Пос

ТИМА ВЕНЬ (В. Т. ЧИСТАЛЕВ) МЕНАМ ГОРА ТУЛЫС КЫВБУРА ДА ПРОЗАА ГИЖӦДЪЯС коми книжнӧй издательство СЫКТЫВКАР 1980 1980 вося октябрын Вениамин Тимофеевич Чисталёвлы (Тима Веньлы — тадзи сійӧ кырымавліс ассьыс гижӧдъяссӧ) тырӧ 90 арӧс. Писательыс пырӧ найӧ лыдӧ, кодъяс пуктылісны подув коми сӧветскӧй литературалы. «Менам гора тулыс» — книга, коді ӧтвывтӧ коми гижысьлысь, позьӧ шуны, став тӧдчанаджык произведениесӧ. ТИМА ВЕНЬ Тима Веньлӧн творчествоыс заводитчис Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз на. Ассьыс медводдза кывбуръяссӧ сійӧ гижис 1908—1909 воясӧ, кор Дереваннӧйса второкласснӧй школа помалӧм бӧрын заводитіс уджавны учительӧн. Сійӧ кадся гижӧдъясысь миянлы тӧдса кык кывбур —«Шойданник» да «Некор оз петав шонді рытывсянь». Кыкнан кывбурыс коньӧр морт йылысь. Но мед найӧ гӧльӧсь да коньӧрӧсь. Найӧ оз копыртны юрнысӧ, ветлӧны сьылігтыр да тӧвйыв лэдзӧны шогсӧ... Татшӧм мӧвпъясӧн жӧ и заводитліс асшӧр литературнӧй творчествосӧ Тима Вень, татшӧм мӧвпъясыс тшӧктісны гижны босьтчысь том мортӧс бӧрйыны И. Никитинлысь да А. Кольцовлысь тайӧ кывбуръяссӧ. Бӧрйӧмыс эз вӧв думайттӧм либӧ случайнӧй. Ачыс олӧмыс вайӧдіс Тима Веньӧс татшӧм сяма мӧвпъясӧ, олӧмсӧ, ассьыс могъяссӧ тадзи гӧгӧрвоӧмӧ творческӧй туй вылын медводдза воськовъяс вӧчигӧн. А кыдзи писатель да поэт Тима Вень сӧвмис да вынсяліс Великӧй Октябрь бӧрын нин, кор сылӧн лои тыр позянлун висьтавны ассьыс мӧвпъяссӧ да кӧсйӧмъяссӧ некодӧн куттӧг, вӧльнӧя, аслас кыв вылын. Тима Веньлӧн творчествоыс топыда, торйӧдны позьтӧма йитчӧма коми сӧветскӧй литературалӧн чужӧмкӧд да сӧвмӧмкӧд, сылӧн медводдза воськовъяскӧд, первой вермӧмъяскӧд. Уна пӧрйӧ да унаӧн висьталӧма, мый писательлӧн местаыс да тӧдчанлуныс сы сайын, кыдзи сійӧ гӧгӧрвоис историялысь крута чеган кадъяссӧ, кутшӧм пай пуктіс сійӧ кадъясас народлӧн тышӧ, кыдзи отсаліс аслас творчествоӧн выль петасъяслы сувтны кок йылӧ, водзсасьны важыскӧд миритчытӧм ёсь тышын да венны, бырӧдны, пасьвартны важсӧ, ошкыны, быдтыны, сӧвмӧдны выльсӧ. Сёрнитны кӧ Тима Вень творчество йылысь дзоньнас, позьӧ веськыда шуны: писатель зілис пыдісянь петкӧдлыны сійӧ кадыслысь аслыссикаслунсӧ. Гижис уджалысь йӧз йылысь, народ йылысь да народлы. Ог шуӧй, мый ставыс ӧткодь дона Тима Вень творчествоын. Кыдзи и уна мукӧд гижысьяслӧн, сылӧн вӧліны и тырмытӧмторъяс, и мыйсюрӧ гӧгӧрвотӧм, а тасянь и ӧткымын ӧшыбкаяс. Но сы водзын некор эз сувтлы вопрос: кодарас сувтны? Мый йылысь да кодлы гижны? Тима Веньлӧн местаыс накӧд орччӧн, кодъяс пуктісны подув

коми сӧветскӧй литературалы, писькӧдісны сылы ордым, восьтісны водзӧ вылӧ сӧвман югыд туй,— Нёбдінса Витторкӧд, Илля Васькӧд, Жугылькӧд, Михаил Лебедевкӧд... Налысь гижӧдъяссӧ — кывбуръяс, висьтъяс, ворсанторъяс да мойдъяс — Сӧветскӧй власть пуксян да сӧвман воясӧ лыддьылісны быд сиктын да грездын, лун сьӧмӧснас школаын, а рытнас — гортын бать-мамлы. Найӧс тӧдлісны пӧрысьяс и томъяс. И эз сӧмын тӧдны, а кывзысисны налӧн гӧлӧсӧ, коді юргис пыр гораджыка, ылӧдз кылана. Коми литературалӧн пыр водзӧ горсялӧмын тӧдчана пай и Тима Веньлӧн.

