Планиметрия курс — различия между версиями

Материал из Коми тӧданін
(Параллелограммъяс)
(Куимсэрӧгын пельӧсъяслӧн суммаыс)
 
(не показано 488 промежуточных версий 2 участников)
Строка 1: Строка 1:
 
==Веськыд визь йылысь==
 
==Веськыд визь йылысь==
  
  тшӧтшкӧс плоскость
+
  тшӧтшкӧс плоскость
  веськыд визь прямая
+
  веськыд визь прямая
  чут точка
+
  чут точка
  мыгӧр фигура
+
  мыгӧр фигура
  кывкӧртӧд следствие
+
  кывкӧртӧд следствие
  эскӧдӧм – доказательство
+
  подулалӧм — доказательство
  кыв вожалӧм противоречие
+
  кыв вожалӧм противоречие
  
 
Планиметрияӧн шусьӧ геометриялӧн юкӧн, кӧні велӧдӧны тшӧтшкӧсвывса мыгӧръяс.
 
Планиметрияӧн шусьӧ геометриялӧн юкӧн, кӧні велӧдӧны тшӧтшкӧсвывса мыгӧръяс.
Строка 23: Строка 23:
 
'''Кывкӧртӧд.''' Вомӧнасьӧны кӧ кык торъялана веськыд визь, вомӧнасян чутныс лоӧ сӧмын ӧти.
 
'''Кывкӧртӧд.''' Вомӧнасьӧны кӧ кык торъялана веськыд визь, вомӧнасян чутныс лоӧ сӧмын ӧти.
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед, шуам, веськыд визьясыс вомӧнасьӧны торъялана кык чутын. Сідзкӧ, тайӧ чутъяс пырыс позьӧ гижтыны кык торъялана веськыд визь. А аксиомаыд серти, татшӧм визьыс на пыр вермас мунны сӧмын ӧти. Артмӧ кыв вожалӧм.
+
'''Подулалӧм.''' Мед, шуам, веськыд визьясыс вомӧнасьӧны торъялана кык чутын. Сідзкӧ, тайӧ чутъяс пырыс позьӧ гижтыны кык торъялана веськыд визь. А аксиомаыд серти, татшӧм визьыс на пыр вермас мунны сӧмын ӧти. Артмӧ кыв вожалӧм.
  
 
[[Файл:Eti_vomenasjan_cut1.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Eti_vomenasjan_cut1.jpg|thumb|center|330px|]]
Строка 51: Строка 51:
 
'''Кывкӧртӧд.''' Мед ӧти веськыд визьын эм куим торъя чут: ''A'', ''B'' да ''C'';  ''AC'' = ''AB'' + ''BC''. Сэки ''B''-ыс куйлӧ ''A'' да ''C'' костас.
 
'''Кывкӧртӧд.''' Мед ӧти веськыд визьын эм куим торъя чут: ''A'', ''B'' да ''C'';  ''AC'' = ''AB'' + ''BC''. Сэки ''B''-ыс куйлӧ ''A'' да ''C'' костас.
  
'''Эскӧдӧм.''' Миян артмӧ: ''AC'' > ''AB'', ''AC'' > ''BC''. ''A'' чутыс кӧ куйлӧ ''B'' да ''C'' костас, ''BC'' > ''AC''; ''C'' чутыс кӧ куйлӧ ''A'' да ''B'' костас, ''AB'' > ''AC''. Сідзкӧ, ''B''-ыс куйлӧ ''A'' да ''C'' костас.
+
'''Подулалӧм.''' Миян артмӧ: ''AC'' > ''AB'', ''AC'' > ''BC''. ''A'' чутыс кӧ куйлӧ ''B'' да ''C'' костас, ''BC'' > ''AC''; ''C'' чутыс кӧ куйлӧ ''A'' да ''B'' костас, ''AB'' > ''AC''. Сідзкӧ, ''B''-ыс куйлӧ ''A'' да ''C'' костас.
  
 
===Тшӧтшкӧсджын===
 
===Тшӧтшкӧсджын===
Строка 97: Строка 97:
 
  ёсь пельӧс – острый угол
 
  ёсь пельӧс – острый угол
 
  веськыд пельӧс – прямой угол
 
  веськыд пельӧс – прямой угол
  тшӧтшыд пельӧс – тупой угол
+
  ныж пельӧс – тупой угол
 
  орчча пельӧсъяс – смежные углы
 
  орчча пельӧсъяс – смежные углы
 
  вертикаль пельӧсъяс – вертикальные углы
 
  вертикаль пельӧсъяс – вертикальные углы
Строка 113: Строка 113:
 
'''Висьталӧм.''' Визьньӧв кӧ мунӧ пельӧс доръяс костӧд, сійӧ вомӧнасьӧ быд вундӧгкӧд, кодлӧн помъясыс куйлӧны пельӧс доръяс вылас.
 
'''Висьталӧм.''' Визьньӧв кӧ мунӧ пельӧс доръяс костӧд, сійӧ вомӧнасьӧ быд вундӧгкӧд, кодлӧн помъясыс куйлӧны пельӧс доръяс вылас.
  
'''Эскӧдӧм'''. Мед ''O'' – кутшӧмкӧ пельӧслӧн йыв, ''OM'' – визьньӧв, коді мунӧ пельӧс доръяс костӧд. Урчитӧм серти, ''OM'' вомӧнасьӧ кутшӧмкӧ ''AB'' вундӧгкӧд, кӧні ''A'' да ''B'' чутъясыс куйлӧны пельӧс доръяс вылас. Мед ''CD'' – мӧд вундӧг, ''C'' куйлӧ ''OA'' визьньӧв вылын, ''D'' куйлӧ ''OB'' визьньӧв вылын.  
+
'''Подулалӧм.''' Мед ''O'' – кутшӧмкӧ пельӧслӧн йыв, ''OM'' – визьньӧв, коді мунӧ пельӧс доръяс костӧд. Урчитӧм серти, ''OM'' вомӧнасьӧ кутшӧмкӧ ''AB'' вундӧгкӧд, кӧні ''A'' да ''B'' чутъясыс куйлӧны пельӧс доръяс вылас. Мед ''CD'' – мӧд вундӧг, ''C'' куйлӧ ''OA'' визьньӧв вылын, ''D'' куйлӧ ''OB'' визьньӧв вылын.  
  
 
[[Файл:Geom pelkost1.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Geom pelkost1.jpg|thumb|center|330px|]]
Строка 119: Строка 119:
 
''OM'' веськыд визь юкӧ тшӧтшкӧссӧ кык тшӧтшкӧсджынйӧ; аксиома серти, ''A'' да ''B'' чутъяс оз ӧти тшӧтшкӧсджынас куйлыны. ''A'' да ''C'' чутъяс куйлӧны ''OA'' визьньӧв вылын, та вӧсна найӧ куйлӧны ӧти тшӧтшкӧсджынйын, ''OM'' веськыд визь серти кӧ. Сідзи жӧ артмӧ: ''B'' да ''D'' чутъяс куйлӧны ӧти тшӧтшкӧсджынйын, ''OM'' веськыд визь серти жӧ. Сідзкӧ, ''CD'' вундӧг вомӧнасьӧ ''OM'' веськыд визьыскӧд. Пасъям вомӧнасян чутсӧ ''N'' шыпасӧн.
 
''OM'' веськыд визь юкӧ тшӧтшкӧссӧ кык тшӧтшкӧсджынйӧ; аксиома серти, ''A'' да ''B'' чутъяс оз ӧти тшӧтшкӧсджынас куйлыны. ''A'' да ''C'' чутъяс куйлӧны ''OA'' визьньӧв вылын, та вӧсна найӧ куйлӧны ӧти тшӧтшкӧсджынйын, ''OM'' веськыд визь серти кӧ. Сідзи жӧ артмӧ: ''B'' да ''D'' чутъяс куйлӧны ӧти тшӧтшкӧсджынйын, ''OM'' веськыд визь серти жӧ. Сідзкӧ, ''CD'' вундӧг вомӧнасьӧ ''OM'' веськыд визьыскӧд. Пасъям вомӧнасян чутсӧ ''N'' шыпасӧн.
  
Петкӧдлам, мый "ОМ" веськыд визьвывса ''N'' чут куйлӧ ''ОМ'' визьньӧв вылын. ''N'' кӧ тайӧ визьньӧв вылас эз куйлы, ''O'' чут куйліс эськӧ ''M'' да ''N'' костын. Сэки, босьтам кӧ тшӧтшкӧссӧ кык джынйӧ юкысь пыдди ''OB'' веськыд визь, ''M'' да ''N'' '''эз эськӧ куйлыны ӧти тшӧтшкӧсджынас'''. Но ''CA'', ''CN'', ''AM'' вундӧгъяс оз вомӧнасьны ''OB'' веськыд визьыскӧд. Сідзкӧ, ''OB'' веськыд визь серти кӧ, ''N'', ''C'', ''A'', ''М'' чутъяс '''куйлӧны ӧти тшӧтшкӧсджынйын'''. Артмис кыв вожалӧм.
+
Петкӧдлам, мый ''ОМ'' веськыд визьвывса ''N'' чут куйлӧ ''ОМ'' визьньӧв вылын. ''N'' кӧ тайӧ визьньӧв вылас эз куйлы, ''O'' чут куйліс эськӧ ''M'' да ''N'' костын. Сэки, босьтам кӧ тшӧтшкӧссӧ кык джынйӧ юкысь пыдди ''OB'' веськыд визь, ''M'' да ''N'' '''эз эськӧ куйлыны ӧти тшӧтшкӧсджынас'''. Но ''CA'', ''CN'', ''AM'' вундӧгъяс оз вомӧнасьны ''OB'' веськыд визьыскӧд. Сідзкӧ, ''OB'' веськыд визь серти кӧ, ''N'', ''C'', ''A'', ''М'' чутъяс '''куйлӧны ӧти тшӧтшкӧсджынйын'''. Артмис кыв вожалӧм.
  
 
===Пельӧс градуса муртӧс===
 
===Пельӧс градуса муртӧс===
Строка 146: Строка 146:
  
 
  '''Теорема.''' Ӧтувтам кӧ орчча пельӧсъяслысь ыджданысӧ, лоӧ 180°.
 
  '''Теорема.''' Ӧтувтам кӧ орчча пельӧсъяслысь ыджданысӧ, лоӧ 180°.
  '''Эскӧдӧм.''' Орчча пельӧсъяс артмӧдӧны павтыртӧм пельӧссӧ, кодлӧн ыдждаыс 180°. Сідзкӧ, 2-ӧд аксиома серти, налӧн суммаыс лоас 180°.
+
  '''Подулалӧм.''' Орчча пельӧсъяс артмӧдӧны павтыртӧм пельӧссӧ, кодлӧн ыдждаыс 180°. Сідзкӧ, 2-ӧд аксиома серти, налӧн суммаыс лоас 180°.
 
  '''Кывкӧртӧд.'''  Пельӧсыс кӧ 90° ыджда, сыкӧд орчча пельӧсыс сідзжӧ 90° ыджда.
 
  '''Кывкӧртӧд.'''  Пельӧсыс кӧ 90° ыджда, сыкӧд орчча пельӧсыс сідзжӧ 90° ыджда.
  
===Веськыд, ёсь да тшӧтшыд пельӧсъяс===
+
===Бур (веськыд), ёсь да ныж пельӧсъяс===
  
  '''Урчитӧм'''. Пельӧс шусьӧ ёсьӧн, сылӧн градуса муртӧсыс кӧ 90°-ысь этшаджык; веськыдӧн, сійӧ кӧ 90° ыджда; тшӧтшыдӧн, сійӧ кӧ 90°-ысь ыджыдджык.
+
  '''Урчитӧм'''. Пельӧс шусьӧ ёсьӧн, сылӧн градуса муртӧсыс кӧ 90°-ысь этшаджык; бур пельӧсӧн (рочӧн моз веськыд пельӧс), сійӧ кӧ 90° ыджда; ныж пельӧсӧн, сійӧ кӧ 90°-ысь ыджыдджык.
  
 
[[Файл:Peljes sikasjas.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Peljes sikasjas.jpg|thumb|center|330px|]]
Строка 162: Строка 162:
  
 
  '''Теорема.''' Вертикаль пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.
 
  '''Теорема.''' Вертикаль пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.
  '''Эскӧдӧм.''' Серпас серти, ∠''AOB'' да ∠''BOC'' орччаӧсь, ∠''BOC'' да ∠''COD'' орччаӧсь. Та вӧсна ∠''AOB'' + ∠''BOC'' = 180°, ∠''BOC'' + ∠''COD'' = 180°. Сідзкӧ, ∠''AOB'' = 180° – ∠''BOC'' = ∠''COD''.
+
  '''Подулалӧм.''' Серпас серти, ∠''AOB'' да ∠''BOC'' орччаӧсь, ∠''BOC'' да ∠''COD'' орччаӧсь. Та вӧсна ∠''AOB'' + ∠''BOC'' = 180°, ∠''BOC'' + ∠''COD'' = 180°. Сідзкӧ, ∠''AOB'' = 180° – ∠''BOC'' = ∠''COD''.
  
 
[[Файл:Vertikal aob.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Vertikal aob.jpg|thumb|center|330px|]]
  
==Куимпельӧсаяс==
+
==Куимсэрӧгъяс==
  
  куимпельӧса треугольник
+
  куимпельӧса, куимсэрӧг — треугольник
ӧткодь куимпельӧсаяс – равные треугольники
 
  
'''Урчитӧм.''' Куимпельӧсаӧн шусьӧ куим чутысь (кодъяс оз куйлыны ӧти веськыд визь вылын) да найӧс йитан вундӧгъясысь тэчӧм мыгӧр. Чутъясыс шусьӧны куимпельӧса йывъясӧн, вундӧгъясыс шусьӧны куимпельӧса доръясӧн.
+
Куимпельӧсаӧн либӧ куимсэрӧгӧн шусьӧ куим чутысь (кодъяс оз куйлыны ӧти веськыд визь вылын) да найӧс йитан вундӧгъясысь тэчӧм мыгӧр. Индӧм куим чутсӧ куимсэрӧгын шуам йывъяснас, а вундӧгъяссӧ — доръяснас.
  
