Зарадъяс йылысь Томсон мог
Содержание
Терминъяс
плюса – положительный минуса – отрицательный бур куимпельӧса – правильный треугольник бур тетраэдр – правильный тетраэдр куимпельӧса бур бипирамида – правильная треугольная бипирамида бур унабана – правильный многогранник бан – грань дорыш – ребро
Томсон мог
Кыдзи колӧ пуктыны сфера вылӧ N-лыда ӧткодь электрическӧй зарад, медым артмӧм системалӧн энергияыс лои медічӧтӧн?
Тайӧ могсӧ пуктӧма англичан физик Дж. Дж. Томсон 1904-ӧд воын атом модель лӧсьӧдігӧн. Сэки нин аддзӧмаӧсь минуса зарада электронъяс, но эз на тӧдны атом ядрӧ йылысь. Томсон модель вӧлі со кутшӧм: атом тэчӧма минуса зарада электронъясысь, кодъяс куйлӧны плюса зарада сфера вылын.
Сэсся атом йылысь тӧдмалӧмаӧсь унджык да лои гӧгӧрвоана: Томсон модель оз лӧсяв. Но математикъяс водзӧ мӧвпалӧмаӧсь тайӧ мог йывсьыс.
Кыдзи артавны системалысь энергиясӧ? Кык ӧткодь зарада системалӧн энергияыс лоӧ E = kq2/r, кӧні k – константа, q – зарад ыджда, r – зарад кост. Сетӧма кӧ унджык зарад, содталам став зарад гозлысь энергиясӧ да миян артмас системалӧн энергия.
Тӧдса вочакывъяс
N кӧ лоӧ 2, кокньыд гӧгӧрвоны: энергияыс лоас медічӧтӧн сэк, кор кык зарад костыс медыджыд. Сідзкӧ, зарадъяссӧ колӧ пуктыны сфералӧн кык полюсӧ.
N кӧ лоӧ 3, зарадъяссӧ колӧ пуктыны сфералӧн экватор вылас сідзи, медым найӧ артмӧдісны бур куимпельӧса.
N кӧ лоӧ 4, зарадъяссӧ колӧ пуктыны сфера вылас сідзи, медым найӧ артмӧдісны бур тетраэдр.
N кӧ лоӧ 5, вочакывсӧ зэв дыр эз вермыны тӧдмавны. Сӧмын 2010-ӧд воын Рихард Шварц пуктӧма ӧтуввезйӧ стаття, кӧні вӧлі петкӧдлӧма: зарадъясыс артмӧдӧны куимпельӧса бур бипирамида. Стӧчджыка кӧ, куим зарад куйлӧ экватор вылас да артмӧдӧ бур куимпельӧса, а мӧд кык зарад колӧ пуктыны полюсъясӧ.
Теоремасӧ Шварц подулаліс компьютер отсӧгӧн, но эскӧдӧмыс сылӧн лӧсялана. 2013-ӧд воын Шварцлӧн уджыс петӧма математика журналын.
N кӧ лоӧ 6, зарадъясыс артмӧдӧны бур октаэдр. Бур октаэдрлӧн 8 бан, 6 йыв да 12 дорыш; быд бан лоӧ бур куимпельӧсаӧн, быд йылын вомӧнасьӧ нёль бан.
N кӧ лоӧ 12, зарадъясыс артмӧдӧны бур икосаэдр. Бур икосаэдрлӧн 20 бан, 12 йыв да 30 дорыш; быд бан лоӧ бур куимпельӧсаӧн, быд йылын вомӧнасьӧ вит бан.
Мед N лоӧ 8. Ми тӧдам: куб – тайӧ кӧкъямыс йыла бур унабана. Но пуктыны кӧ зарадъяссӧ куб йывъясӧ, артмӧм тэчас энергияыс оз ло медічӧтӧн.
Нӧшта эм 20 йыла бур унабана – додекаэдр. Сылӧн 12 бан да 30 дорыш. Быд бан – бур витпельӧса, быд йылын вомӧнасьӧ куим бан.
Вӧлӧмкӧ, пуктыны кӧ 20 зарад додекаэдр йывъясӧ, энергияыс оз ло медічӧтӧн. Кутшӧмӧн лоасны кӧкъямыс атома да кызь атома тэчасъяс медічӧт энергияӧн, абу на тӧдса.