• * *

Тима Вень (Вениамин Тимофеевич Чисталёв) чужліс 1890 вося октябрь 8-ӧд лунӧ Помӧсдін сиктса крестьянин семьяын. Батьыс сылӧн вӧлӧма вӧлӧстнӧй писарӧн, но тшӧтш уджалӧма видз-му. Овлӧмаӧсь сьӧкыда, ыджыд семьяӧн. Бать-мамыслӧн вӧлӧма куим пи да вит ныв. 8 арӧссянь Тима Вень велӧдчӧма Помӧсдінса ичӧт школаын, сэсся кӧсйӧма мунны велӧдчыны Сыктывкарса шӧр школаӧ, но стипендиясӧ оз сетны, да мунӧмыс оз ло. Сійӧс гортсаыс во мысти мӧдӧдасны велӧдчыны Дереваннӧйса второкласснӧй училищеӧ, кодӧс помалас 1907 воын. Буретш тані велӧдчигӧн Тима Вень заводитӧ гижны кывбуръяс, первойсӧ роч кыв вылын. Тані жӧ воссьӧ сылӧн вежӧрыс, кыптӧ кӧсйӧм тӧдны «политика йылысь», ӧд 1905 вося революция суис буретш Дереваннӧйын велӧдчигӧн. Журналъяс кындзи, том морт лыддис и политическӧй литература, весиг гусьӧн лэдзӧм книгаяс. «Кыськӧ тай сюрӧ вӧлі!» — пасйӧ аслас автобиографическӧй гижӧдын Тима Вень. Второкласснӧй школа помалӧм бӧрын В. Чисталёв мӧдӧдчӧ Тотьма карӧ, кӧсйӧ пырны учительскӧй семинарияӧ. Но тайӧ бара эз удайтчы: эз примитны, провалитісны... Гортас бӧр воӧм мысти ыджыд сьӧкыдлунъяс венӧмӧн удайтчис пырны учительӧн Пожӧгса ичӧт школаӧ. Дипломыс ӧд сылӧн эз вӧв. Учительлысь нимсӧ удайтчис получитны сӧмын 1914 воын, кор диплом вылӧ экзаменсӧ сдайтіс экстернӧн. Вит во уджаліс Тима Вень Пожӧгса да Помӧсдінса ичӧт школаясын. Унатор вӧчис сійӧ, медым велӧдны челядьӧс комиӧн,— лӧсьӧдіс «Роча-комиа букварь», гижис лыддьысян книга «Быдманторъяс (вӧрпу йылысь)» Но паськӧдны тайӧ книгаяссӧ мукӧд школаясӧ оз позь вӧлі, сыысь весиг мыждісны. Пожӧгын велӧдчигӧн Тима Вень гижӧ и медводдза кывбуръяс комиӧн. Дерт, кӧнкӧ, начальстволы эз во сьӧлӧм вылас коми кывтӧ школаӧ пыртӧмыд. Та вӧсна ли эз, а 1913 воын Тима Веньӧс некутшӧм помкатӧг шуисны вештыны Помӧсдінысь мӧд школаӧ, и сійӧ эновтчыліс учителялӧмысь, «йӧзӧдліс бойкот». Пыраліс вӧлӧстнӧй писарӧ, кӧсйис уджавны йӧз пӧвстын. Тайӧ кадас сылӧн ӧти бур удж лӧсяліс керны — нуӧдны гижасьӧм — тыш Помӧсдінын ыджыд школа вось-

тӧм йылысь. Сизим во чӧж крестьяна гижасисны, шыӧдчылісны весиг Государственнӧй думаӧ. Но нинӧм эз отсав. Медбӧрын вочавидзис черносотенец Пуришкевич: «Кутшӧм образование прӧстӧй йӧзлы, крестьяналы. Тырмас и грамотаыс налы». Канцелярскӧй удж эз лӧсяв, и кӧкъямыс тӧлысь мысти Тима Вень дугдіс уджавны писарӧн, кӧсйис лоны культурнӧй крестьянинӧн да нуӧдны сиктын культурнӧй, общественнӧй удж. Но и тайӧ кӧсйӧмыс ори. 1915 воын сійӧс мобилизуйтӧны царскӧй армияӧ, война вылӧ. Веськаліс Киевӧ, военнӧй училищеӧ, кӧні кӧсйисны вӧчны офицерӧн. Кык курс велӧдісны, но эз вермыны вӧчны офицерӧн, тойыштісны фронт вылӧ,— пасйӧ Тима Вень. Салдатскӧй олӧм йылысь, йӧз вылын лёк ногӧн изгаляйтчӧм йылысь писатель гижӧ «Шойна» повестьын. Мыйысь сӧмын оз накажитны салдатӧс — восьлавны кужтӧмысь и, рочӧн гӧгӧрвотӧмысь и, честь сетны кужтӧмысь и... И кыптӧ салдат юрын юалӧм: «Мыйысь? мый мыжысь?» А сэсся и воча кыв тыдовтчӧ: «За царя!» Ставсӧ «за царя». И батьсӧ «по указу царя» судитлісны, и чожыс «за царя» кувліс. И юрбит «за царя», и кув «за царя»,— мӧвпалӧ салдат Сергей Вась. Тайӧ жӧ мӧвпъясыс чужлісны и Тима Веньлӧн. Киевын и суис сійӧс февральскӧй революция. Тима Веньлӧн сэки бура нин воссис синмыс война вылӧ, и чинъяс да званиеяс шедӧдӧм вылӧ, и шовинизм паськӧдӧм вылӧ. Со мый сійӧ гижліс аслас невесталы, А. С. Ватамановалы: «Сы мында шогыс да синваыс. Кодлы колӧ? Ӧні ӧд быдӧн нин тайӧс гӧгӧрвоисны, ставӧн аддзӧны. Ме медводдза лунсяньыс да гортйӧ водтӧдз кута ёрны тайӧ войнасӧ, лӧг петӧ сы вылӧ!» Тима Веньӧс фронт вылысь мездіс Октябрьскӧй революция и сылӧн лов шыыс нӧбӧдіс гортас, Коми муӧ. Став сьӧлӧмсяньыс сійӧ сетчис пуан общественнӧй да литературнӧй уджӧ, весиг эз тӧдлы, «кыдзи воясыс колины ӧдйӧ, ӧтмӧда-мӧдыскӧд вежласиг-котрасигтыр... Воссис йӧзӧс пальӧдан удж миянлы». Эз кокни тайӧ вӧв. «Коми му дыр на эз кыпав кыз онмӧн узьӧмысь»,— пасйӧ Тима Вень. И аслас творчествоӧн, кывбуръясӧн и висьтъясӧн, очеркъясӧн и мукӧд гижӧдъясӧн, сиктын ыджыд общественнӧй уджӧн садьмӧдӧ чужан мусӧ, уджалысь йӧзӧс выль олӧмӧ. 1919-ӧд воын еджыдъяс матыстчисны Эжва йылӧ. Тима Вень сэки пырис Помӧсдінын сулалысь караульнӧй ротаӧ, кыпӧдіс-чуксаліс сиктса йӧзӧс тышкасьны еджыд бандитъяслы паныд, оружиеӧн киас дорйис Помӧсдін. А кор воис приказ бӧрыньтчыны, коммунистъяскӧд да партизанъяскӧд ӧтлаын вӧръяс пыр веськыда муніс фронтлань. Уна лун мунӧм бӧрын партизанъяс ӧтлаасисны Гӧрд Армия частьяскӧд. Гражданскӧй война помасьӧм бӧрын 1933 воӧдз Тима Вень уджаліс Помӧсдінса школаын учительӧн, нуӧдіс ыджыд общественнӧй удж, вӧлі водзмӧстчысьӧн быд сикас колана уджъяссӧ нуӧдігӧн —