 
[[Файл:Kuimpelesa dor jyv.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Kuimpelesa dor jyv.jpg|thumb|center|330px|]]
  
''A'' йывбердса пельӧсӧн ''ABC'' куимпельӧсаын шусьӧ ''AB'' да ''AС'' визьньӧвъясӧн артмӧм пельӧс.
+
''ABC'' куимсэрӧгын  ''AB'' да ''AС'' визьньӧвъяс костын куйлысь пельӧс шусьӧ ''A'' йывбердса пельӧсӧн.
  
'''Урчитӧм.''' ''ABC'' да ''A’B’C’'' куимпельӧсаяс ӧткодьӧсь, налӧн кӧ ӧта-мӧдыслы лӧсялана пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь да ӧта-мӧдыслы лӧсялана доръясыс ӧтыдждаӧсь: ∠''A'' = ∠''A’'', ∠''B'' = ∠''B’'', ∠''C'' = ∠''C’'', ''AB'' = ''A’B’'', ''AC'' = ''A’C’'', ''BC'' = ''B’C’''.
+
===Ӧткодь куимсэрӧгъяс===
 +
 
 +
ӧткодь куимсэрӧгъяс – равные треугольники
 +
 
 +
''ABC'' да ''A’B’C’'' куимсэрӧгъяс ӧткодьӧсь, налӧн кӧ ӧта-мӧдыслы лӧсялана пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь, а ӧта-мӧдыслы лӧсялана доръясыс ӧткузяӧсь: ∠''A'' = ∠''A’'', ∠''B'' = ∠''B’'', ∠''C'' = ∠''C’'', ''AB'' = ''A’B’'', ''AC'' = ''A’C’'', ''BC'' = ''B’C’''.
  
 
[[Файл:Otked kuimp def.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Otked kuimp def.jpg|thumb|center|330px|]]
  
Сетӧма визьньӧв. Сылӧн нюжӧдӧмыс – веськыд визь; сійӧ юклӧ тшӧтшкӧссӧ кык тшӧтшкӧсджын вылӧ. Бӧръям на пиысь ӧтиӧс.
+
Гижтам визьньӧв. Нюжӧдам кӧ сійӧс, лоӧ веськыд визь, коді юклӧ тшӧтшкӧссӧ кык джынйӧ. Бӧръям тайӧ тшӧтшкӧсджынъяс письыс ӧтиӧс.
Мед нӧшта сетӧма ''ABC'' куимпельӧса.
+
Сэсся гижтам ''ABC'' куимсэрӧг да бӧръям сылысь дорсӧ (шуам, ''AB'' вундӧгсӧ), а тайӧ вундӧгыслысь пасъям ӧти помсӧ (шуам, ''A'').
  
'''Аксиома.''' Индӧм тшӧтшкӧсджынйӧ позьӧ пуктыны ''ABC''-кӧд ӧткодь ''A’B’C’'' куимпельӧса сідзи, медым ''A’B’'' вундӧг куйліс индӧм визьньӧвйын да ''A’'' ӧтлаасис сылӧн воддза чуткӧд.
+
'''Аксиома.''' Бӧрйӧм тшӧтшкӧсджынйӧ позьӧ пуктыны ''ABC''-кӧд ӧткодь ''DEF'' куимсэрӧг сэтшӧм ногӧн, медым ''DE'' вундӧг куйліс индӧм визьньӧвйын да ''D'' помыс ӧтлаасис визьньӧвйыслӧн воддза чуткӧд.
  
[[Файл:Kuimp otk aks.jpg|thumb|center|330px|]]
+
[[Файл:Aks otk tsdz1.jpg|thumb|center|330px|]]
  
===Куимпельӧсаяс ӧткодьлун йылысь медводдза тӧдмӧс===
+
===Ӧткодь куимсэрӧгъяслӧн медводдза тӧдмӧг===
  
'''Теорема.''' Мед ''ABC'' да ''A’B’C’'' – куимпельӧсаяс, ''AB'' = ''A’B’'', ''AC'' = ''A’C’'', ∠''A'' = ∠''A’''. Сэки ∆''ABC'' = ∆''A’B’C’''.
+
'''Теорема.''' Кор ''ABC'' да ''A’B’C’'' – куимсэрӧгъяс, ''AB'' = ''A’B’'', ''AC'' = ''A’C’'', ∠''A'' = ∠''A’'', сэки ∆''ABC'' = ∆''A’B’C’''.
  
 
[[Файл:1todmes kuimp.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:1todmes kuimp.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Эскӧдӧм.''' Аксиомаысь петӧ: эм сэтшӧм торъяланлуна ''AMK'' куимпельӧса: 1) ∆''AMK'' = ∆''A’B’C’'', 2) ''AM'' куйлӧ ''AB'' визьньӧв пытшкын, 3) ''AMK'' да ''ABC'' куйлӧны ӧти тшӧтшкӧсджынйын ''AB'' веськыд визь серти.  
+
'''Подулалӧм.''' Аксиомаысь петӧ: позьӧ гижтыны сэтшӧм ''AMK'' куимсэрӧг, кӧні: 1) ∆''AMK'' = ∆''A’B’C’'', 2) ''AM'' куйлӧ ''AB'' визьньӧвйын, 3) ''AMK'' да ''ABC'' куйлӧны ''AB'' веськыд визь серти ӧти тшӧтшкӧсджынйын.  
  
 
[[Файл:1todmes proof1.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:1todmes proof1.jpg|thumb|center|330px|]]
  
∆''AMK'' = ∆''A’B’C’'', та вӧсна ''AM'' = ''A’B’'', ''AK'' = ''A’C’'', ∠''B’A’C’'' = ∠''MAK''. Сідзкӧ:  
+
Кык куимсэрӧгыс (тані ∆''AMK'' да ∆''A’B’C’'') кӧ ӧткодьӧсь, сэки и налӧн лӧсялана доръясыс да пельӧсъясыс тшӧтш ӧткодьӧсь: ''AM'' = ''A’B’'', ''AK'' = ''A’C’'', ∠''B’A’C’'' = ∠''MAK''. Сідзкӧ:  
  
1) ''AB'' = ''A’B’'' = ''AM'' да, ''M'' = ''B'';  
+
1) ''AB'' = ''A’B’'' = ''AM'', сійӧн и ''M'' = ''B'';  
  
 
[[Файл:1todmes proof2.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:1todmes proof2.jpg|thumb|center|330px|]]
  
2) ∠''BAC'' = ∠''B’A’C’'' = ∠''BAK'', та вӧсна ''AK'' да ''AC'' визьньӧвъяс лӧсялӧны;  
+
2) ∠''BAC'' = ∠''B’A’C’'' = ∠''BAK'', та вӧсна ''AK'' да ''AC'' визьньӧвъяс тшӧтш лӧсялӧны;  
  
 
[[Файл:1todmes proof3.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:1todmes proof3.jpg|thumb|center|330px|]]
  
  
3) ''AC'' = ''A’C’'' = ''AK'' да, ''K'' = ''C''.
+
3) ''AC'' = ''A’C’'' = ''AK'', сійӧн и ''K'' = ''C''.
Кык чут пыр мунӧ сӧмын ӧти веськыд визь. Сідзкӧ, ''AMK'' да ''ABC'' куимпельӧсаяс лӧсялӧны. Та вӧсна ∆''ABC'' = ∆''A’B’C’''.
 
  
 
[[Файл:1todmes proof4.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:1todmes proof4.jpg|thumb|center|330px|]]
  
===Ӧткодь берда да ӧткодь доръяса куимпельӧсаяс===
+
Кык чут пыр вермӧ мунны сӧмын ӧти веськыд визь. Сідзкӧ, ''AMK'' да ''ABC'' куимсэрӧгъяс ӧта-мӧдкӧд лӧсялӧны. Та вӧсна ∆''ABC'' = ∆''A’B’C’''.
 +
 
 +
===Ӧткодь берда да ӧткодь доръяса куимсэрӧгъяс===
  
  ӧткодь берда куимпельӧса – равнобедренный треугольник
+
  ӧткодь берда куимсэрӧг – равнобедренный треугольник
  ӧткодь доръяса куимпельӧса – равносторонний треугольник
+
  ӧткодь доръяса куимсэрӧг – равносторонний треугольник
 
  боквыв доръяс – боковые стороны
 
  боквыв доръяс – боковые стороны
 
  подув – основание
 
  подув – основание
  
'''Урчитӧм.''' Куимпельӧса шусьӧ ӧткодь бердаӧн, сылӧн кӧ эм кык ӧтыджда дор. Куимпельӧса шусьӧ ӧткодь доръясаӧн, сылӧн кӧ куимнан дорыс ӧтыджда.  
+
*Куимсэрӧгын кӧ кык дорыс ӧтыдждаӧсь, шуам сійӧс ӧткодь берда куимсэрӧгӧн.
 +
*Куимсэрӧгын кӧ куимнан дорыс ӧтыдждаӧсь, шуам сійӧс ӧткодь доръяса куимсэрӧгӧн.
 +
 
 +
'''Пасйӧд.''' Ӧткодь берда куимсэрӧгын коймӧд дорыс вермӧ торъявны кык ӧткодь дорсьыс, а вермӧ лоны и на кузьта жӧ. Сэки татшӧм ӧткодь берда куимсэрӧгыс лоӧ тшӧтш ӧткодь доръясаӧн. Сідзкӧ, ӧткодь доръяса куимсэрӧг лоӧ тшӧтш ӧткодь бердаӧн, сылӧн быд кык дорыс ӧтыдждаӧсь да.
  
 
[[Файл:Otkod berda.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Otkod berda.jpg|thumb|center|330px|]]
  
Ӧткодь берда куимпельӧсаын ӧткодь доръясыс шусьӧны боквыв доръясӧн, коймӧд дорыс шусьӧ подулӧн. Подувлы паныд куйлысь пельӧс шусьӧ йывса пельӧсӧн, боквыв дорлы паныд куйлысь пельӧс шусьӧ подувбердса пельӧсӧн.
+
*Ӧткодь берда куимсэрӧгын ӧткодь доръяссӧ шуам боквыв доръясӧн, а коймӧд дорсӧ — подулӧн.
 +
*Подувлы паныд куйлысь пельӧссӧ шуам йывса пельӧсӧн, а боквыв дорлы паныд куйлысь пельӧссӧ — подувбердса пельӧсӧн.
  
 
[[Файл:Poduv berdsa peles.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Poduv berdsa peles.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Теорема.''' Ӧткодь берда куимпельӧсаын подувбердса пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.
+
'''Теорема.''' Ӧткодь берда куимсэрӧгын подувбердса пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.
  
 
[[Файл:Dor peles otked.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Dor peles otked.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ''ABC'' – ӧткодь берда куимпельӧса, ''AB'' = ''BC''. Лыддям куимпельӧсаыслысь йывъяссӧ торъя ногӧн: ''ABC'' да ''CBA''. Артмӧдам кык торъя куимпельӧса.
+
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABC'' – ӧткодь берда куимсэрӧг, ''AB'' = ''BC''. Лыддям куимсэрӧгыслысь йывъяссӧ ӧтарлань да мӧдарлань: ''ABC'' да ''CBA''. Пуктам ∆''ABC'' да ∆''CBA'' орччӧн. Казялам: ''AB'' = ''BC'', ''CB'' = ''BA'', а на костса ''B'' пельӧс ӧтувъя. Сідзкӧ, ӧткодьлунсӧ медводдза тӧдмӧг серти, ∆''ABC'' = ∆''CBA''. А та вӧсна и ∠''BAC'' = ∠''BCA''.
∆''ABC'' = ∆''CBA'' медводдза тӧдмӧс серти: ''AB'' = ''BC'', ''CB'' = ''BA'', на костса ''B'' пельӧс ӧтувъя. Сідзкӧ, ∠''BAC'' = ∠''BCA''.
+
 
 +
☼ ☼ ☼
 +
 
 +
Ӧткодь доръяса куимсэрӧглысь куимнан дорсӧ позьӧ шуны кӧть подулӧн, кӧть боквыв дорӧн, а куимнан пельӧссӧ — кӧть подувбердса, кӧть йывса пельӧсӧн.
  
'''Кывкӧртӧд.''' Ӧткодь доръяса куимпельӧсалӧн куимнан пельӧсыс ӧтыджда.
+
'''Теорема.''' Ӧткодь доръяса куимсэрӧгын куимнан пельӧсыс ӧтыджда.
  
 
[[Файл:Otked dor dor peles.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Otked dor dor peles.jpg|thumb|center|330px|]]
  
===Куимпельӧсаяс ӧткодьлун йылысь мӧд тӧдмӧс===
+
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABC'' – ӧткодь доръяса куимсэрӧг. Лыддям кӧ ''AC'' дорсӧ подулӧн, сэки ∠''BAC'' = ∠''BCA'', найӧ подувбердса пельӧсъяс да; ''BC'' дорсӧ сідзжӧ позьӧ лыддьыны подулӧн, сэки подувбердса пельӧсъясӧн лоӧны ∠''ACB'' да ∠''ABC'', сідзкӧ найӧ тшӧтш ӧткодьӧсь. Та дырйи ∠''BCA'' да ∠''ACB'' — ӧти сійӧ жӧ пельӧс (видзӧд серпассӧ). Кык ӧткодьлунсьыс (∠''BAC'' = ∠''BCA'' да ∠''BCA'' = ∠''ABC'') артмӧ: ∠''BAC'' = ∠''BCA'' = ∠''ABC''.
 +
 
 +
===Ӧткодь куимсэрӧгъяслӧн мӧд тӧдмӧг===
  
'''Теорема.''' Мед ''ABC'' да ''A’B’C’'' – куимпельӧсаяс, ''AB'' = ''A’B’'', ∠''A'' = ∠''A’'', ∠''B'' = ∠''B’''. Сэки ∆''ABC'' = ∆''A’B’C’''.
+
'''Теорема.''' Кор ''ABC'' да ''A’B’C’'' – куимсэрӧгъяс, ''AB'' = ''A’B’'', ∠''A'' = ∠''A’'', ∠''B'' = ∠''B’'', сэки ∆''ABC'' = ∆''A’B’C’''.
  
