Пос

Россияса медводдза мусир – миян Коми Вукваса мусир Антоновская Татьяна Владимировна Миян Коми муным зэв озыр му, кӧні эм и зарниыд, и эзысьыд, и ыргӧныд, да и быдсяма мӧд кӧрт шомъяс да зарни изъяс. Да эм жӧ нӧшта миян дона Коми муын сьӧд зарни – мусир. Мый нӧ тайӧ сэтшӧмыс – сьӧд зарни – мусирыс? Кодкӧ висьталӧ «тайӧ минерал», кодкӧ шуӧ «тайӧ минералоид, мыйла абу чорыд да крепыд, абу збыль минерал кодь». Кутшӧм тӧлкӧвӧй кывйӧн эн шу, а мусир мусирӧн и коляс, кӧні медунджыкӧн эм химическӧй элементъяс – углерод (83-87%) да водород (11-14%), дас прӧчентысь этшаджык (шоча овлӧ и унджык) - азот, кислород да сера, гетероэлементъяс нима, да ӧти прӧчентысь этшаджык – быдсяма микроэлементъяс Менделеев табличасьыд. Ещӧ ми тӧдам, мый мусирыд биарутӧгыд зэв жӧ шочиника овлӧ муад. Эм мусирыд дзик чистӧй ва кодь, кокни да сӧдз, зэв этшаника китӧ выйӧсьтӧ; а эм – чорыд из кодь сьӧд сера. Частӧджыка мусирыд перкаль рӧма да збыльысь вый да сир кодь, сійӧн и нимыс сетӧма тайӧ веществоыдлы – мусир. Мусирыд ӧд фантастически интереснӧй тор, да та йылысь дерт жӧ коркӧ унджыка гижам, мед ми, коми йӧз, ставным тӧдім, мый сяма торйыс тайӧ – мусирыс? Да мыйла сэтшӧм озырлун сетӧ государствояслы? Кутам кӧ пырны джуджыд историяӧ мусир йылысь миян Коми муын, то воам Двинаса летописьӧдз («Двинская летопись») дас коймӧд нэмӧдз. Тайӧ летописяд гижӧма, мый Вуква (Ухта ва) вылын эм местаяс, кӧні мусирыд петӧ виялӧмӧн берег пӧлӧн изъяссянь да ваас и веськалӧ, да тайӧ мусиртӧ йӧзыд асланыс кӧзяйствоын пӧльзуйтӧны – пыжъяссӧ мавтӧны да лечитчӧны. Кытысь нӧ ми вермам тайӧс тӧдны? Сэтшӧм воддза кадъясысь Двинаса летописьтӧ оз жӧ быд морт вермӧ ачыс лыддьыны. Та йылысь гижис ӧти зэв вежӧра да тӧлкӧвӧй морт, Николас Витсен, голландскӧй учёнӧй да политик, коді некымынысь воліс Мӧскуа карад да Новгород, Псков каръясӧ кыдз голландскӧй посол да дипломат Россияын. Тайӧ мортыд чужис 1641 воын, докторскӧй диссертациясӧ дорйис 1664 воын правоведенньӧ йылысь. Зэв ёна интересуйтчис философияӧн, историяӧн, этнографияӧн, судостроенньӧӧн, рисованньӧӧн да гравюра вӧчӧмӧн. Зэв талантливӧй морт вӧлі. Сійӧ сэтшӧм бура зарисовкаястӧ вӧчліс мича керкаяссьыс став каръясас, кӧн сійӧ вӧліс аслас удж серти. Гижис уна книгаяс. Да ӧти книга сылӧн «Древнее и современное судостроение и судовождение» ёна кажитчис миян сарлы Пётр І-лы. Да и ачыс мортыс сарыдлы кажитчис. Кор Пётр І-ыд Голландияад оліс аслас велӧдчигтырйи, Витсен керкаад кымынкӧ кад оліс, голландскӧй кывтӧ да историятӧ велӧдіс Николас Витсеныдкӧд. Да сэн жӧ тӧдмасис мӧд ыджыд научнӧй трудӧн, кодӧс Витсеныд гижис аслас локтӧм бӧрас Россиясьыд. Книгалӧн нимыс «Северная и восточная