самодеятельнӧй театр лӧсьӧдігӧн и стенгазет лэдзӧмын, радио лӧсьӧдӧмын и субботникъяс нуӧдӧмын, кооператив котыртӧмын и колхоз ёнмӧдӧмын. Тайӧ сетіс ыджыд авторитет писательлы сиктса йӧз пӧвстын. Сылысь кывзісны, сылы эскисны, сы бӧрся мунісны. Матӧ кызь во Тима Вень, шуам, веськӧдліс самодеятельность кружокӧн. 1918 вося февральын на сійӧ гижис пьеса «Лёк энька», кодӧс кружокыс петкӧдліс сиктса йӧзлы, а 1936 воын Сыктывкарын Коми областьлы 15 вося юбилей лунъясӧ муніс Тима Веньлӧн лӧсьӧдӧм пьеса «Ныв сетӧм». Авторыслы да пьесаын ворсысьяслы вӧлі сетӧма первой премия. Школаын сійӧ веськӧдліс литературнӧй кружокӧн, коді Тима Вень веськӧдлӧм улын жӧ лэдзис киӧн гижӧм журнал «Подув вӧр». Сиктса клубын Тима Вень отсӧгӧн петіс «Ытва» нима стенгазет, кодлы поэт сиис кывбур — экспромт стенгазетыслӧн нырвизь да могъяс йылысь.

«Ытва» абу прӧстӧй ва. «Ытва»— биа ва! «Ытва» — битва!

И став таысь — школаын 22 во уджалӧмысь, быд уджын водзмӧстчӧмысь Тима Веньлы 1932 воын нин сетӧны персональнӧй пенсия. Унатор на вӧлі индӧма-тшупӧма вӧчны, помавны заводитӧм гижӧдъяс. Но творческӧй да общественнӧй уджыс Вениамин Тимофеевич Чисталёвлӧн кадысь водз ори. Кувсис сійӧ 1939 вося октябрь 13-ӧд лунӧ.

• * *

Тима Веньлӧн гижӧдъясыс висьталӧны ыджыд да уна сикаса талант йылысь. Медся тӧдчанаыс сылӧн поэтическӧй творчествоын лирическӧй произведениеяс. Кывбуръясын, кодъясӧс Тима Вень гижис революция бӧрын, Сӧветскӧй властьлӧн первой воясӧ, бура тӧдчӧ кадыслӧн лов шыыс. Сійӧ радлӧ став выльыслы, зільӧ вынсьӧдны выльсӧ. Поэт абу веськодя видзӧдысь, а быд заводитчӧмын, ыджыд и посни делӧясын сьӧлӧмсяньыс, вынсӧ жалиттӧг участвуйтысь, нырщик. Быд кывбурын ясыда тӧдчӧ поэтлӧн кӧсйӧмыс, мӧвпыс, зільӧмыс, ставыс сійӧ, мый вӧрзьӧдліс сьӧлӧмсӧ не сӧмын поэтлысь, но и быд сӧветскӧй мортлысь. Буретш та йылысь висьталӧны «Дорччысьяс», «Мед нэммас тайӧ лун», «Ыджыд ёрсьӧм», «Кыланныд», «Чужан мулы» да уна мукӧд кывбуръясын. Ӧти кывбурын поэт сьӧлӧмсяньыс чуксалӧ:

Мед бур лоас гӧр! Пыді мед муркӧдас — лукыртас мусӧ!

Няньӧн мед тырталас войналысь гусӧ!

Мӧдлаын сійӧ пӧсь кывъясӧн чукӧстчӧ-корӧ:

Кӧні ті, сьӧлӧмъяс? Кӧнӧсь ті, кыпыдъяс? — Шыасьӧй! Удж вылӧ петавлӧй! Висьталӧй-велӧдӧй! Сьылӧй да гижӧй!

Коймӧдлаын поэт шыасьӧ коми уджалысь войтыр нимсянь:

Тэныд ми, чужан му, сетам Асьнымӧс дзоньнаным, ставнас!