 
[[Файл:Kuimp 2 todmes.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Kuimp 2 todmes.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Эскӧдӧм.''' Аксиомаысь петӧ: эм сэтшӧм торъяланлуна ''AMK'' куимпельӧса: 1) ∆''AMK'' = ∆''A’B’C’'', 2) ''AM'' куйлӧ ''AB'' визьньӧв пытшкын, 3) ''AMK'' да ''ABC'' куйлӧны ӧти тшӧтшкӧсджынйын ''AB'' веськыд визь серти.  
+
'''Подулалӧм.''' Аксиомаысь петӧ: позьӧ гижтыны сэтшӧм ''AMK'' куимсэрӧг, кӧні: 1) ∆''AMK'' = ∆''A’B’C’'', 2) ''AM'' куйлӧ ''AB'' {{comment|визьньӧвйын|лучын}}, 3) ''AMK'' да ''ABC'' куйлӧны ''AB'' веськыд визь серти ӧти тшӧтшкӧсджынйын.  
  
 
[[Файл:Kuimp 2 todm 1.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Kuimp 2 todm 1.jpg|thumb|center|330px|]]
  
∆''AMK'' = ∆''A’B’C’'', та вӧсна ''AM'' = ''A’B’'', ∠''B’A’C’'' = ∠''MAK'', ∠''A’B’C’'' = ∠''AMK''. Сідзкӧ:  
+
Кык куимсэрӧгыс (тані ∆''AMK'' да ∆''A’B’C’'') кӧ ӧткодьӧсь, сэки и налӧн лӧсялана доръясыс да пельӧсъясыс тшӧтш ӧткодьӧсь: ''AM'' = ''A’B’'', ∠''B’A’C’'' = ∠''MAK'', ∠''A’B’C’'' = ∠''AMK''. Сідзкӧ:  
  
1) ''AB'' =  ''A’B’'' = ''AM'' да, ''M'' = ''B'';  
+
1) ''AB'' =  ''A’B’'' = ''AM'', сійӧн и ''M'' = ''B'';  
  
 
[[Файл:Kuimp 2 todm 2.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Kuimp 2 todm 2.jpg|thumb|center|330px|]]
  
2) ∠''BAC'' = ∠''B’A’C’'' = ∠''BAK'', та вӧсна ''AK'' да ''AC'' визьньӧвъяс лӧсялӧны;  
+
2) ∠''BAC'' = ∠''B’A’C’'' = ∠''BAK'', та вӧсна ''AK'' да ''AC'' визьньӧвъяс тшӧтш лӧсялӧны;  
  
 
[[Файл:Kuimp 2 todm 3.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Kuimp 2 todm 3.jpg|thumb|center|330px|]]
  
3) ∠''ABC'' = ∠''A’B’C’'' = ∠''ABK'', та вӧсна ''BK'' да ''BC'' визьньӧвъяс лӧсялӧны.
+
3) ∠''ABC'' = ∠''A’B’C’'' = ∠''ABK'', та вӧсна ''BK'' да ''BC'' визьньӧвъяс лӧсялӧны жӧ.
  
 
[[Файл:Kuimp 2 todm 4.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Kuimp 2 todm 4.jpg|thumb|center|330px|]]
  
Кык торъялана веськыд визь вомӧнасьӧны сӧмын ӧти чутын. Сідзкӧ, ''K'' = ''C''. Та вӧсна ''AMK'' да ''ABC'' куимпельӧсаяс лӧсялӧны да ∆''ABC'' = ∆''A’B’C’''.
+
Кык торъялана веськыд визь вермӧ вомӧнасьны сӧмын ӧти чутын. Сідзкӧ, миян ''K'' да ''C'' ӧти и сійӧ жӧ чут. Вылынджык аддзим: ''M'' да ''B'' тшӧтш ӧти чут. Со и петӧ, мый ''AMK'' да ''ABC'' куимсэрӧгъяс лӧсялӧны. А казьтыштам кӧ, мый ∆''AMK'' да ∆''A’B’C’'' ӧткодьӧсь, сэки и воам кывкӧртӧдӧ: ∆''ABC'' = ∆''A’B’C’''.
  
'''Теорема.''' Куимпельӧсаын кӧ эм кык ӧтыджда пельӧсыс, сійӧ ӧткодь берда.
+
☼ ☼ ☼
 +
 
 +
'''Теорема.''' Куимсэрӧгыс лоӧ ӧткодь бердаӧн, сыын кӧ эм кык ӧтыджда пельӧс.
  
 
[[Файл:Otk pel otk dor.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Otk pel otk dor.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ''ABC'' – куимпельӧса, ∠''A'' = ∠''C''. Лыддям куимпельӧсаыслысь йывъяссӧ торъя ногӧн: ''ABC'' да ''CBA''.
+
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABC'' – куимсэрӧг, ∠''A'' = ∠''C''. Лыддям куимсэрӧгыслысь йывъяссӧ ӧтарлань да мӧдарлань: ''ABC'' да ''CBA''. Пуктам ∆''ABC'' да ∆''CBA'' орччӧн. Казялам: ∠''A'' = ∠''C'', ∠''C'' = ∠''A'', а на костса ''AC'' дорыс ӧтувъя. Сідзкӧ, ӧткодьлунсӧ мӧд тӧдмӧг серти, ∆''ABC'' = ∆''CBA''. А та вӧсна и ''AB'' = ''BC''.
∆''ABC'' = ∆''CBA'' мӧд тӧдмӧс серти: ''AB'' дорыс налӧн ӧтувъя, ∠''A'' = ∠''C'', ∠''C'' = ∠''A''. Сідзкӧ, ''AB'' = ''BC''.
 
  
'''Кывкӧртӧд.''' Куимпельӧса ӧткодь берда сэк да сӧмын сэк, кор сылӧн эм кык ӧтыжда пельӧс.
+
☼ ☼ ☼
  
'''Кывкӧртӧд.''' Куимпельӧса ӧткодь доръяса сэк да сӧмын сэк, кор сылӧн куимнан пельӧсыс ӧтыдждаӧсь.
+
'''Кывкӧртӧд 1.''' Куимсэрӧгын кӧ эм кык ӧтыджда пельӧс, татшӧм куимсэрӧгыс быть лоӧ ӧткодь бердаӧн; и мӧдарӧ, куимсэрӧгыс кӧ ӧткодь берда, сыын быть эм кык ӧтыджда пельӧс. (Дженьдӧдӧм могысь шуӧны тадзи: куимсэрӧг ӧткодь берда сэк да сӧмын сэк, кор сыын эм кык ӧтыджда пельӧс.)
 +
 
 +
'''Кывкӧртӧд 2.''' Куимсэрӧгын кӧ куимнан пельӧсыс ӧтыдждаӧсь, татшӧм куимсэрӧгыс быть лоӧ ӧткодь доръясаӧн; и мӧдарӧ, куимсэрӧгыс кӧ ӧткодь доръяса, сылӧн куимнан пельӧсыс ӧтыдждаӧсь. (Дженьдӧдӧм могысь шуӧны тадзи: куимсэрӧг ӧткодь доръяса сэк да сӧмын сэк, кор сыын куимнан пельӧсыс ӧтыдждаӧсь.)
  
 
[[Файл:3peljes 3dor.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:3peljes 3dor.jpg|thumb|center|330px|]]
Строка 281: Строка 297:
 
===Биссектриса, медиана да судта===
 
===Биссектриса, медиана да судта===
  
'''Урчитӧм.''' Пельӧс биссектрисаӧн шусьӧ сылӧн йылысь петысь визьньӧв, коді юклӧ тайӧ пельӧссӧ шӧрипӧв.
+
*Биссектрисаӧн шуӧны визьньӧв, коді петӧ пельӧс йылысь да юклӧ тайӧ пельӧссӧ шӧрипӧв.
  
 
[[Файл:Bissektr def.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Bissektr def.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Урчитӧм.''' Куимпельӧсаса индӧм йылысь гижтӧм биссектрисаӧн шусьӧ тайӧ йыла пельӧс биссектрисаса вундӧг, коді йитӧ йывсӧ да сылы паныда куйлысь дорвывса чутсӧ.
+
*Куимсэрӧгын биссектрисаӧн шуӧны вундӧг, коді юклӧ сылысь ӧти пельӧссӧ шӧрипӧв да йитӧ тайӧ пельӧс йывсӧ паныда дор вылын куйлысь чуткӧд.
  
 
[[Файл:Kuimp bis def.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Kuimp bis def.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Урчитӧм.''' Куимпельӧсаса индӧм йылысь гижтӧм медианаӧн шусьӧ тайӧ йывсӧ паныда дорса шӧркӧд йитысь вундӧг.
+
*Куимсэрӧгын медианаӧн шуӧны вундӧг, коді йитӧ сылысь ӧти йывсӧ паныда дорвывса шӧр чуткӧд.
  
 
[[Файл:Kuimp mediana def.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Kuimp mediana def.jpg|thumb|center|330px|]]
  
Мед кык веськыд визь вомӧнасьӧны да ӧти артмӧм пельӧс веськыд. Сэки сыкӧд орчча пельӧсъясыс веськыдӧсь да сылы вертикаль пельӧсыс веськыд.
+
'''Теорема.''' Кык веськыд визь кӧ вомӧнасьӧны да та дырйи артмӧм нёль пельӧсысь ӧтиыс кӧ лоӧ бур, сэки мукӧд куим пельӧсыс тшӧтш бурӧсь.
 +
 
 +
'''Подулалӧм.''' Тайӧ куим пельӧс пӧвстысь ӧтиыс куйлӧ 90°‐а пельӧскӧд вертикаль ногӧн, та вӧсна сійӧ лоӧ тшӧтш бур (вертикаль пельӧсъяс ӧткодьӧсь да). Мӧд кыкыс 90°‐а пельӧскӧд орччаӧсь, та вӧсна и найӧ бурӧсь (кыдзи ми тӧдам нин).
  
 
[[Файл:Perpend 4.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Perpend 4.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Урчитӧм.''' Веськыд визь шусьӧ ӧшанвизьӧн мӧд веськыд визьлы, найӧ кӧ артмӧдӧны веськыд пельӧс.
+
*Веськыд визь шусьӧ перпендикулярӧн мӧд веськыд визьлы, найӧ кӧ артмӧдӧны бур пельӧс.
  
'''Урчитӧм.''' Куимпельӧсаса индӧм йылысь петысь судтаӧн шусьӧ тайӧ йывсянь паныда дорсӧ кутысь веськыд визьӧ гижтӧм ӧшанвизь.
+
*Куимсэрӧгын судтаӧн шуӧны вундӧг, коді йитӧ сылысь ӧти йывсӧ паныда дор визь вылын куйлысь чуткӧд да лоӧ тайӧ дорыслы перпендикулярӧн.
  
 
[[Файл:Sudta kuimp.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Sudta kuimp.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Теорема.''' Ӧткодь берда куимпельӧсаын йывса пельӧсыслӧн биссектриса лоӧ медианаӧн да судтаӧн.
+
'''Теорема.''' Ӧткодь берда куимсэрӧгын йывса пельӧсса биссектрисаыс лоӧ ӧттшӧтш медианаӧн да судтанас.
  
 
[[Файл:Otk berda bis med sudta.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Otk berda bis med sudta.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ''ABC'' – индӧм куимпельӧса, ''AB'' = ''BC'', ''BD'' – биссектрисаыс. Сідзкӧ, ''ABD'' да ''CBD'' куимпельӧсаяс ӧткодьӧсь медводдза тӧдмӧс серти: ''AB'' = ''CB'', ∠''ABD'' = ∠''CBD'', ''BD'' – ӧтувъя дор. Та вӧсна ''AD'' = ''DC'', ∠''BDA'' = ∠''BDC''. Сіздкӧ, ∠''BDA'' = ∠''BDC'' = 90° кыдз орччаяс.
+
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABC'' – куимсэрӧг, кӧні ''AB'' = ''BC'', а ''BD'' – биссектрисаыс, коді юклӧ ''ABC''-сӧ кык пельӧ: ∆''ABD'' да ''CBD''. Казялам: ''AB'' = ''CB'', ∠''ABD'' = ∠''CBD'', а ''BD'' – налӧн ӧтувъя дор. Ӧткодьлунсӧ медводдза тӧдмӧг серти, ∆''ABD'' = ∆''CBD''. Таысь петӧ кык тор:
 +
# ''AD'' = ''DC'', а сідзкӧ, ''BD'' — медиана;
 +
# ∠''BDA'' = ∠''BDC''; серпасысь позьӧ аддзыны, мый тайӧ ӧткодь пельӧсъясыс орччаӧсь. Кыдзи ми тӧдам, орчча пельӧсъяслӧн суммаыс 180°, та вӧсна ∠''BDA'' = 90° да ∠''BDC'' = 90°, а сідзкӧ, ''BD'' — судта.
  
===Куимпельӧсаяс ӧткодьлун йылысь коймӧд тӧдмӧс===
+
===Ӧткодь куимсэрӧгъяслӧн коймӧд тӧдмӧг===
  
'''Теорема.''' Мед ''ABC'' да ''A’B’C’'' – куимпельӧсаяс, ''AB'' = ''A’B’'', ''BC'' = ''B’C’'', ''AC'' = ''A’C’''. Сэки ∆''ABC'' = ∆''A’B’C’''.
+
'''Теорема.''' Кор ''ABC'' да ''A’B’C’'' – куимсэрӧгъяс, кӧні ''AB'' = ''A’B’'', ''BC'' = ''B’C’'', ''AC'' = ''A’C’'', сэки ∆''ABC'' = ∆''A’B’C’''.
  
 
[[Файл:Kuimp otk 3 todm.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Kuimp otk 3 todm.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Эскӧдӧм.''' Аксиома серти, эм сэтшӧм торъяланлуна AMK куимпельӧса: 1) ∆''AMK'' = ∆''A’B’C’''; 2) ''AM'' куйлӧ ''AB'' визьньӧв пытшкын; 3) ''K'' да ''C'' чутъяс куйлӧны торъя тшӧтшкӧсджынъясын AB веськыд визь серти.
+
'''Подулалӧм.''' Аксиомаысь петӧ: позьӧ гижтыны сэтшӧм ''AMK'' куимсэрӧг, кӧні: 1) ∆''AMK'' = ∆''A’B’C’''; 2) ''AM'' куйлӧ ''AB'' визьньӧвйын; 3) ''K'' да ''C'' чутъяс куйлӧны торъя тшӧтшкӧсджынъясын ''AB'' веськыд визь серти.
 +
 
 +
'''(колӧ серпас)'''
  
 
''AB'' = ''A’B’'' = ''AM'', та вӧсна ''M'' = ''B''.  
 
