԍкӧ, віԇ бурмӧԁӧмыԁ буртор-ԁа, кыԍ-нӧ-пӧ ԃаԃӧыслы сымынԁа ԍомыс. Креԍԏаԋіныԁлы-пӧ, еԍкӧ, унатор колӧ-ԁа, кыԍ-на-пӧ јешщӧ. Тащӧм-торјасԍыс вермас отсавны віԇму-јукӧԁ, колӧ сетчӧ шыаԍлывлыны. Сеԍԍа, лыԃԃас тајӧс ставсӧ креԍԏаніныԁ ԁа чајтас; зев пӧ-тај кокԋі вӧлӧма віԇтӧ бурмӧԁны, быԁӧн-пӧ аԍным кужам. Кокԋі, еԍкӧ-ԁа, сӧмын меԁ оз ло ылалӧма, кыԇкӧ мӧԁ-ног вӧчӧма, воԇ- выв колӧ ԍорԋітны-тӧлкујтны агрономјаскӧԁ. Најӧ віԁлаласны ԋуртӧ-ԉі, віԇтӧ-ԉі, мыј кӧсјаԁ бурмӧԁны, ԁа тӧԁмаласны: кыԇіҗык завоԃітны, мыјҗык вӧчны, васӧԁінјас коԍтігӧн, кыті ԁа коԁарӧ канавајас коԁјыны, јешщӧ-ԋін гырыԍ-ԋурјас-коԍтігӧн; сіԇ-жӧ і мырјас-перјігӧн. Тајӧ уҗсӧ бура тӧԁыԍјас (луговоԁјас ԁа інжеԋерјас) мерајтасны ԁона струментјасӧн кыті меԁ-вывтас ԁа кыті меԁ-увтас ԋурыԁлӧн-ԉі, віԇԇыԁлӧн-ԉі. Пасјаласны тувјасӧн, кытіҗык, коԁарӧ ԁа җуҗыԁаӧ коԃјыны шӧр-канавасӧ. Віԍталасны, кытыԍ ԁонтӧмҗыка поԅӧ суԇӧԁны віԇ-бурмӧԁан-ӧруԃԃіјӧтӧ, кӧјԁыстӧ, вынԍӧԁантӧ. Шуны-кӧ, агрономјасыԁ воԍтасны креԍԏанаыԁлыԍ ԍінсӧ віԇ-вылӧ віԇӧԁны. Віԇјас бурмӧԁны колӧ боԍтԍыны быԁ креԍԏаԋінлы. Оз ков вунӧԁны: бур-віԇтӧг оз ло бур-турун, бур-турунтӧг — бур-скӧт; скӧттӧг-кујӧԁ, а кујӧԁтӧгыԁ оз кут быԁмыны і ԋаԋыԁ. Віԇму-закон-ԍерԏі, ӧні віԇ і му поԅӧ јуклыны креԍԏаналы. Тајӧ законнас поԅӧ пӧԉзујтчыны. Секі віԇмуыԁ уна-во лоӧ ӧԏі-орԁын ԁа креԍԏаԋіныԁ ԍӧлӧмԍаԋыс боԍтԍас бурмӧԁны: регыԁӧн весалас і вынԍӧԁас. Унҗыкыс кутасны кӧԇны віԇјассӧ кӧјԁысӧн. Сы-вӧсна турун кутас воны 2-3 мынԁа унҗык важ-ԍерԏі. Віԇтӧ јуклытӧг (без переделки) віԇму бурмӧԁӧм уҗ міјан оз і вӧрԅыв, воыԍ-воӧ бурмӧм-пыԃԃі віԇјасыԁ кутасны пыр-ӧтарӧ ізгармыны, кыԇі-і ӧнӧԇ вӧлі уна ԍо-војасӧн.