Кызьӧд воясӧ поэт эз на вермы тыр-бура гӧгӧрвоны выль олӧмыслысь медводдза петасъяссӧ, эз тӧд, кыдзи найӧ кутасны сӧвмыны-быдмыны. И та вӧсна радлуныс, выль олӧм вӧсна пойгӧмыс, сы йылысь висьталӧмыс артмыліс мукӧд дырйиыс беспредметнӧйджык. Но вочасӧн поэт веніс тайӧ тырмытӧмторсӧ, корсис да аддзис реалистическӧй художественнӧй средствояс народлысь быд лунъя олӧмсӧ да тышсӧ петкӧдлӧм могысь. Сійӧ гижис сӧмын сы йылысь да сідзи, мый бура тӧдіс, мый вермис нуӧдны аслас пӧсь сьӧлӧм пыр, мый йылысь вермис висьтавны сідз, кыдзи некод на сыӧдз эз висьтавлы. Чужан мулӧн мичлуныс, мортлӧн мӧвпъясыс да асьсӧ кылӧмыс-тӧдӧмыс, сылӧн ывлавывсӧ, вӧр-васӧ сьӧлӧмсянь радейтӧмыс — таын медся тӧдчанаыс Тима Веньлӧн лирическӧй кывбуръясас. Та йылысь, кыдзи медся дона да сьӧлӧм вӧрзьӧдана йылысь, сійӧ висьталӧ ачыс татшӧм югыд да сӧстӧм кывъясӧн:

Менам кывъясӧй тайӧ — вир тусьяс; Менам гижӧдъяс — менам синваяс, Кыпыд сьӧлӧма олан дыръясӧй. Менам ставыс сэн гижӧд-висьтъясас. Абу прӧста сідз найӧс лӧдӧма, Сэтчӧ пуктӧма, мый меддонаыс.

Тайӧ кывъяссӧ веськыда позьӧ шуны поэтлӧн став творчество йывсьыс. Сійӧ быд кыв, быд образ донъяліс стрӧга, артыштіс налысь мичлунсӧ да крепыдлунсӧ. Эз, сылы некор эз лӧсявлы прӧстӧй куш мичлуныд. Сійӧ корсис образ рисуйтігӧн сэтшӧм кыв, коді дзик ӧти, сӧмын сійӧ вермӧ восьтыны-висьтавны поэтлысь мӧвпсӧ да кӧсйӧмсӧ. Поэтлы кажитчыліс, мый сійӧ оз на вермы ставсӧ висьтавны сідз, кыдзи кӧсйӧ. А кӧсйӧ сійӧ сетны аслас гижӧдъясын йӧзыслы шуд. И ещӧ ӧти ыджыдысь-ыджыд, донаысь-дона, мичаысь-мича кӧсйӧм йылысь висьталӧ «Ок, эськӧ!..» кывбурын. Сійӧ шуӧ, мый верми кӧ пӧ эськӧ

Тӧв шӧрын сетышті шонділысь югӧрсӧ, Вӧр-пулысь шувгӧмсӧ, шоръяслысь чольгӧмсӧ, Кайяслысь дзользьӧмсӧ — вайӧді пель водзӧ. Быдсяма сикаса турунлысь дзоридзсӧ, Ывлалысь мичлунсӧ вошті ме син водзӧ!

Аслас гижӧдъясӧн Тима Вень вӧчис, мын кӧсйис, пӧртіс олӧмӧ, мый индыліс. Помӧсдін сиктса олӧма йӧз ӧні на радпырысь, шемӧсмӧмӧн висьтавлӧны-казьтылӧны сы йылысь, кутшӧм ёна, сьӧлӧм доймытӧдзыс, пыдісянь да пӧся радейтліс ывлавывсӧ, сылысь лун и вой дугдывтӧг вежласьӧмсӧ, радейтіс ветлыны пемыд пармаын, кор сійӧ лӧнь ясыд поводдяӧ, скӧр да лёк поводдя вежсигӧн... Лыддян Тима Веньлысь кывбуръяссӧ, поэтическӧй висьтъяссӧ ывлавыв да вӧр-ва йылысь (а висьтъясыс прозаӧн гижӧм кывбуръяс жӧ) и син водзад сувтӧны, пӧртмасьӧны став мичлуннас югыд ваа вӧрса ёльяс, уна рӧма дзоридзьяса эшкын-видзьяс, лӧз синъяс кодь сӧстӧм ваа посни тыяс, висьтавны вермытӧм лӧнь-лӧнь, гажа-гажа вӧр дор эрдъяс... Аддзан и кылан тулысын став ывлаыслысь ловзьӧмсӧ, гожӧмын быдторнас, быд бурнас туӧмсӧ, арын шогпырысь лӧньӧмсӧ да тӧлын шы ни тӧв узьӧмсӧ. Этша кывъясӧн висьтавны уна. И тайӧн торъяліс Тима Веньлӧн поэзияыс. Сійӧ кужліс, кажитчӧ, тӧдчытӧмсьыс аддзыны да петкӧдлыны лыддьысьысьлы мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый вӧрзьӧдӧ сьӧлӧмтӧ да тшӧктӧ сійӧс тіпкыны поэтыслӧн моз жӧ кыпыда да лышкыда. Шулісны, мый Тима Веньлӧн этшаджык гражданскӧй лирикаыс да унджык интимнӧйыс, сылӧн пӧ эмӧсь кывбуръяс, кӧні явӧ тӧдчӧ кутшӧмкӧ шогсьӧм, надея воштӧм. Талысь ӧти помка висьталӧма нин «Ок, эськӧ!..» кывбур видлалігӧн. Ещӧ ӧтчыд шуам: тані да мукӧд татшӧм сяма кывбуръясын тӧдчӧ поэтлӧн ыджыд сьӧлӧм, сылӧн ыджыд кӧсйӧм вӧчны кыдз мый позьӧ унджык да бурджыка и сэк жӧ гӧгӧрвоӧм ассьыс тырмытӧм на поэтическӧй вынсӧ. Сэсся, Тима Вень заводитіс гижны коми литературалӧн первойысь кок йылӧ сувтан кадӧ. Сійӧ, кыдзи и мукӧд первой коми гижысьяс, муніс выль туйяс корсиг. Та вӧсна сылы паныдасьлісны гырысь сьӧкыдлунъяс, ковмис корсьысьны, литературасӧ лӧсьӧдӧмын участвуйтіг аслыс велӧдчыны. Сійӧ шулывліс, мый лоӧ «думайтны море тыр, а думсӧ петкӧдлыны сямман сӧмын содз тыр». И сэк жӧ оз позь сӧгласитчыны Тима Веньлӧн ӧткымын видзӧдласъяскӧд. Сійӧ гижліс: «зэв жальӧсь том гижысьяс, мый уна вын найӧ воштӧны весь мукӧдлы подражайтӧмӧн (ложно-классикъяслы), обесцвечивайтӧны ассьыныс биа (яркӧй) образъяссӧ да кывъяссӧ искажайтӧны строгӧй рифмаӧ сюйӧмӧн. Колӧ гижны упрощённӧй формаӧнджык стихтӧ... Упрощённӧй формаа стих ёна кокньӧдӧ лыддьысьӧс, сетӧ стремительность динамика,— ӧддзӧдӧ кыті колӧ, «стоп» сувтӧдӧ, кытчӧ колӧ сувтны... Упрощённӧй (белӧй) стих — джынвыйӧ нотаалӧм стих, сӧмын нотасӧ сійӧ кужны колӧ лыддьы-