Тартария», первойысь петыс 1692 воын. Тартариянас Витсеныд нималіс став территориясӧ асывлань да вой-асывлань Мӧскуа карсянь. Унджык дерт сэн Сибыр йылысь гижӧма, но и коми му вылын олысь йӧз йылысь да вӧр-ва йылысь гижӧма жӧ тшӧтш. Тан жӧ сійӧ и Летописьсьыд материалтӧ сетіс мусир йылысь. Да ещӧ ассьыс наблюденньӧяссӧ да историческӧй туй корсьысьӧмсӧ гижис. Радейтіс Витсеныд тӧргӧвӧй йӧзкӧд сёрнитны Мӧскуа карад да мӧд каръясад, мед тӧдны кӧні кутшӧм тӧваръяс эмӧсь. Войтыр тӧрговечьяс и висьталісны сылы Ухта вадорса мусир йылысь. Сійӧ кадся историкъяс кыпӧдӧмаӧсь материалъястӧ архивъясысь, кӧні гижӧма, мый 1597 воын Мӧскуаӧ воӧма йӧз, кодъяс вайисны сьӧрысь мусиртӧ Вуква (Ухта) дорысь «горючая вода густа». Вот тайӧ ставсӧ лыддис миян сарыд Пётр І-ыд да тшӧктіс Берг-Коллегияыдлы, мед найӧ корсясны йӧзӧс, кодъяс вермасны аддзыны сійӧ местаяссӧ, кӧні мусирыд петӧ муысь. Да сэтшӧм мортыд сюрӧма. Тайӧ Григорий Иванович Черепанов, кӧрт шом, зарни, эзысь да ыргӧн корсьысь, зэв ыджыд мастер аслас уджас. Григорий Черепановыд эз ёна дыр и корсь мусир ключтӧ Вуква вылын. Кор тайӧ ва дорад локтан, и ӧні зэв кокниа верман аддзыны, кыдзи ваыс ворсӧ-больгӧдчӧ местаясас, кӧні мусирыд биаруыскӧд ӧтлаӧн петӧны веськыда ваас. 1721 воын Черепановыд шыӧдчис гижӧдӧм докладӧн Берг-Коллегияыдлы, мый сійӧ аддзис мусиртӧ Вуква дорад да висьталіс, мый тані олысь йӧзыс дедъяссянь на пӧльзуйтӧны мусиртӧ кӧзяйствоын. Сар Пётр І-ыд вӧлі зэв рад да сетіс Указ май 5 лунӧ 1721 воын, медым Григорий Черепановыдлы казнаысь сетісны сьӧм квайт чӧлкӧвӧй, мед сійӧ ещӧ ёнджыка на корсис мусиртӧ да мусир тыра кӧкъямыс бутыль ваяс Санкт-Петербургад, да медым аптекаын уджалысь химикъяс сэтчӧ ветласны да Вуква мусирлысь донсӧ тӧдӧм могысь места вылын вӧчасны химическӧй анализ. 1724 воын, воӧмаӧсь бутыльясыд мусирнад Санкт-Петербургӧ да Пётр І-ыд мӧдӧдӧма Голландияӧ учёнӧй химикъяслы вӧчны анализ Вуква мусирсьыд. Тайӧ анализыд петкӧдліс, мый Вукваса мусирыд зэв озыр быдсяма химическӧй компонентъясӧн да сійӧс позьӧ вузавны бур донӧн. Тайкӧ Пётр І кадъяссянь кутісны мусиртӧ пӧльзуйтны военнӧй промышленносьтын да судостроенньӧын, дай ывласа пӧнаръяс ӧзтывлісны пемыд кадъяснас ыджыд каръясын. Сэсся, Пётр І-ыд кувсис тӧвнас 1725 воын да, некод нин эз кӧсйы Вуква мусирнад ноксьыны Российскӧй государственнӧй системаас. Ӧд Каспийскӧй мусирыд Бакуысь вӧлі ёна донтӧмджык, да кокниджык вӧлі перйыны сійӧс муысь. Да кызь гӧгӧр во кежлӧ быттьӧ и вунӧдісны Вуква мусиртӧ, вунӧдісны Пётр І-ыдлысь Указтӧ. Сідз вӧлі 1745 воӧдз, кор шыӧдчас коми мусир йылысь Григорий Черепановлӧн тӧварыш Фёдор Савельевич Прядунов нима. Тайӧ морт йылысь ми висьтасям водзӧ.