''AB'' = ''A’B’'' = ''AM'', та вӧсна ''M'' = ''B''.  
Строка 321: Строка 343:
 
[[Файл:Kuimp otk 3 todmes1.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Kuimp otk 3 todmes1.jpg|thumb|center|330px|]]
  
''AC'' = ''A’C’'' = ''AK''; сідзкӧ, ''AC'' да ''AK'' – боквыв доръяс ӧткодь берда ''CAK'' куимпельӧсаын. Та вӧсна ∠''AKC'' = ∠''ACK''. Сэтшӧм жӧ ногӧн артмӧдам: ∠''BKC'' = ∠''BCK''.  
+
''AC'' = ''A’C’'' = ''AK''; сідзкӧ, ''AC'' да ''AK'' – боквыв доръяс ӧткодь берда ''CAK'' куимсэрӧгын. Та вӧсна ∠''AKC'' = ∠''ACK''. Сэтшӧм жӧ ногӧн артмӧдам: ∠''BKC'' = ∠''BCK''.  
  
 
[[Файл:Kuimp otk 3 todmes2.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Kuimp otk 3 todmes2.jpg|thumb|center|330px|]]
  
Сідзкӧ, ∠''ACB'' = ∠''ACK'' + ∠''BCK'' = ∠''AKC'' + ∠''BKC'' = ∠''AKB''. Таысь кындзи, ''AC'' = ''AK'', ''BC'' = ''BK''. Сы вӧсна ''ABC'' да ''ABK'' куимпельӧсаяс ӧткодьӧсь медводдза тӧдмӧс серти да ∆''A’B’C’'' = ∆''ABK'' = ∆''ABC''.
+
Сідзкӧ, ∠''ACB'' = ∠''ACK'' + ∠''BCK'' = ∠''AKC'' + ∠''BKC'' = ∠''AKB''. Таысь кындзи, ''AC'' = ''AK'', ''BC'' = ''BK''. Сы вӧсна ''ABC'' да ''ABK'' куимсэрӧгъяс ӧткодьӧсь медводдза тӧдмӧг серти да ∆''A’B’C’'' = ∆''ABK'' = ∆''ABC''.
  
===Веськыд визьысь ортсыын куйлысь чут пыр гижтӧм ӧшанвизь===
+
===Веськыд визьлань ортсы чут пыр гижтӧм перпендикуляр===
  
'''Теорема.''' Веськыд визьысь ортсыын куйлысь чут пыр оз позь нуӧдны кык торъялана ӧшанвизь.
+
'''Теорема.''' Веськыд визьысь ортсыын куйлысь чут пыр оз позь гижтыны сы дорӧ кык торъялана перпендикуляр.
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ''A'' чут лоӧ ''l'' веськыд визьысь ортсыын, ''AM'' да ''AN'' – кык торъялана ӧшанвизь, ''M'' да ''N'' чутъяс куйлӧны ''l''-ын.  
+
'''Подулалӧм''' (паныдсянь). Мед ''A'' чут лоӧ ''l'' веськыд визьысь ортсыын, а ''AM'' да ''AN'' – тайӧ визь дорас кык торъялана перпендикуляр, кодъяс вомӧналӧны ''l''-сӧ ''M'' да ''N'' чутъясын. Та дырйи ''M'' да ''N'' – кык торъялана чут.
  
 
[[Файл:Kyk perpend.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Kyk perpend.jpg|thumb|center|330px|]]
  
Аксиома серти, эм сэтшӧм торъяланлуна ''MBN'' куимпельӧса: 1) ∆''MBN'' = ∆''MAN'', 2) ''A'' да ''B'' чутъяс куйлӧны торъя тшӧтшкӧсджынъясын ''l'' веськыд визь серти.
+
Аксиомаысь петӧ: позьӧ гижтыны сэтшӧм ''MBN'' куимсэрӧг, кӧні: 1) ∆''MBN'' = ∆''MAN'', 2) ''A'' да ''B'' чутъяс куйлӧны ''l'' веськыд визь серти торъя тшӧтшкӧсджынъясын.
  
 
[[Файл:Kyk perpend 1.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Kyk perpend 1.jpg|thumb|center|330px|]]
  
Миян артмӧ: ∠''AMN'' = ∠''BMN'' = 90°; та вӧсна ∠''AMB'' = 180° да ''M'' чут куйлӧ ''AB'' веськыд визь вылын. Сэтшӧм жӧ ногӧн артмӧдам: ''N'' чут куйлӧ ''AB'' веськыд визь вылын. ''AB'' да ''l'' веськыдъяс вомӧнасьӧны сӧмын ӧти чутын. Сідзкӧ, ''M'' = ''N''. Тайӧ кыв вожалӧм.
+
Миян артмӧ: ∠''AMN'' = ∠''BMN'' = 90°; та вӧсна ∠''AMB'' = 180° да ''M'' чут куйлӧ ''AB'' веськыд визь вылын. Сэтшӧм жӧ ногӧн артмӧдам: ''N'' чут куйлӧ ''AB'' веськыд визь вылын. ''AB'' да ''l'' веськыдъяс вомӧнасьӧны сӧмын ӧти чутын. Сідзкӧ, ''M'' = ''N'', а тайӧ оз лӧсяв миян воддза шуӧмкӧд, код серти ''M'' да ''N'' – кык торъялана чут.
  
'''Кывкӧртӧд.''' Ӧткодь берда куимпельӧсаын йывса пельӧсысь нуӧдӧм судта лоӧ биссектрисаӧн да медианаӧн.
+
'''Теорема.''' Ӧткодь берда куимсэрӧгын йывса пельӧсса судта лоӧ ӧттшӧтш биссектрисаӧн да медианаӧн.
  
 
[[Файл:Otk berda sudta bis med.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Otk berda sudta bis med.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Эскӧдӧм''' (паныдсянь). Мед судтаыс оз ло биссектрисаӧн. Нуӧдам йывса пельӧслысь биссектрисасӧ. Сійӧ лоӧ судтаӧн. Сідзкӧ, йывса пельӧсысь позьӧ гижтыны подувлы ӧшанвизьлуна кык торъялана веськыд визь. Тайӧ кыв вожалӧм.
+
'''Подулалӧм''' (паныдсянь). Мед судтаыс оз ло биссектрисаӧн. Гижтам йывса пельӧслысь биссектрисасӧ. Кыдзи ми тӧдам нин, ӧткодь берда куимсэрӧгын йывса пельӧслӧн биссектрисаыс ӧттшӧтш лоӧ сылы судтаӧн. Сідзкӧ, йывса пельӧсысь позьӧ гижтыны подувлы кык торъялана перпендикуляр, а тайӧ оз лӧсяв воддза теоремакӧд.
  
'''Теорема.''' Веськыд визьысь ортсыын куйлысь чут пыр позьӧ нуӧдны ӧшанвизь.
+
'''Теорема.''' Веськыд визь дорӧ сыысь ортсыын куйлысь чут пырыс позьӧ гижтыны перпендикуляр.  
  
 
[[Файл:Perp exist0.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Perp exist0.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ''A'' чут куйлӧ ''l'' веськыд визьысь ортсыын, ''B'' да ''C'' чутъяс лоӧны ''l'' вылын. Аксиома серти, эм ''BAC''-кӧд ӧткодь ''BA’C'' куимпельӧса, ''A'' да ''A’'' чутъясыс куйлӧны торъя тшӧтшкӧсджынъясын ''l'' веськыд визь серти. Сідзкӧ, ''ABA’'' куимпельӧсаын ''AB'' = ''A’B'', ''BC'' визьньӧв – ∠''ABA’''-лӧн биссектриса. Сідзкӧ, ''AA’'' ӧшанвизьлуна ''l''-лы.
+
'''Подулалӧм.''' Мед ''A'' чут куйлӧ ''l'' веськыд визьысь ортсыын, ''B'' да ''C'' чутъяс лоӧны ''l'' вылын. Аксиомаысь петӧ: позьӧ гижтыны сэтшӧм ''BA’C'' куимсэрӧг, кӧні: 1) ∆''BA’C'' = ∆''BAC'', 2) ''A'' да ''A’'' чутъяс куйлӧны ''l'' веськыд визь серти торъя тшӧтшкӧсджынъясын. Сідзкӧ, ''ABA’'' куимсэрӧгын ''AB'' = ''A’B'', ''BC'' визьньӧв – ∠''ABA’''-лӧн биссектриса. Кыдзи ми тӧдам нин, ӧткодь берда куимсэрӧгын йывса пельӧслӧн биссектрисаыс ӧттшӧтш лоӧ сылы судтаӧн. Сідзкӧ, ''AA’'' лоӧ ''l''-лы перпендикулярӧн.
  
 
===Ортсыса пельӧс===
 
===Ортсыса пельӧс===
 
+
Куимсэрӧглысь став видлалӧм сикас пельӧсъяссӧ позьӧ шуны тшӧтш пытшкӧс пельӧсъясӧн.
'''Урчитӧм.''' Куимпельӧсалӧн йыв бердын ортсыса пельӧсӧн шусьӧ индӧм йывса пельӧскӧд орчча пельӧс.
+
Куимсэрӧг бердын куимнан пытшкӧс пельӧскӧд орччӧн куйлӧны ортсы пельӧсъяс.
 +
Мӧд ногӧн шуны, куимсэрӧглӧн ортсы пельӧсӧн шусьӧ быд пытшкӧс пельӧскӧд орчча пельӧс.
  
 
[[Файл:Ortsysa peljes.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Ortsysa peljes.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Теорема.''' Ортсыса пельӧс ыджыдджык куимпельӧсаса пельӧсысь, коді сыкӧд абу орчча.
+
'''Теорема.''' Ортсыса пельӧс ыджыдджык куимсэрӧгса кыкнан пельӧсысь, коді сыкӧд абу орччӧн.
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ''ABC'' – куимпельӧса, ∠''BCD'' лоӧ ∠''BCA''-кӧд орчча пельӧс (''C'' чут куйлӧ ''A'' да ''D'' костын). Петкӧдлам: ∠''ABC'' < ∠''BCD''.
+
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABC'' — куимсэрӧг, ∠''BCD'' — сылӧн ортсы пельӧс, коді куйлӧ ∠''BCA''-кӧд орччӧн; та дырйи ''C'' чут куйлӧ ''A'' да ''D'' костын. Петкӧдлам: ∠''ABC'' < ∠''BCD''.
  
 
[[Файл:Ortsysa pel ydzyddzyk0.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Ortsysa pel ydzyddzyk0.jpg|thumb|center|330px|]]
  
Мед ''O'' чут – ''BC'' вундӧглӧн шӧр, ''E'' чут куйлӧ ''AO'' визьньӧв вылын, ''AO'' = ''OE''. Сідзкӧ, ∆''AOB'' = ∆''EOC'' медводдза тӧдмӧс серти (''AOB'' да ∠''EOC'' – вертикаль пельӧсъяс да, найӧ ӧтыдждаӧсь). Та вӧсна ∠''ABC'' = ∠''BCE''.
+
Та могысь гижтам ∠''BCD'' пельӧс доръяс костӧд сэтшӧм ''CE'' визьньӧв, медым ∠''ABC'' = ''BCE''. Кытысь лоӧ ''E'' чутыс? ''BC'' вундӧг шӧрын куйлысь чут пыр (пасъям сійӧс ''O'') гижтам ''AO'' визьньӧв. Тайӧ визьньӧв вылас пасъям ''E'' чут, коді куйлӧ ''O'' чутсянь сы ылнаын жӧ, кыдзи и ''A'' чут. Миян артмӧ: 1) ''OC'' = ''OB''; 2) ''AO'' = ''OE''; 3) ∠''AOB'' = ∠''EOC'' кыдзи вертикаль пельӧсъяс. Сідзкӧ ∆''AOB'' = ∆''EOC'' медводдза тӧдмӧг серти. Та вӧсна ∠''ABC'' = ∠''BCE'', кыдзи ӧткодь куимсэрӧгъясын лӧсялана пельӧсъяс.
''O'', ''B'' да ''E'' чутъяс куйлӧны ӧти тшӧтшкӧсджынйын ''AD'' веськыд визь серти. Миян артмӧ: ''BCD'' = 180° – ∠''BCA'' (кыдз орчча);
 
''ABC'' = ∠''BCE'' = ∠''ACE'' – ∠''BCA'' <  180° – ∠''BCA''. Та вӧсна ∠''ABC'' < ∠''BCD''.
 
  
===Куимпельӧса доръяс да пельӧсъяс ӧтластитӧм===
+
''O'', ''B'' да ''E'' чутъяс куйлӧны ӧти тшӧтшкӧсджынйын ''AD'' веськыд визь серти. Миян артмӧ: 1) ∠''BCD'' = 180° – ∠''BCA'' (кыдз орчча); 2) ''ВС'' да ''AE'' вундӧгъяс вомӧнасьӧны, мӧд ног шуны, ''CB'' визьньӧв мунӧ ∠''ACE'' пельӧс доръяс костӧд. Сідзкӧ ∠''ACE'' = ∠''BCE'' + ∠''BCA''. 3) ∠''ACE'' < 180°, та вӧсна ∠''ACE''-ысь кӧ чинтам ∠''BCA'' да 180°-ысь сійӧ жӧ ∠''BCA'' чинтам, медводдза чинтасыс лоас этшаджык мӧд чинтассьыс (формулаӧн кӧ пасъям, ∠''ACE'' – ∠''BCA'' <  180° – ∠''BCA'').
  
'''Теорема.''' Куимпельӧсаын ыджыдджык дорлы паныд куйлӧ ыджыдджык пельӧс.
+
Ӧтувтам кӧ став артмӧм формула, лоас:
 +
 
 +
∠''ABC'' = ∠''BCE'';
 +
 
 +
∠''BCE'' = ∠''ACE'' – ∠''BCA'';
 +
 
 +
∠''ACE'' – ∠''BCA'' <  180° – ∠''BCA'';
 +
 
 +
180° – ∠''BCA'' = ∠''BCD''.
 +
 
 +
Сідзкӧ ∠''ABC'' < ∠''BCD''.
 +
 
 +
Сэтшӧм жӧ ногӧн артмӧдам, мый ∠''BAC'' < ∠''BCD''.
 +
 
 +
===Куимсэрӧглысь доръяс да пельӧсъяс ӧтластитӧм===
 +
 
 +
'''Теорема.''' Куимсэрӧгын ыджыдджык дорлы паныд куйлӧ ыджыдджык пельӧс.
  