ныс, нота серти шуавныыс» («Коми поэзия формаяс». Тӧдчӧдӧмыс авторыслӧн). Мӧдлаын, А. С. Забоевлы письмӧын Тима Вень ещӧ веськыдджыка гижӧ: «Существующӧй формаясыд менӧ зэв жӧ оз «удовлетворяйтны»... Сьӧкыд ӧнія тэрыб «тэмпа» олӧм сюйны важ пуксьӧм формаӧ... Медся нин ӧттшӧтшыд стихӧ. Меным сэтшӧма нин мустӧммис сійӧ, мый пельӧн ог вермы кывзыны мукӧд дырйиыс, весь лӧг петӧ. «То ли делӧ» гижны «еджыд» стихӧн! Абу кӧртвома вомыд». Корсьны выль формаяс бур. Но оз позь немдумайттӧг шыбитны, мустӧмтны важ, классическӧй формаяссӧ — стрӧг размер, бур рифма да с. в. Ставӧн кӧ кутасны гижны «белӧй» да сідз шусяна «упрощённӧй формаа стихӧн», поэзияыд бырӧ. Тима Вень аслас тайӧ видзӧдлас серти вӧчліс ӧткымын переводъяс Пушкинысь, Лермонтовысь, Шевченкоысь... И тайӧ эз вӧв зэв бур — Пушкиныс да Лермонтовыс коминас эз лоны. Бӧрынджык и ачыс Тима Вень эз пыр вӧч сідзи, кыдзи гижліс та йылысь. Сійӧ ассьыс корсьысьӧмъяссӧ веськӧдліс сылань, мед эськӧ венны аслас творчествоын тырмытӧмторъяссӧ, мед сэсся пыдісяньджык да бурджыка петкӧдлыны олӧмсӧ, сӧветскӧй йӧзлысь уджсӧ да тышсӧ, кӧсйӧмъяссӧ да вермӧмъяссӧ.

• * *

В. Т. Чисталёв творчествоын торъя тӧдчанлун босьтӧны эпическӧй произведениеяс, поэмаяс «Ленин гу дорын», «Му вежандыр», «Кодарас ми». Сӧветскӧй властьлы дас во тыригкежлӧ Тима Вень кӧсйис козьнавны мыйкӧ тӧдчанаӧс, ыджыдӧс. Сыӧдз неуна водзджык, 1926 воын, сійӧ ветліс Москваӧ, медым сэні, «СССР-лӧн сьӧлӧмын», кывны да гӧгӧрвоны, аддзыны да висьтавны йӧзлы, кыдзи

Коли дас во, олім — сё во дон! Водзӧ овны выль му вылын миян сьӧлӧм пыр на дон!

Ассьыс мӧвпъяссӧ, кодъяс чужисны Краснӧй площадь вылын, Ленин мавзолей дорын, поэт висьталіс аслас меддона, медся сьӧлӧмсянь гижӧм произведениеын — «Ленин гу дорын» поэмаын. Сэк кежлӧ уна сё поэт нин, миян странаын и став мир пасьтаын, висьталісны сы йылысь,

Коді тайӧ олӧмсӧ Му шар выв йӧзыслысь Мӧдарӧ бергӧдіс.

Тима Вень кӧсйис корсьны ассьыс кывъяс, висьтавны ассьыс мӧвпъяс, кодъяс эськӧ аслыс ногӧн восьтісны Ленин делӧлысь ыдждасӧ да мичлунсӧ, Ленин велӧдӧмлысь некор куслытӧм югӧрсӧ. Буретш Ленинлӧн делӧыс, сылӧн велӧдӧмыс тшӧктӧны локны йӧзсӧ медыджыд ёрт дінӧ, уджалысь йӧзӧс нуӧдысь дінӧ быдлаысь, му шар выв пасьтаысь. «Му вежандыр» поэмаын Тима Вень петкӧдлӧ миян Рӧдиналысь важсӧ да ӧніясӧ. Важыс — ёрӧм империалистическӧй война, коді йӧзлысь олӧмсӧ, ставнас мусӧ пӧртіс адӧ. Выльыс — Сӧвет страналӧн вермӧмъяс выль олӧм тэчӧмын, уджалысь йӧзӧс мездӧмын. А шедӧдіс тайӧ вежсьӧмсӧ «выль морт — большевик», коді

Локтіс, сувтіс, гора шуис: — Коді гӧрд му понда олӧ, Мунам, огӧ полӧ! Сьӧд удж бертысь, му выв пиян,— муыс миян!

«Му вежандыр» поэмаын петкӧдлӧма унатор збыль олӧмсьыс, кыпыд революционнӧй кадсьыс. Поэмаас медтӧдчанаыс народлӧн зільӧм вежны чужан мулысь историческӧй туйсӧ, пуктыны пом лёкыслы, пусь-пась вӧчны важ мирсӧ, кыпӧдны выль, югыд мир, лӧсьӧдны уджалысьяслы морт нога олӧм. Та вӧсна уджалысь войтыр нуӧдӧны

Война фронтын, война — гортын, война — семья пытшкын, война — врагкӧд, война — тшыгкӧд, война — олӧм быткӧд.

Ставсӧ венісны уджалысь йӧз, тӧдны позьтӧма вежсис чужан му. И радпырысь, пӧсь кывъясӧн помалӧ поэмасӧ поэт. Сійӧ шуӧ:

«Му пӧ вежас...» коркӧ мойдлӧмаӧсь важӧн. Ӧні нинӧм нин сэсь повны, — муыд вежис: дас во чӧжӧн миян ёна олӧм вежсис!

Дас восӧ пӧ абу прӧстӧ олӧма. Олӧма сы вӧсна,

медым муыс,

мирыс вексӧ вӧлі том. «Кодарас ми» поэмаын поэт вӧчӧ итог аслас нелямын вося олӧмлы, коймӧд юкӧнсӧ сы лыдысь выль мирын, а унджыксӧ — важ, сир курыд кадын. Тима Вень тӧдіс важ мирсӧ, коді шыбитліс уна миллион уджалысь йӧзӧс джаггӧрӧда сир курыд шогӧ, морт ним увтыртана олӧм вылӧ. Та вӧсна аслас произведениеясын поэт казьтылӧ став лёк важсӧ курыд лӧглунӧн, шуштӧм серпасъясӧн петкӧдлӧ уджалысь мортлысь пемыдын тільсьӧмсӧ. Кор видзӧдлан В. Чисталёвлысь литературнӧй наследствосӧ, бура тыдовтчӧ: поэт оз жалит важсӧ, оз сьыв сы йылысь, а мустӧмтӧ, велӧдӧ лыддьысьысьӧс став важ дінас лӧглунӧ. Аслас ӧткымын критикъяслы, кодъяс зільлісны мыжавны Тима Веньӧс важ олӧмлань синӧмысь, сӧмын важ йылысь висьтавлӧмысь, поэт татшӧм кывъясӧн вочавидзис:

Некод оз лысьт тойыштны миӧс Важ мира йирӧ. Мыйла? — Да сійӧн, мый сьӧлӧмъяс йирӧмӧн йирліс важ олас мирыс...

Тима Вень пыр синіс и сыніс выль мирладорӧ. Сійӧ аслас став творчествоӧн служитіс уджалысь йӧзлы, Рӧдиналы, отсаліс стрӧитны выль олӧм. Революция бӧрын первой воясас кӧ поэт сёрнитіс вообще коньӧр, увтыртӧм коми йӧз да вообще нартитысь рочьяс йылысь, то водзӧ ачыс олӧмыс сэсся велӧдіс Тима Веньӧс гӧгӧрвоны, мый комиясыс и рочьясыс овлӧны разнӧйӧсь — гӧльяс и озыръяс, увтыртӧмъяс и нартитысьяс. И нартитысьясыс ӧткодь не морт ногаӧсь, кутшӧм кыв вылын кӧть найӧ оз сёрнитны. И уджалысь йӧзыс — комиясыс и рочьяс — ӧткодьӧсь жӧ, найӧ вокъяс. Тайӧс гӧгӧрвоӧм йылысь висьталӧны Тима Веньлӧн став гижӧдъясыс 20-ӧд вояс мӧд джынсянь.

• * *

Тима Веньлӧн творческӧй портретыс оз ло тыр-бур, он кӧ тӧдмась сылӧн прозаическӧй гижӧдъясӧн. Коми гижысьяс пӧвстын сійӧ медводз босьтчис прозаӧ, заводитіс гижны висьтъяс, очеркъяс ывлавыв йылысь, вӧр лэдзӧм, кылӧдчӧм, вӧралӧм йылысь. И на пӧвстысь унджыксӧ позьӧ шуны прозаӧн гижӧм кывбуръясӧн. Татшӧмӧсь «Во гӧгӧр кытшовтӧм», «Тулыс воӧм», «Поводдя вежсигӧн», «Кер пӧрӧдӧм», «Кер кылӧдӧм», «Пуръясянінын». Тайӧс ставсӧ гижӧма кызьӧд