 
[[Файл:Dor peljes otlastitem1.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Dor peljes otlastitem1.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ''ABC'' куимпельӧсаын ''AB'' < ''AC''. Петкӧдлам: ∠''B'' > ∠''C''.
+
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABC'' куимсэрӧгын ''AC'' > ''AB''. Петкӧдлам: ∠''ABC'' > ∠''ACB''.
Мед ''D'' чут куйлӧ ''AC'' вундӧг вылын, ''AD'' = ''AB''. Сідзкӧ, ∠''ABD'' = ∠''BDA''.  
+
Пасъям ''AC'' вундӧг вылын сэтшӧм ''D'' чут, медым ''AD'' = ''AB''. Сідзкӧ, ∠''ABD'' = ∠''BDA'', ӧд найӧ ӧткодь берда куимсэрӧгын подувбердса пельӧсъяс.
∠''BDA'' лоӧ ∆''BCD'' куимпельӧсалӧн ортсыса пельӧс. Сідзкӧ, ∠''BDA'' > ∠''BCD''.
+
 
Миян артмӧ:  
+
''BD'' вундӧг юкӧ ∆''ABC''-сӧ кык пельӧ; сы пытшкын ӧні эм кык куимсэрӧг: ∆''ABD'' да ∆''BCD''.
∠''ABC'' > ∠''ABD'' = ∠''BDA'' > ∠''BCD''.
+
∠''BDA'' лоӧ ∆''BCD'' куимсэрӧглы ортсыса пельӧс. Кыдзи ми тӧдам нин, ортсыса пельӧс век ыджыдджык пытшкӧсса пельӧсысь, коді сыкӧд абу орчча. Сідзкӧ ∠''BDA'' > ∠''BCD''.
 +
Ӧтувтам кӧ став артмӧм формула, лоас:  
 +
 
 +
∠''ABC'' > ∠''ABD'',
 +
 
 +
∠''ABD'' = ∠''BDA'',
 +
 
 +
∠''BDA'' > ∠''BCD'',
 +
 
 +
∠''BCD'' = ∠''ACB''.
 +
 
 +
Сідзкӧ, ∠''ABC'' > ∠''ACB''.
 +
 
 +
'''Теорема.''' Куимсэрӧгын ыджыдджык пельӧслы паныд куйлӧ ыджыдджык дор.
 +
 
 +
(татчӧ колӧ серпас)
 +
 
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABC'' куимсэрӧгын ∠''ABC'' > ∠''ACB''. Петкӧдлам: ''AC'' > ''AB''.
 +
 
 +
Тайӧ кӧ абу сідз, либӧ ''AC'' = ''AB'', либӧ ''AC'' < ''AB''. Кыдзи ми тӧдам нин, кор ''AC'' = ''AB'', сэки ∠''ABC'' = ∠''ACB''; кор ''AC'' < ''AB'', сэки ∠''ABC'' < ∠''ACB''. Тайӧ оз лӧсяв ∠''ABC'' > ∠''ACB'' ӧткодьтӧмлункӧд.
 +
 
 +
☼ ☼ ☼
 +
 
 +
Сідзкӧ, куимсэрӧгын ӧти дор кузьджык мӧд дорсьыс сэк да сӧмын сэк, кор медводдза дорыслы паныд куйлан пельӧс ыджыдджык мӧд дорыслы паныд куйлан пельӧсысь.
 +
 
 +
===Ёсьпельӧса, бурпельӧса да ныжпельӧса куимсэрӧгъяс===
 +
 
 +
ёсьпельӧса куимсэрӧг — остроугольный треугольник
 +
бурпельӧса куимсэрӧг — прямоугольный треугольник
 +
ныжпельӧса куимсэрӧг — тупоугольный треугольник
 +
 
 +
Куимсэрӧг шусьӧ ёсьпельӧсаӧн, сыын кӧ куимнан пельӧсыс ёсь.
 +
 
 +
Куимсэрӧг шусьӧ бурпельӧсаӧн, сыын кӧ ӧти пельӧсыс бур (веськыд).
  
'''Кывкӧртӧд.''' Куимпельӧсаын ыджыдджык пельӧслы паныд куйлӧ ыджыдджык дор.
+
Куимсэрӧг шусьӧ ныжпельӧсаӧн, сыын кӧ ӧти пельӧсыс ныж.
  
Сідзкӧ, куимпельӧсаын ӧти дор ыджыдджык мӧд дорысь сэк да сӧмын сэк, кор медводдза дорлы паныд куйлысь пельӧс ыджыдджык мӧд дорлы паныд куйлысь пельӧсысь.
 
  
'''Теорема.''' 1) Веськыдпельӧса куимсэрӧгын гипотенузабердса пельӧсъяс ёсьӧсь. 2) Гипотенуза ыджыдджык катетысь.
+
'''Теорема.''' 1) Бурпельӧса куимсэрӧгын гипотенузабердса пельӧсъяс ёсьӧсь. 2) Гипотенуза кузьджык катетысь.
  
 
[[Файл:Veskydpeljesa kuimsereg otk.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Veskydpeljesa kuimsereg otk.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Эскӧдӧм.''' 1) Веськыд пельӧскӧд орчча пельӧс веськыд; теорема серти, сійӧ ыджыдджык гипотенузабердса пельӧсысь.
+
'''Подулалӧм.''' 1) Бур пельӧскӧд орчча пельӧс тшӧтш бур; теорема серти, сійӧ ыджыдджык гипотенузабердса пельӧсысь.
2) Веськыд пельӧсыс куимпельӧсаын медыджыд, та вӧсна сылы паныд куйлысь дор медыджыд.
+
2) Бур (веськыд) пельӧсыс куимсэрӧгын медыджыд, та вӧсна сылы паныд куйлысь дор медкузь.
  
'''Висьталӧм.''' Тшӧтшыдпельӧса куимсэрӧгын эм кык ёсь пельӧс.
+
'''Висьталӧм.''' Ныжпельӧса куимсэрӧгын эм кык ёсь пельӧс.
  
 
[[Файл:Tsotsyd 2 jos.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Tsotsyd 2 jos.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Эскӧдӧм.''' Ӧти пельӧсыс кӧ тшӧтшыд, сыкӧд орчча пельӧсыс ёсь. Куимпельӧсалӧн мукӧд пельӧсъяс тайӧ ортсыса пельӧссьыс ичӧтджыкӧсь; та вӧсна, найӧ ёсьӧсь.
+
'''Подулалӧм.''' Ӧти пельӧсыс кӧ ныж, сыкӧд орчча пельӧсыс ёсь. Кыдз ми тӧдам нин, ортсыса пельӧс ыджыдджык пытшкӧсса пельӧсысь, коді абу сыкӧд орччӧн. Сідзкӧ куимсэрӧгыслӧн мукӧд пытшкӧсса пельӧсъяс ёсь пельӧсысь ичӧтджыкӧсь; та вӧсна найӧ асьныс ёсьӧсь.
  
'''Кывкӧртӧд.''' Ӧткодь берда куимпельӧсаын подувбердса пельӧсъяс ёсьӧсь.
+
'''Висьталӧм.''' Ӧткодь берда куимсэрӧгын подувбердса пельӧсъяс ёсьӧсь.
  
 
[[Файл:Otk berda 2 jos.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Otk berda 2 jos.jpg|thumb|center|330px|]]
  
===Куимпельӧса ӧткодьтӧмлун===
+
'''Подулалӧм.''' Кыдз ми тӧдам нин, 1) ӧткодь берда куимсэрӧгын подувбердса пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь, 2) бурпельӧса либӧ ныжпельӧса куимсэрӧгын эм кык ёсь пельӧс. Сідзкӧ, подувбердса пельӧс оз вермы лоны бурӧн ни ныжӧн.
 +
 
 +
===Бурпельӧса ӧткодь куимсэрӧгъяслӧн тӧдмӧг===
 +
====Кык катет серти.====
 +
'''Теорема.''' Кор ''ABC'' да ''A’B’C’'' — бурпельӧса куимсэрӧгъяс, кӧні ''AB'', ''BC'', ''A’B’'', ''B’C’'' — катетъяс, ''AB'' = ''A’B’'', ''BC'' = ''B’C’'', сэки ∆''ABC'' = ∆''A’B’C’''.
 +
 
 +
[[Файл:2katet.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 
 +
'''Подулалӧм.''' ∠''ABC'' = ∠''A’B’C’'' = 90°, ''AB'' = ''A’B’'', ''BC'' = ''B’C’''; сідзкӧ, куимсэрӧгъясыс ӧткодьӧсь [http://wiki.komikyv.org/index.php/%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81#.D0.9A.D1.83.D0.B8.D0.BC.D0.BF.D0.B5.D0.BB.D1.8C.D3.A7.D1.81.D0.B0.D1.8F.D1.81.D0.BB.D1.8B.D1.81.D1.8C_.D3.A7.D1.82.D0.BA.D0.BE.D0.B4.D1.8C.D0.BB.D1.83.D0.BD.D1.81.D3.A7_.D0.BC.D0.B5.D0.B4.D0.B2.D0.BE.D0.B4.D0.B4.D0.B7.D0.B0_.D1.82.D3.A7.D0.B4.D0.BC.D0.B0.D0.BB.D0.B0.D0.BD_.D0.BD.D0.BE.D0.B3 медводдза тӧдмӧг серти].
 +
====Катет да гипотенуза серти.====
 +
'''Теорема.''' Кор ''ABC'' да ''A’B’C’'' — бурпельӧса куимсэрӧгъяс, кӧні ''AB'' да ''A’B’'' — катетъяс, ''AC'' да ''A’C’'' — гипотенузаяс, ''AB'' = ''A’B’'', ''AC'' = ''A’C’'', сэки ∆''ABC'' = ∆''A’B’C’''.
 +
 
 +
[[Файл:Kat gip1.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 
 +
'''Подулалӧм.''' [http://wiki.komikyv.org/index.php/%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81#.D3.A6.D1.82.D0.BA.D0.BE.D0.B4.D1.8C_.D0.BA.D1.83.D0.B8.D0.BC.D0.BF.D0.B5.D0.BB.D1.8C.D3.A7.D1.81.D0.B0.D1.8F.D1.81 Аксиомаысь] петӧ: позьӧ гижтыны сэтшӧм ''KBM'' куимсэрӧг, кӧні: 1) ∆''KBM'' = ∆''A’B’C’'', 2) ''M'' чут куйлӧ куйлӧ ''BC'' визь вылын, ''B'' чут куйлӧ ''C'' да ''M'' чутъяс костын, 3) ∆''KBM'' да ∆''ABC'' куйлӧны ''BC'' веськыд визь серти ӧти тшӧтшкӧсджынйын.
 +
 
 +
Медводдза серпас вылас ылӧсас индӧма, кутшӧм тшӧтшкӧсджынйын куйлӧ ''K'' чут. Сэсся ми сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн кутам стӧчмӧдны сылысь инсӧ.
 +
 
 +
[[Файл:Kat gip2 0.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 
 +
Но кыдзи ми тӧдам, ∆''KBM'' = ∆''A’B’C’''. Таысь петӧ некымынтор:
 +
 
 +
1) ∠''KBM'' = ∠''A’B’C’'' = 90°, ∠''ABM'' = 180° − ∠''ABC'' = 90°; сійӧн ''K'' чутлы быть куйлыны ''BA'' визьньӧв вылын.
 +
 
 +
[[Файл:Kat gip3.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 
 +
2) ''AB'' = ''A’B’'', ''A’B’'' = ''KB''; та вӧсна ''AB'' = ''KB'' да ''K'' чутлы быть лӧсявны ''A''-кӧд.
 +
 
 +
(серпас)
 +
 
 +
3) ''AC'' = ''A’C’'', ''A’C’'' = ''KM'' = ''AM''; сійӧн ''AC'' = ''AM''.
 +
 
 +
[[Файл:Kat gip4 0.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 
 +
Миян артмӧ ∆''CAM''. Сійӧ — ӧткодь берда куимсэрӧг, кӧні ''AC'' да ''AM'' — боквыв доръяс, ''AB'' — судта. [http://wiki.komikyv.org/index.php/%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81#.D0.92.D0.B5.D1.81.D1.8C.D0.BA.D1.8B.D0.B4_.D0.B2.D0.B8.D0.B7.D1.8C.D0.BB.D0.B0.D0.BD.D1.8C_.D0.BE.D1.80.D1.82.D1.81.D1.8B_.D1.87.D1.83.D1.82_.D0.BF.D1.8B.D1.80_.D0.B3.D0.B8.D0.B6.D1.82.D3.A7.D0.BC_.D0.BF.D0.B5.D1.80.D0.BF.D0.B5.D0.BD.D0.B4.D0.B8.D0.BA.D1.83.D0.BB.D1.8F.D1.80 Кыдзи ми тӧдам нин], подувлань гижтӧм судта лоӧ биссектрисаӧн. Миян артмӧ: ''AC'' = ''AM'', ∠''CAB'' = ∠''MAB''. Сідзкӧ, ∆''ABC'' = ∆''ABM'' медводдза тӧдмӧг серти. Но ∆''ABM'' = ∆''KBM'' = ∆''A’B’C’''. Сійӧн ∆''ABC'' = ∆''A’B’C’''.
 +
 
 +
====Катет да сы бердса ёсь пельӧс серти.====
 +
'''Теорема.''' Кор ''ABC'' да ''A’B’C’'' — бурпельӧса куимсэрӧгъяс, кӧні ''AB'' да ''A’B’'' — катетъяс, ∠''A'' да ∠''A’'' — ёсь пельӧсъяс, ''AB'' = ''A’B’'', ∠''A'' = ∠''A’'', сэки ∆''ABC'' = ∆''A’B’C’''.
 +
 
 +
[[Файл:Kat jos berd0.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 
 +
'''Подулалӧм.''' ∠''B'' = ∠''B’'' = 90°, ''AB'' = ''A’B’'', ∠''A'' = ∠''A’''; сідзкӧ, куимсэрӧгъясыс ӧткодьӧсь [http://wiki.komikyv.org/index.php/%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81#.D0.9A.D1.83.D0.B8.D0.BC.D0.BF.D0.B5.D0.BB.D1.8C.D3.A7.D1.81.D0.B0.D1.8F.D1.81.D0.BB.D1.8B.D1.81.D1.8C_.D3.A7.D1.82.D0.BA.D0.BE.D0.B4.D1.8C.D0.BB.D1.83.D0.BD.D1.81.D3.A7_.D0.BC.D3.A7.D0.B4_.D1.82.D3.A7.D0.B4.D0.BC.D0.B0.D0.BB.D0.B0.D0.BD_.D0.BD.D0.BE.D0.B3 мӧд тӧдмӧг] серти.
 +
 
 +
====Катет да сылы паныд куйлысь ёсь пельӧс серти.====
 +
'''Теорема.''' Кор ''ABC'' да ''A’B’C’'' — бурпельӧса куимсэрӧгъяс, кӧні ''AB'' да ''A’B’'' — катетъяс, ''AB'' = ''A’B’'', ∠''B'' = ∠''B’'' = 90°, ∠''C'' = ∠''C’'', сэки ∆''ABC'' = ∆''A’B’C’''.
 +
 
 +
[[Файл:Kat jos pan1.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 
 +
'''Подулалӧм.''' [http://wiki.komikyv.org/index.php/%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81#.D3.A6.D1.82.D0.BA.D0.BE.D0.B4.D1.8C_.D0.BA.D1.83.D0.B8.D0.BC.D0.BF.D0.B5.D0.BB.D1.8C.D3.A7.D1.81.D0.B0.D1.8F.D1.81 Аксиомаысь] петӧ: позьӧ гижтыны сэтшӧм ''KBM'' куимсэрӧг, кӧні: 1) ∆''KBM'' = ∆''A’B’C’'', 2) ''M'' чут куйлӧ куйлӧ ''BC'' визь вылын, ''B'' чут куйлӧ ''C'' да ''M'' чутъяс костын, 3) ∆''KBM'' да ∆''ABC'' куйлӧны ''BC'' веськыд визь серти ӧти тшӧтшкӧсджынйын.
 +
 
 +
Татшӧм ''KBM'' куимсэрӧгсӧ миян лӧсьӧдлім [http://wiki.komikyv.org/index.php/%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81#.D0.9A.D0.B0.D1.82.D0.B5.D1.82_.D0.B4.D0.B0_.D0.B3.D0.B8.D0.BF.D0.BE.D1.82.D0.B5.D0.BD.D1.83.D0.B7.D0.B0_.D1.81.D0.B5.D1.80.D1.82.D0.B8. мӧд теоремасӧ] подулалігӧн. Сэки миян артмис: ''K'' = ''A''.
 +
 
 +
Сідзкӧ ∆''ABM'' = ∆''A’B’C’''. Та вӧсна ∠''AMB'' = ∠''A’C’B’''. Но ∠''A’C’B’'' = ∠''ACB''. Сійӧн ∠''AMB'' = ∠''ACB''.
 +
 
 +
[[Файл:Kat jos pan3.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 
 +
Кыдзи ми тӧдам нин, куимсэрӧгын кӧ эм кык ӧткодь пельӧс, тайӧ куимсэрӧгыс ӧткодь берда. Сідзкӧ ''ACM'' — ӧткодь берда куимсэрӧг, ''CM'' — сылӧн подулыс, ''AB'' — сылӧн судтаыс. Татшӧмтор миян бара жӧ артмыліс нин [http://wiki.komikyv.org/index.php/%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81#.D0.9A.D0.B0.D1.82.D0.B5.D1.82_.D0.B4.D0.B0_.D0.B3.D0.B8.D0.BF.D0.BE.D1.82.D0.B5.D0.BD.D1.83.D0.B7.D0.B0_.D1.81.D0.B5.D1.80.D1.82.D0.B8. мӧд теоремасӧ]  подулалігӧн; сыысь ми тӧдан нин, мый ∆''ABC'' = ∆''ABM'' = ∆''A’B’C’''.
 +
 
 +
====Гипотенуза да ёсь пельӧс серти.====
 +
'''Теорема.''' Кор ''ABC'' да ''A’B’C’'' — бурпельӧса куимсэрӧгъяс, кӧні ''AC'' да ''A’C’'' — гипотенузаяс, ''AC'' = ''A’C’'', ∠''A'' = ∠''A’'', сэки ∆''ABC'' = ∆''A’B’C’''.
 +
 
 +
[[Файл:Gip jos.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Теорема.''' Куимпельӧсалӧн кык дор кузьта содтасыс ыджыдджык коймӧд дор кузьтасьыс.
+
'''Подулалӧм.''' [http://wiki.komikyv.org/index.php/%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81#.D3.A6.D1.82.D0.BA.D0.BE.D0.B4.D1.8C_.D0.BA.D1.83.D0.B8.D0.BC.D0.BF.D0.B5.D0.BB.D1.8C.D3.A7.D1.81.D0.B0.D1.8F.D1.81 Аксиомаысь] петӧ: позьӧ гижтыны сэтшӧм ''AKM'' куимсэрӧг, кӧні: 1) ∆''AKM'' = ∆''A’B’C’'', 2) ''AK'' куйлӧ ''AB'' визьньӧвйын, 3) ∆''AKM'' да ∆''ABC'' куйлӧны ''AB'' веськыд визь серти торъя тшӧтшкӧсджынъясын.
 +
 
 +
Медводдза серпас вылас ылӧсас индӧма, кутшӧм визьньӧв вылын куйлӧ ''K'' чут да кутшӧм тшӧтшкӧсджынйын куйлӧ ''M'' чут. Сэсся ми сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн кутам стӧчмӧдны налысь инсӧ.
 +
 
 +
[[Файл:Gip jos1.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 
 +
Пуктам ''N'' чут ''CB'' визьньӧв вылӧ тадзи, медым ''BC'' = ''BN''. Сэки ∆''ABC'' = ∆''ABN'' кык катет серти.
 +
 
 +
[[Файл:Gip jos2.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 
 +
Миян артмӧ:
 +
 
 +
1) ∠''BAN'' = ∠''BAC'';
 +
 
 +
2) ∠''BAC'' = ∠''B’A’C’'';
 +
 
 +
3) ∠''B’A’C’'' = ∠''KAM'' = ∠''BAM''.
 +
 
 +
Сідзкӧ ∠''BAN'' = ∠''BAM''; та вӧсна ''N'' чут куйлӧ ''AM'' визьньӧв вылын. Пасъям тайӧс выль серпас вылын, сэсся водзӧ кутам стӧчмӧдны ''K''‐лысь да ''M''‐лысь инсӧ.
 +
 
 +
[[Файл:Gip jos3.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 
 +
∆''ABC'' = ∆''ABN'', та вӧсна ''AC'' = ''AN''; но ''AC'' = ''A’C’'' да ''A’C’'' = ''AM''. Сідзкӧ ''AM'' = ''AN'', кытысь ''M'' = ''N''. Вӧчам выль серпас, кӧні ''M'' = ''N''; колис сӧмын стӧчмӧдны ''K'' чутлысь инсӧ.
 +
 
 +
[[Файл:Gip jos4.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 
 +
∠''AKM'' = ∠''A’B’C’'' = 90°, ∠''ABM'' = ∠''ABC'' = 90°. Сійӧн ''MB'' да ''MK'' лоӧны ''AB''‐лы перпендикуляръясӧн. [http://wiki.komikyv.org/index.php/%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81#.D0.92.D0.B5.D1.81.D1.8C.D0.BA.D1.8B.D0.B4_.D0.B2.D0.B8.D0.B7.D1.8C.D0.BB.D0.B0.D0.BD.D1.8C_.D0.BE.D1.80.D1.82.D1.81.D1.8B_.D1.87.D1.83.D1.82_.D0.BF.D1.8B.D1.80_.D0.B3.D0.B8.D0.B6.D1.82.D3.A7.D0.BC_.D0.BF.D0.B5.D1.80.D0.BF.D0.B5.D0.BD.D0.B4.D0.B8.D0.BA.D1.83.D0.BB.D1.8F.D1.80 Кыдзи ми тӧдам нин], ӧти чутысь позьӧ гижтыны сӧмын ӧти перпендикуляр. Сідзкӧ, ''K'' = ''B''.
 +
 
 +
[[Файл:Gip jos5.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 
 +
Миян артмӧ:
 +
 
 +
1) ∆''ABC'' = ∆''ABM'';
 +
 
 +
2) ∆''ABM'' = ∆''A’B’C’''.
 +
 
 +
Та вӧсна ∆''ABC'' = ∆''A’B’C’''.
 +
 
 +
===Куимсэрӧг ӧткодьтӧмлун===
 +
 
 +
'''Теорема.''' Куимсэрӧгын кык дорыслӧн ӧтувъя кузьта век лоӧ ыджыдджык коймӧд дор кузьтасьыс.
  
 
[[Файл:Kuimp otkedtemlun.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Kuimp otkedtemlun.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ''ABC'' куимпельӧсаын ''AC'' дор медыджыд. Мед ''D'' чут куйлӧ ''AC'' вундӧг вылын, ''AB'' = ''AD''.  
+
'''Подулалӧм.''' Шуам, ''ABC'' куимсэрӧгын ''AC'' дор лоӧ медкузьӧн. Сідзкӧ ''AC'' вундӧгас позьӧ пуктыны ''D'' чут, медым ''AB'' = ''AD''. Миян артмӧ: ∆''DAB'' — ӧткодь берда куимсэрӧг, ''DB'' — сылӧн подулыс, ∠''ADB'' да ∠''ABD'' — сылӧн подувбердса пельӧсъяс.
  
 
[[Файл:Dor peljes otlastitem1.jpg|thumb|center|330px|]]
 
[[Файл:Dor peljes otlastitem1.jpg|thumb|center|330px|]]
  
Сідзкӧ, ∠''ADB'' ёсь кыдз подув бердса пельӧс ӧткодь берда куимпельӧсаын. Та вӧсна ∠''BDC'' тшӧтшыд. Миян артмӧ: ''BDC'' куимпельӧсаын ∠''BDC'' медыджыд, сы понда ''BC'' > ''DC''. Сідзкӧ, ''AC'' = ''AD'' + ''CD'' < ''AB'' + ''BC''.
+
Кыдзи ми тӧдам нин, подувбердса пельӧсыд век лоӧ ёсь. Сідзкӧ, ∠''ADB'' тшӧтш ёсь. Ёсь пельӧскӧд орчча пельӧс век лоӧ ныж. Сійӧн ∠''BDC'' — ныж пельӧс. Миян артмӧ: ''BDC'' куимсэрӧгын ∠''BDC'' медыджыд. Кыдзи ми тӧдам нин, медыджыд пельӧслы паныд куйлӧ медкузь дор. Сы понда ''BC'' > ''DC''.  
  
==Ӧтнырвизя (параллель) веськыдъяс==
+
Миян артмӧ:
 +
*''AC'' = ''AD'' + ''DC'';
 +
*''AD'' = ''AB'' (сійӧн вылысджык формула позьӧ гижны: ''AC'' = ''AB'' + ''DC'');
 +
*''DC'' < ''BC''.
  
'''Урчитӧм.''' Кык веськыд визь шусьӧ ӧтнырвизяӧн (параллельӧн), найӧ кӧ оз вомӧнасьны.
+
Сідзкӧ, ''AC'' < ''AB'' + ''BC''.
  
'''Теорема.''' Кык торъялана веськыд визь кӧ ӧшанвизьлунаӧсь коймӧд веськыдлы, найӧ ӧтнырвизяӧсь.
+
==Параллель (ӧтнырвизя) веськыд визьяс==
  
'''Эскӧдӧм''' (паныдсянь). Веськыд визьясыс кӧ вомӧнасьӧны, налӧн вомӧнасян чутысь позис эськӧ нуӧдны коймӧд веськыдӧ кык торъялана ӧшанвизь.
+
Кык веськыд визь шусьӧны параллельясӧн, найӧ кӧ оз вомӧнасьны.
  
'''Кывкӧртӧд.''' Веськыд визьысь ортсыын куйлысь чут пыр позьӧ нуӧдны ӧтнырвизя веськыдсӧ.
+
[[Файл:Parallel veskyd.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Эскӧдӧм.''' Нуӧдам сетӧм ''A'' чутысь индӧм ''m'' веськыдӧ ''l'' ӧшанвизь. Сэсся ''A'' чут пыр нуӧдам ''l''-лы ӧшанвизьлуна ''n'' веськыдсӧ. Миян артмӧ: ''l'' ӧшанвизьлуна ''m''-лы да ''n''-лы. Сідзкӧ, ''m'' да ''n'' ӧтнырвизяӧсь.
+
Кор ''a'' да ''b'' веськыд визьяс куйлӧны параллель ногӧн, гижӧны ''a'' ''b''.
  
===Параллельлун йылысь тӧдмӧсъяс===
+
'''Теорема.''' Кык торъялана веськыд визь кӧ лоӧны перпендикуляръясӧн коймӧд веськыд визьлы, найӧ параллель ногаӧсь.
  