Вояс заводитчигӧн, гижӧма челядьлы, школаын велӧдчысьяслы лыддьӧм вылӧ. И быд висьт дзирдалӧ мича, шемӧсмӧдан рӧмъясӧн, кыпӧдӧ радлун, чужан мулысь мичлунсӧ сьӧлӧмсянь радейтӧм. Писатель сувтӧдліс ас водзас мог — гижны «Ыджыд висьт», кӧні кӧсйис петкӧдлыны историялысь крута чеган кадсӧ — гражданскӧй война, Сӧветскӧй власть вӧсна тыш. Но пӧртны олӧмӧ сувтӧдӧм могсӧ эз удайтчы. «Тшыг воӧ»; «Шог асыв», «Сартаса биӧн» лоисны сӧмын тема дінас медводдза босьтчылӧмъясӧн. «Трипан Вась» висьт кӧть и пыртӧма «Ыджыд висьт» гижӧдӧ, кыдзи сылӧн торъя юкӧн, но аслас композиция да сюжет серти сійӧ — торъя, помалӧм произведение. Тайӧ висьт гӧгӧрыс 20-ӧд вояс помын муніс чорыд вен. Да, «Трипан Васьын» рисуйтӧма сьӧкыд картина, асьсӧ главнӧй геройсӧ петкӧдлӧма сэтшӧм мортӧн, коді ныр вылас усьтӧдз уджалӧ да медбӧръя лолыштӧмӧдзыс думайтӧ гӧльлунысь петӧм йылысь. Но татшӧм Трипан Васьясыс вӧліны олӧмас. Писатель пыдісянь, реалистическӧя восьтіс психологиясӧ, петкӧдліс пытшкӧссӧ гӧль коми крестьянинлысь, коді сӧнъяс ортӧдзыс, медбӧръя лолыштӧмӧдзыс уджаліс сӧмын сы могысь, мед корсьны кынӧмпӧт, петны страшнӧй нуждаысь, не морт нога тшыг олӧмысь. Таын и тӧдчанлуныс «Трипан Вась» висьтлӧн, та боксянь и колана сійӧ ӧнія лыддьысьысьлы. Буретш татшӧм Трипан Васьясӧс миян партия нуӧдіс выль туй кузя, социализм туй кузя, кор заводитіс пӧртны олӧмӧ Ленинӧн лӧсьӧдӧм кооперативнӧй план. Тысячаясӧн да тысячаясӧн татшӧм Трипан Васьясыс эз сӧмын венны ассьыныс олан ногсӧ, а вежисны ассьыныс психологиясӧ, лоисны коллективистъясӧн, аддзисны шуд социалистическӧй строительство туй вылын да асланыс киясӧн, вӧльнӧй уджӧн стрӧитісны социализм. «Ӧти... дас куим миллион лыдысь» — висьт, коді вайӧдӧ син водзад империалистическӧй войналысь шуштӧм вояссӧ, кор Германияса, Англияса, Францияса, Россияса, Америкаса да мукӧд империалистическӧй хищникъяс шыбитлісны ӧта-мӧд выланыс став му вывсьыс 70 сайӧ миллион мортӧс. На лыдысь 13 миллионыс Россияса салдатъяс. Уджалысь йӧз вир вылын нажӧвитчисны капиталлӧн акулаяс, найӧ жӧ кӧсйисны шовинистическӧй ядӧн пӧдтыны кыптысь пролетарскӧй революциялысь вынсӧ. Но мирӧвӧй война восьтіс синъяссӧ уджалысь йӧзлысь, эрдӧдіс империалистическӧй правительствояслысь да налӧн кӧзяевалысь — монополияяслысь став преступлениеяссӧ... Воссьыны кутісны синъясыс и уна миллион Сергей Васьяслӧн да Иван Ёгоръяслӧн, а уна Медасов Вечьяс лоисны большевикъясӧн. «Ӧти... дас куим миллион лыдысь» висьтлӧн тӧдчанлуныс оз чин, а содӧ. Сійӧ войнаяслы паныд приговор. А миян страна юрнуӧдӧ став мир пасьтаын мир дор сулалысь вынъясӧн. Торъя тӧдчанлун миян лунъясӧ босьтӧны коми вӧр-валы сиӧм гижӧдъяс. «Вӧр-валы сьыланкыв»— сійӧ сӧмын «Вӧр-пу» книгалы

сиӧм увертюра кодь кывъяс. Но вӧр-пулы сьыланкывйӧн позьӧ шуны став очеркъяссӧ, кодъясӧс ӧтувтӧма ӧти нимӧн —«Войвыв вӧр-ваӧд». Коми му йылысь, ывлавыв да вӧр-ва йылысь Тима Веньлӧн гижӧдъясыс кыпӧдӧны миян сьӧлӧмын пӧсь радейтӧм став сы дінӧ, мый миянӧс кытшалӧ, чужан мулӧн озырлунъяс да мичлун дінӧ, чуксалӧны вылӧ донъявны да синмӧс моз видзны найӧс, кужӧмӧн пӧльзуйтчыны наӧн. Вениамин Тимофеевич Чисталёв вӧлі коми гижысьяслӧн делегатӧн сӧветскӧй писательяслӧн первой ставсоюзса съезд вылын, аддзысьліс сэні Максим Горькийкӧд. Кутшӧм мӧвпъяс шымыртісны коми гижысьӧс, кутшӧм кӧсйӧмъяс чужисны писатель сьӧлӧмын, мыйӧн сійӧ кӧсйысис мынтысьны тайӧ дӧвериесьыс, писатель гижис сы йылысь кыпыд кывъясӧн «Всемирнӧй съезд» очеркын. Колӧ ещӧ пасйыны Тима Веньлӧн мича кыв йылысь. Та боксянь сійӧ вӧлі збыльысь ыджыд мастерӧн, тӧдчана художникӧн. Быд кывбурын, быд очеркын да висьтын, неыджыд гижӧдын тӧдчис мастерлӧн кужанлун. Сійӧ бура тӧдіс йӧзлысь сёрнисӧ, кужис пӧльзуйтчыны кывлӧн став озырлуннас. Тима Вень аслас став олӧм чӧжыс тӧдмаліс фольклор, чукӧртіс народнӧй сьыланкывъяс да бӧрдӧдчанкывъяс. Коми фольклор подув вылын сійӧ гижис пьеса «Ныв сетӧм». Уна кывбур сідзжӧ гижӧма коми народнӧй сьыланкывъяс подув вылын. Та боксянь зэв тӧдчана «Важ олӧм колльӧдӧм» кывбур. Поэт весиг индӧ кывбур ним улас «Шондібанӧй моз». Коми народнӧй сьыланкыв «Шондібанӧй» кӧ висьталӧ том кад кольӧм да радейтӧм йылысь, то Тима Веньлӧн кывбурыс босьтӧ социальнӧй тӧдчанлун. Сьыланкывйыс вӧйпӧ да ёрӧ важ сир курыд олӧм, кодӧс

Ытва ваӧн нуӧма дай Саридз ваӧн ойдӧма.

Тима Вень нуӧдіс ыджыд удж комиа-роча словарь лӧсьӧдӧм кузя да тайӧ уджас муніс М. Горькийлӧн индӧд серти, коді шуліс, мый «писатель-художниклы колӧ бура тӧдны миян озыр словарысь став кыв запассӧ да колӧ кужны бӧрйыны медся точнӧй, яснӧй да вына кывъяс». 1936 воӧдз Тима Вень аслас комиа-роча словарӧ чукӧртіс да гӧгӧрвоӧдіс 3500 кыв. Кыдзи вӧлі индӧма нин, Тима Вень уна вӧчис роч классикъяслысь гижӧдъяссӧ комиӧдӧм кузя. Тайӧ уджнас сылӧн и заводитчис литературнӧй творчествоыс. Торйӧн пасъям та боксянь Максим Горькийлысь «Мать» романсӧ комиӧдӧм. Сёрнитны кӧ роч поэтъяслысь (А. С. Пушкинлысь, М. Ю. Лермонтовлысь, А. В. Кольцовлысь, И. С. Никитинлысь, Н. М. Языковлысь, Т. Г. Шевченколысь) кывбуръяс комиӧдӧм йылысь, то колӧ шуны, мый Тима Вень збыльысьсӧ эз комиӧд, а гижис роч поэтъяс серти коми кывбуръяс. Та вӧсна сійӧ пыр индыліс: Пушкин вылысь, Шевченкоысь, Лермонтов ногӧн.

Комиӧдӧм кывбуръясын поэт петкӧдліс ассьыс мӧвпъяссӧ, олӧмсӧ аслас ногӧн аддзӧм, сӧмын сылы лӧсялана поэтическӧй видзӧдлас. Гырысь могъяс сувтӧдліс Тима Вень ас водзас бӧръя воясас. Та вылӧ сійӧс чуксаліс унатор — социализм стрӧитӧмын народлӧн вермӧмъяс, чужан мулӧн дзоридзалӧмыс да сылӧн шондіа, югыд аскиа луныс, сӧветскӧй писательяслӧн первой съездӧн сетӧм ышӧдан ыджыдысь-ыджыд да мича идеяяс. Писатель кӧсйис козьнавны выль мортлы, победительлы, кыдзи сійӧ ачыс шуліс, достойнӧй гижӧдъяс. Но сылӧн олӧмыс ори творчество дзоридзалан кадас, кор вын-эбӧсыс буретш сӧвмис да вевъяммис. Кувтӧдзыс неуна водзджык, ёна висигӧн нин сійӧ гижліс гортсаыслы: «Сэтшӧм окота, сэтшӧм ёна гаж петӧ овны... «О други, не хочу умирать!» — пыр тадзи горӧдчыссьӧ менам Пушкин кывъясӧн. Пыр гажаджык и гажаджык кажитчӧ природаыс, пыр мусаджык и мусаджык олӧмыс му вылас». Тайӧ гажа да муса олӧмсӧ сьӧлӧмсянь, мичаа, вунӧдлытӧма петкӧдлӧмысь, сійӧс небыд горӧн сьылӧмысь и дона миянлы Тима Вень. Аслас медбӧръя лолыштӧмӧдз, аслас став творчествоӧн сійӧ пыр вӧлі народкӧд. Та вӧсна бур кывйӧн казьтылӧны коми уджалысь йӧз Тима Веньӧс — Вениамин Тимофеевич Чисталёвӧс. Сылысь творческӧй да общественнӧй уджсӧ вылӧ донъялӧма. РСФСР-са Министръяс Сӧветлӧн 1970 во декабрь 23-ӧд лунся постановлениеӧн Вениамин Тимофеевич Чисталёвлысь нимсӧ сетӧма Помӧсдінса шӧр школалы, кӧні уна во чӧж Тима Вень велӧдіс коми кыв да коми литература. Тима Вень керка ӧшинь улӧ сувтӧдӧма мемориальнӧй пӧв. Но медыджыд памятниксӧ сувтӧдіс сійӧ ачыс — аслас мича гижӧдъясӧн, Коми мулысь мичлунсӧ сӧстӧма сьылӧмӧн, уджалысь мортлысь олӧмсӧ да уджсӧ ошкӧмӧн, важсӧ да мисьтӧмсӧ вуштӧмӧн, выльсӧ да бурсӧ кыпӧдӧмӧн. Тайӧ гижӧдъясыс воысь-во пыр ёнджыка, пыр пыдӧджык пырӧны миян быд лунъя олӧмӧ, миян вежӧрӧ да олӧмсӧ гӧгӧрвоӧмӧ, миян уджӧ да тышӧ кыдзи бур отсасьысьяс. Г. ТОРЛОПОВ. КЫВБУРЪЯС