  пытшкӧсса падвежӧнкуйлысь пельӧсъяс – внутренние накрест лежащие углы
+
[[Файл:Parallal veskyd perp.jpg|thumb|center|330px|]]
  ортсыса падвежӧнкуйлысь пельӧсъяс – внешние накрест лежащие углы
+
 
весьтаса пельӧсъяс – соответственные углы
+
'''Подулалӧм''' (паныдсянь). Тайӧ кык веськыд визь кӧ вомӧнасисны, найӧ вомӧнасянінысь позис эськӧ гижтыны коймӧд веськыд визьлань кык торъялана перпендикуляр. Но, кыдзи ми тӧдам нин, тайӧс вӧчны он вермы.
 +
 
 +
(татчӧ колӧ серпас)
 +
 
 +
'''Теорема.''' Чутыс кӧ оз куйлы веськыд визь вылын, сэтшӧм чут пыр позьӧ гижтыны тайӧ веськыд визьлы параллель.
 +
 
 +
'''Подулалӧм.''' Мед миян эм ''m'' веськыд визь да ''A'' чут, коді оз куйлы сы вылын. Гижтам ''A'' чутысь ''m''-лань перпендикуляр (пасъям сійӧс ''l''). Сэсся ''A'' чут пыр гижтам ''l''-лы перпендикуляр (пасъям сійӧс ''n''). Миян артмӧ: ''l'' лоӧ перпендикулярӧн ''m''-лы да ''n''-лы. Сідзкӧ, ''m'' да ''n'' параллельяс (воддза теорема серти).
 +
 
 +
[[Файл:Parall nuedem1.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 
 +
===Параллель визьяслӧн тӧдмӧг===
 +
 
 +
  пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс – внутренние накрест лежащие углы
 +
  ортсыса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс – внешние накрест лежащие углы
 
  пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс – внутренние односторонние углы
 
  пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс – внутренние односторонние углы
 
  ортсыса ӧтарбокса пельӧсъяс – внешние односторонние углы
 
  ортсыса ӧтарбокса пельӧсъяс – внешние односторонние углы
 +
весьтаса пельӧсъяс – соответственные углы
 +
 +
Гижтам кык веськыд визь да нӧшта ӧти визь, коді найӧс вомӧналӧ. Тайӧ вомӧналысь визь серти позьӧ пасйыны татшӧм пельӧсъяс (петкӧдлӧма серпас вылын):
 +
 +
*пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс,
 +
 +
[[Файл:Pyts padv pel1.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
*ортсыса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс,
 +
 +
[[Файл:Orts padv pel.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
*пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс,
 +
 +
[[Файл:Pyts etarboksa.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
*ортсыса ӧтарбокса пельӧсъяс,
 +
 +
[[Файл:Orts etarboksa.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
*весьтаса пельӧсъяс.
 +
 +
[[Файл:Vestasa.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
(петкӧдлыны серпас вылын став вариант − 2, 2, 2, 2, 4)
 +
 +
'''Теорема.''' Эм кык веськыд визь, найӧс вомӧналӧ нӧшта ӧти визь. Вомӧналысь визь серти пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс кӧ ӧтыдждаӧсь, веськыд визьясыс параллель ногаӧсь.
 +
 +
[[Файл:Parall tedm1.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Эм кык веськыд визь: ''AC'' да ''BD''; найӧс вомӧналӧ нӧшта ӧти визь: ''AB''; та дырйи ∠''ABD'' = ∠''BAC''. Пасъям ''AB'' вундӧглысь шӧрчутсӧ ''M'' шыпасӧн. Гижтам ''M'' чут пыр ''AC'' веськыд визьлань ''MP'' перпендикуляр. Чут, кӧні сійӧ вомӧнасьӧ ''BD''-кӧд, пасъям ''Q'' шыпасӧн. ∠''AMP'' да ∠''BMQ'' — вертикаль пельӧсъяс, та вӧсна найӧ ӧтыдждаӧсь. Сідзкӧ, ∆''AMP'' = ∆''BMQ'' мӧд тӧдмӧг серти. Сэк и ∠''BQM'' = ∠''APM''. ''MP'' лоӧ '' AC''‐лы перпендикуляр, сійӧн ∠''APM'' = 90°; сідзкӧ и ∠''BQM'' = 90°. Миян артмӧ: ''BQ'' да ''AP'' веськыд визьяс лоӧны ''PQ'' веськыд визьлы перпендикуляръясӧн. Сідзкӧ, найӧ куйлӧны мӧда-мӧдлы параллель ногӧн водзджык подулалӧм теорема серти.
 +
 +
'''Теорема.''' Эм кык веськыд визь, найӧс вомӧналӧ нӧшта ӧти визь. Вомӧналысь визь серти ортсыса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс кӧ ӧтыдждаӧсь, веськыд визьясыс параллель ногаӧсь.
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ∠1, ∠2 – ортсыса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс, ∠1 = ∠2.
 +
 +
[[Файл:Parall tedm2.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
∠1 = ∠3, ∠2 = ∠4 кыдзи вертикаль пельӧсъяс. Сідзкӧ, ∠3 = ∠4. Тайӧ пельӧсъясыс – пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс. Воддза теорема серти, веськыд визьясыс параллель ногаӧсь.
 +
 +
'''Теорема.'''  Эм кык веськыд визь, найӧс вомӧналӧ нӧшта ӧти визь. Вомӧналысь визь серти ӧтарбокса пытшкӧсса либӧ ортсыса пельӧсъяслӧн суммаыс кӧ 180°, веськыд визьясыс параллель ногаӧсь.
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ∠1, ∠2 – пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс, ∠1 + ∠2 = 180°.
 +
 +
[[Файл:Parall tedm3.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
∠2 да ∠3 орччаӧсь, та вӧсна ∠2 + ∠3 = 180°. Сідзкӧ, ∠1 = ∠3. ∠1 да ∠3 пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс; водзджык подулалӧм теорема серти та дырйи веськыд визьясыс лоӧны параллель ногаӧсь.
 +
 +
Ортсыса ӧтарбокса пельӧсъяслӧн суммаыс кӧ 180° ыджда, теоремасӧ подулалам сэтшӧм жӧ ногӧн.
 +
 +
'''Теорема.''' Эм кык веськыд визь, найӧс вомӧналӧ нӧшта ӧти визь. Вомӧналысь визь серти весьтаса пельӧсъяс кӧ ӧтыдждаӧсь, веськыд визьясыс параллель ногаӧсь.
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ∠1, ∠2 – весьтаса пельӧсъяс, ∠1 = ∠2.
 +
 +
[[Файл:Parall tedm4 1.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
∠1 да ∠3 — вертикаль пельӧсъяс, та вӧсна ∠1 = ∠3. Сідзкӧ ∠2 = ∠3. Но ∠2 да ∠3 — пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс. А водзджык подулалӧм теорема серти та дырйи веськыд визьясыс лоӧны параллель ногаӧсь.
 +
 +
===Параллель йылысь аксиома===
 +
 +
'''Аксиома.''' Веськыд визьысь ортсыын куйлысь чут пыр позьӧ гижтыны дзик ӧти параллель.
 +
 +
[[Файл:Par aks1.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Теорема.''' Кык торъялана веськыд визь кӧ лоӧны параллельясӧн коймӧд веськыд визьлы, найӧ лоӧны ӧта-мӧдыслы параллельясӧн.
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ''a'' да ''b'' веськыд визьяс лоӧны ''c'' веськыд визьлы параллельясӧн. Найӧ кӧ вомӧнасьӧны кутшӧмкӧ чутын, тайӧ чут пырыс мунӧ ''c''-лы кык торъялана параллель. Тайӧ оз лӧсяв аксиомакӧд.
 +
 +
[[Файл:Par transit.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
===Параллель нога веськыд визьяслӧн аслунъяс===
 +
 +
'''Теорема.''' Кор параллель ногӧн куйлысь кык веськыд визьсӧ вомӧналӧ коймӧд веськыд визь, сэки артмӧм пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ''AD'' да ''BC'' параллельяс, ''AB'' веськыд визь найӧс вомӧналӧ. Миянлы колӧ петкӧдлыны: ∠''DAB'' = ∠''CBA''.
 +
 +
(серпас)
 +
 +
Гижтам ''A'' чут пыр ''AE'' веськыд визь сідзи, медым ∠''EAB'' = ∠''CBA''. Кыдзи ми тӧдам нин, пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс кӧ ӧтыдждаӧсь, веськыд визьясыс лоӧны параллельясӧн. Сійӧн ''EA''-лы да ''BC''-лы быть лоны параллельясӧн.
 +
 +
Мый эськӧ вӧлі, ∠''DAB'' да ∠''CBA'' кӧ эз вӧвны ӧтыдждаӧсь? Сэки ''AD'' да ''AE'' вӧліны эськӧ торъялана веськыд визьясӧн, кыдзи петкӧдлӧма серпас вылын.
 +
 +
[[Файл:Omp par.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
Та дырйи ''A'' чут пыр муніс эськӧ ''BC''-лы торъялана кык параллель: ''AD'' да ''AE'', а тайӧ оз лӧсяв аксиомакӧд.
 +
 +
'''Теорема.''' Параллель ногӧн куйлысь кык веськыд визьсӧ кӧ вомӧналӧ коймӧд веськыд визь, сысянь ортсыса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.
 +
 +
[[Файл:Omo par.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Гижтам серпас, кӧні ∠1 да ∠2 – ортсыса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс.
 +
 +
* Та дырйи ∠1 = ∠3, ∠2 = ∠4, ставныс вертикаль пельӧсъяс да сійӧн;
 +
* а ∠3 = ∠4, найӧ пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс да (воддза теорема серти).
 +
 +
Сідзкӧ ∠1 = ∠2.
 +
 +
'''Теорема.''' Кор параллель ногӧн куйлысь кык веськыд визьсӧ вомӧналӧ коймӧд веськыд визь, сэки ӧтарбокса пытшкӧс (ортсы) пельӧсъяслӧн суммаыс лоӧ 180°.
 +
 +
[[Файл:Ort otar.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ∠1 да ∠2 — пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс. Серпас вылысь ми аддзам:
 +
* ∠1 да ∠3 орчча пельӧсъяс, та вӧсна ∠1 + ∠3 = 180°;
 +
* ∠3 = ∠2, найӧ пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс да сійӧн ӧткодьӧсь (теорема серти).
 +
 +
Сідзкӧ ∠1 + ∠2 = 180°.
 +
 +
Ортсыса ӧтарбокса пельӧсъяс йылысь теоремасӧ подулалам сэтшӧм жӧ ногӧн.
 +
 +
'''Теорема.''' Кор параллель ногӧн куйлысь кык веськыд визьсӧ вомӧналӧ коймӧд веськыд визь, сэки весьтаса пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.
 +
 +
[[Файл:Par vest1.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ∠1 да ∠2 — весьтаса пельӧсъяс. Серпас вылысь ми аддзам:
 +
* ∠2 = ∠3, найӧ вертикаль пельӧсъяс да сійӧн ӧтыдждаӧсь;
 +
*∠1 = ∠3, найӧ пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс да сійӧн ӧткодьӧсь (теорема серти).
 +
Сідзкӧ ∠1 = ∠2.
 +
 +
===Куимсэрӧгын пельӧсъяслӧн суммаыс===
 +
 +
'''Теорема.''' Куимсэрӧгын став пельӧслӧн суммаыс 180° ыджда.
 +
 +
[[Файл:Kuimp180.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABC'' — куимсэрӧг. Арталам сы пельӧсъяслысь суммасӧ: ∠''BAC'' + ∠''ABC'' + ∠''BCA''. Та могысь гижтам ''B'' чут пыр ''AC''-лы параллель ногӧн ''DE'' веськыд визьсӧ. Кыдзи аддзам, ∠''DBA'', ∠''ABC'' да ∠''EBC'' ӧтув артмӧдӧны павтыртӧм пельӧс, сылӧн ыдждаыс 180°. Сы вӧсна мый ∠''DBA'' = ∠''BAC'', ∠''EBC'' = ∠''BCA'' (найӧ пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс да), ∠''BAC'', ∠''ABC'' да ∠''BCA'' ӧтув тшӧтш сетасны 180° ыджда. Мӧд ног шуны, ∠''BAC'' + ∠''ABC'' + ∠''BCA'' = 180°.
 +
 +
'''Теорема.''' Куимсэрӧглӧн ортсы пельӧсыс лоӧ сылы абу орчча пытшкӧс пельӧсъяс суммакӧд ӧтыджда.
 +
 +
[[Файл:Ortsy pel.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABC'' — куимсэрӧг, ∠''ABD'' — сылӧн ортсы пельӧс. Миянлы колӧ артмӧдны: ∠''ABD'' = ∠''BAC'' + ∠''BCA''. Кыдзи аддзам, ∠''ABD'' + ∠''ABC'' = 180°, найӧ орчча пельӧсъяс да. Сійӧн ∠''ABD'' = 180° – ∠''ABC''. Воддза теорема серти кӧ, ∠''BAC'' + ∠''ABC'' + ∠''BCA'' = 180°. Сійӧн 180° – ∠''ABC'' = ∠''BAC'' + ∠''BCA''. А сідзкӧ, ∠''ABD'' = ∠''BAC'' + ∠''BCA''.
 +
 +
'''Теорема.''' Ӧткодь доръяса куимсэрӧгын быд пельӧсыс 60° ыджда.
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Кыдзи ми тӧдам нин, ӧткодь доръяса куимсэрӧгын став пельӧсыс ӧтыдждаӧсь, а суммаын найӧ сетӧны 180°. Сідзкӧ, быд пельӧсыс лоӧ 180° : 3 = 60° ыджда.
 +
 +
'''Теорема.''' Бурпельӧса куимсэрӧгын ёсь пельӧсъясыслӧн суммаыс 90° ыджда.
 +
 +
[[Файл:Veskyd kuimp 90 1.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABC'' куимсэрӧгын ∠''B'' = 90°. Кыдзи ми тӧдам нин, ∠''A'' + ∠''B'' + ∠''C'' = 180°. Сідзкӧ ∠''A'' + ∠''C'' = 180° – ∠''B'' = 90°.
 +
 +
'''Теорема.''' Бурпельӧса ӧткодь берда куимсэрӧгын кыкнан ёсь пельӧсыс 45° ыдждаӧсь.
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Кыдзи ми тӧдам нин, бурпельӧса ӧткодь берда куимсэрӧгын ёсь пельӧсъясыс ӧтыдждаӧсь, а суммаын найӧ сетӧны 90°. Сідзкӧ, быд ёсь пельӧсыс лоӧ 90° : 2 = 45° ыджда.
 +
 +
[[Файл:45 60 peljesjas.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Теорема.''' Бурпельӧса куимсэрӧгын кӧ ӧти ёсь пельӧсыс 30° ыджда, сылы паныда катетыс лоӧ гипотенуза джын кузьта.
 +
 +
[[Файл:Kuimp30.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABC'' — бурпельӧса куимсэрӧг, кӧні ∠''A'' = 30°, ∠''B'' = 90°. Сідзкӧ ∠''C'' = 90° – 30° = 60°. Нюжӧдам ''BC'' дорсӧ ''B'' чут сайӧ да пуктам ''CB'' визьньӧв вылӧ ''D'' чут сідзи, медым ''B'' вӧлі ''CD'' вундӧглӧн шӧр чутнас. Гижтам ''AD'' вундӧг. Миян артмӧ: ∠''ABD'' = 180° – ∠''ABC'' = 90°; ''BD'' = ''BC''. Сідзкӧ ''ABD'' да ''ABC'' куимсэрӧгъясыд кык катет сертиныс ӧткодьӧсь. Та вӧсна ∠''ADB'' = ∠''ACB'' = 60°, ∠''BAD'' = ∠''BAC'' = 30°. Видлалам ''CAD'' куимсэрӧг. Сыын ∠''ACD'' = ∠''ADC'' = 60°, ∠''DAC'' = ∠''BAD'' + ∠''BAC'' = 60°. Сідзкӧ ∠''ACD'' = ∠''ADC'' = ∠''DAC''. Кыдзи ми тӧдам нин, куимсэрӧгын кӧ став пельӧсыс ӧтыджда, тайӧ куимсэрӧгыс ӧткодь доръяса. Сідзкӧ ''AC'' = ''CD''. Но ''BC'' = ''CD''/2. Со миян и артмис: ''BC'' = ''AC''/2.
 +
 +
'''Теорема.''' Бурпельӧса куимсэрӧгын кӧ ӧти катетыс лоӧ гипотенуза джын кузьта, тайӧ катетыслы паныд куйлӧ 30° ыджда пельӧс.
 +
 +
[[Файл:Kuimp1 2.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABC'' — бурпельӧса куимсэрӧг, кӧні ∠''B'' = 90°, ''BC'' = ''AC''/2. Нюжӧдам ''BC'' дорсӧ ''B'' чут сайӧ да пуктам ''CB'' визьньӧв вылӧ ''D'' чут сідзи, медым ''B'' вӧлі ''CD'' вундӧглӧн шӧр чутнас. Гижтам ''AD'' вундӧг. Миян артмӧ: ∠''ABD'' = 180° – ∠''ABC'' = 90°; ''BD'' = ''BC''. Сідзкӧ ''ABD'' да ''ABC'' куимсэрӧгъясыд кык катет сертиныс ӧткодьӧсь. Та вӧсна ''AD'' = ''AC''. Видлалам ''CAD'' куимсэрӧг. Сыын ''AD'' = ''AC'', ''CD'' = 2''BC'' = ''AC''. Сідзкӧ тайӧ куимсэрӧгыс ӧткодь доръяса. Кыдзи ми тӧдам нин, татшӧм куимсэрӧгын став пельӧсыс 60° ыджда. Сідзкӧ ∠''ACB'' = 60°, ∠''BAC'' = 90° – 60° = 30°.
 +
 +
==Нёльпельӧсаяс (нёльсэрӧгъяс)==
 +
 +
нёльпельӧса, нёльсэрӧг — четырёхугольник
 +
орчча йывъяс (доръяс) — соседние вершины (стороны)
 +
воча йывъяс (доръяс) — противоположные вершины (стороны)
 +
 +
Нёльпельӧсаӧн либӧ нёльсэрӧгӧн шусьӧ нёль чутысь да найӧс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн йитан нёль вундӧгысь тэчӧм мыгӧр. Та дырйи, тайӧ нёль чут письыс сӧмын кыкыс куйлӧны ӧти веськыд визьын, а вундӧгъясыс вермӧны вомӧнасьны сӧмын помъясас.
 +
 +
[[Файл:Njolpelesa.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
Нёльпельӧса артмӧдысь чутъяссӧ шуам нёльсэрӧг йывъясӧн, а найӧс йитысь вундӧгъяссӧ — нёльсэрӧг доръясӧн.
 +
 +
[[Файл:Njolp jyv dor.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
Нёльпельӧса кӧ артмӧдӧма ''A'', ''B'', ''C'', ''D'' чутъясысь да найӧс йитан ''AB'', ''BC'', ''CD'', ''DA'' вундӧгъясысь, сэки гижӧны: ''ABCD'' нёльпельӧса.
 +
 +
Нёльсэрӧглысь кык йывсӧ шуам орччаӧн, найӧ кӧ лоӧны ӧти дорлы помъясӧн. Кык дорсӧ шуам орччаӧн, найӧ кӧ петӧны ӧти йылысь.
 +
 +
[[Файл:Orcca jyv dor.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
Нёльсэрӧглысь кык йывсӧ шуам вочаӧн, найӧ кӧ абу орччаӧсь. Кык дорсӧ шуам вочаӧн, найӧ кӧ абу орччаӧсь. Кык воча йыв йитысь вундӧгсӧ шуам диагональӧн.
 +
 +
[[Файл:Voca jyv dor.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
===Нёльсэрӧгын пельӧсъяслӧн суммаыс===
 +
 +
'''Теорема.''' Нёльсэрӧгын став пельӧслӧн суммаыс 360° ыджда.
 +
 +
[[Файл:Njolp sum.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Гижтам нёльсэрӧг пытшкас диагональ (серпас вылын тайӧ ''AC''), коді юкӧ сійӧс кык куимсэрӧг вылӧ. Миян артмӧ: ∠''A'' + ∠''B'' + ∠''C'' + ∠''D'' = ∠''BAC'' + ∠''ABC'' + ∠''BCA'' + ∠''CAD'' + ∠''ADC'' + ∠''ADC'' = 180° + 180° = 360°.
 +
 +
===Параллелограмм===
 +
 +
Нёльсэрӧг, кӧні воча доръяс куйлӧны параллель ногӧн, шусьӧ параллелограммӧн.
 +
 +
[[Файл:Parallelogr.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
====Параллелограммлӧн тӧдмӧгъяс====
 +
 +
'''1-ӧд тӧдмӧг.'''
 +
Нёльсэрӧгын кӧ воча пельӧсъясыс ӧтыдждаӧсь, тайӧ нёльсэрӧгыс лоӧ параллелограммӧн.
 +
 +
[[Файл:Parallelogr 1 todm1.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABCD'' — нёльсэрӧг, ∠''A'' = ∠''C'', ∠''B'' = ∠''D''. Кыдзи ми тӧдам нин, нёльсэрӧгын став пельӧслӧн суммаыс 360° ыджда. Сідзкӧ, 2∠''A'' + 2∠''B'' = 360°, ∠''A'' + ∠''B'' = 180°. Сыысь петӧ: ''AD'' да ''BC'' параллель ногаӧсь, ӧд [http://wiki.komikyv.org/index.php/%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81#.D0.9F.D0.B0.D1.80.D0.B0.D0.BB.D0.BB.D0.B5.D0.BB.D1.8C.D0.BB.D1.83.D0.BD_.D1.82.D3.A7.D0.B4.D0.BC.D0.B0.D0.BB.D0.B0.D0.BD_.D0.BD.D0.BE.D0.B3 ∠''A'' да ∠''B'' — пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс, а налӧн суммаыс 180°].
 +
 +
Тадзи жӧ артмӧ: ''AB'' да ''CD'' куйлӧны параллель ногӧн.
 +
 +
'''2-ӧд тӧдмӧг.'''
 +
Нёльсэрӧглӧн диагональясыс кӧ вомӧнасьӧны шӧр чутаныс, тайӧ нёльсэрӧгыс лоӧ параллелограммӧн.
 +
 +
[[Файл:Parallelogr 2 todm.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABCD'' — нёльсэрӧг, ''O'' чут — ''AC'' да ''BD'' диагональяслӧн вомӧнасянін, ''AO'' = ''OC'', ''BO'' = ''OD''. ''AOB'' да ''COD'' пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь, найӧ вертикаль пельӧсъяс да. Сідзкӧ ∆''AOB'' = ∆''COD'' медводдза тӧдмӧг серти. Та вӧсна ∠''OAB'' = ∠''OCD''. Сідзкӧ ''AB'' ∥ ''CD'', ӧд ∠''OAB'' да ∠''OCD'' — пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс.
 +
 +
Тадзи жӧ артмӧ: ''AD'' ∥ ''BC''.
 +
 +
'''3-ӧд тӧдмӧг.'''
 +
Нёльсэрӧглӧн кӧ кык воча дор ӧтыдждаӧсь да куйлӧны параллель ногӧн, тайӧ нёльсэрӧгыс лоӧ параллелограммӧн.
 +
 +
[[Файл:Parallelogr 3 todm.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABCD'' — нёльсэрӧг, ''AB'' = ''CD'', ''AB'' ∥ ''CD''. Гижтам ''AC'' да ''BD'' диагональяс. Мед ''O'' — налӧн вомӧнасянін.
 +
 +
[[Файл:Parallelogr 3 todm0.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
∠''BAO'' = ∠''DCO'' да ∠''ABO'' = ∠''CDO'', ӧд найӧ пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс, а ''AB'' да ''CD'' — параллельяс.
 +
 +
Миян артмӧ: ''AB'' = ''CD'', ∠''BAO'' = ∠''DCO'', ∠''ABO'' = ∠''CDO''. Сідзкӧ ∆''AOB'' = ∆''COD'' куимсэрӧгъяс ӧткодьлунлӧн мӧд тӧдмӧг серти. Та вӧсна ''AO'' = ''OC'', ''BO'' = ''OD''. Сідзкӧ ''ABCD'' — параллелограмм, воддза теорема серти.
 +
 +
'''4-ӧд тӧдмӧг.'''
 +
Нёльсэрӧглӧн кӧ воча доръясыс ӧтыдждаӧсь, тайӧ нёльсэрӧгыс лоӧ параллелограммӧн.
 +
 +
[[Файл:Parallelogr 4 todm.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.'''  Мед ''ABCD'' — нёльсэрӧг, кӧні ''AB'' = ''CD'', ''AD'' = ''BC''. Гижтам ''AC'' диагональ.
 +
 +
[[Файл:Parallelogr 4 todm084.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
Сэки ∆''ABC'' = ∆''CDA'' коймӧд тӧдмӧг серти. Сідзкӧ, ∠''BCA'' = ∠''CAD''.
 +
 +
[[Файл:Parallelogr 4 todm1.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
Но ∠''BCA'' да ∠''CAD'' — пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс. Сідзкӧ ''BC'' ∥ ''AD''. Та вӧсна ''ABCD'' – параллелограмм, воддза теорема серти.
 +
 +
====Параллелограммлӧн аслунъяс====
 +
 +
'''1-ӧд аслун.'''
 +
Параллелограммлӧн воча пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.
 +
 +
[[Файл:Par tor1.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABCD'' — параллелограмм. Сэки ∠''A'' + ∠''B'' = 180°, ∠''B'' + ∠''C'' = 180° (найӧ пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс да). Сідзкӧ ∠''A'' = 180° − ∠''B'', дай ∠''C'' = 180° − ∠''B''. Та вӧсна ∠''A'' = ∠''C''. Сідзи жӧ артмӧ: ∠''B'' = ∠''D''.
 +
 +
'''2-ӧд аслун.'''
 +
Параллелограммлӧн воча доръяс ӧтыдждаӧсь.
 +
 +
[[Файл:Par tor2.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABCD'' — параллелограмм. Гижтам ''AC'' диагональ. Сэки ∠''BAC'' = ∠''ACD'', ∠''BCA'' = ∠''CAD'', найӧ пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс да. Сідзкӧ ''ABC'' да ''CDA'' куимсэрӧгъяс ӧткодьӧсь (мӧд тӧдмӧг серти). Та вӧсна ''AB'' = ''CD'', ''AD'' = ''BC''.
 +
 +
'''3-ӧд аслун.'''
 +
Параллелограммлӧн диагональяс вомӧнасьӧны асланыс шӧр чутас.
 +
 +
[[Файл:Par tor3.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABCD'' — параллелограмм, ''O'' — диагональясыслӧн вомӧнасян чут. Сэки ∠''OAD'' = ∠''OCB'', ∠''ODA'' = ∠''OBC'', найӧ пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс да. Воддза теорема серти, ''AD'' = ''BC''. Сідзкӧ ''AOD'' да ''COB'' — ӧткодь куимсэрӧгъяс (мӧд тӧдмӧг серти). Та вӧсна ''AO'' = ''OC'', ''BO'' = ''OD''.
 +
 +
===Бурсэрӧг===
 +
 +
Параллелограмм, эм кӧ сыын бур пельӧс, шусьӧ бурсэрӧгӧн.
 +
 +
'''Теорема.''' Бурсэрӧгын быд пельӧсыс бур.
 +
 +
[[Файл:Bursereg.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABCD'' — бурсэрӧг, кӧні ∠''A'' = 90°. Быд бурсэрӧг лоӧ параллелограммӧн. Кыдзи ми тӧдам нин, параллелограммын воча пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь, а пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяслӧн суммаыс лоӧ 180°. Сідзкӧ ∠''A'' + ∠''B'' = 180°, ∠''A'' + ∠''D'' = 180°, ∠''A'' = ∠''C''. Та вӧсна ∠''B'' = ∠''C'' = ∠''D'' = 90°.
 +
 +
'''Теорема.''' Бурсэрӧгын диагональясыс ӧтыдждаӧсь.
 +
 +
[[Файл:Bursereg1.jpg|thumb|center|330px|]]
 +
 +
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABCD'' — бурсэрӧг. Гижтам сылы ''AC'' да ''BD'' диагональяс. Артмӧ кык бурпельӧса куимсэрӧг: ∆''BAD'' да ∆''CDA'', кӧні ∠''BAD'' = ∠''CDA'' = 90°. Налӧн эм ӧтувъя ''AD'' катет. Мӧд кык катетыс тшӧтш ӧткузяӧсь: ''AB'' = ''DC'' (найӧ параллелограммын воча доръяс да). Сідзкӧ ∆''BAD'' = ∆''CDA'' [http://wiki.komikyv.org/index.php/%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81#.D0.9A.D1.8B.D0.BA_.D0.BA.D0.B0.D1.82.D0.B5.D1.82_.D1.81.D0.B5.D1.80.D1.82.D0.B8. кык катет серти]. Та вӧсна ''AC'' = ''BD''.
  
Сетӧма торъялана кык веськыд визь да найӧс вундысь (накӧд вомӧнасьысь веськыд визь). Пытшкӧсса падвежӧнкуйлысь пельӧсъяс, ортсыса падвежӧнкуйлысь пельӧсъяс, весьтаса пельӧсъяс, пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс, ортсыса ӧтарбокса пельӧсъяс петкӧдлӧмаӧсь серпас вылын.
+
'''Теорема.''' Параллелограммын диагональясыс кӧ ӧтыдждаӧсь, сійӧ бурсэрӧг.
  
'''Теорема.''' Сетӧма кык веськыд визь да найӧс вундысь. Артмӧм пытшкӧсса падвежӧнкуйлысь пельӧсъяс кӧ ӧтыдждаӧсь, веськыдъясыс ӧтнырвизяӧсь.
+
[[Файл:Bursereg2.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ''AC'' да ''BD'' – сетӧм веськыдъяс, ''AB'' – вундысь, ∠''ABD'' = ''BAC''. Мед ''M'' – ''AB'' вундӧглӧн шӧр. Нуӧдам ''M'' чут пыр ''AC'' веськыдӧ ''MP'' ӧшанвизь. Мед сійӧ вомӧнасьӧ ''BD''-кӧд ''Q'' чутын. ∠''AMP'' = ''BMQ'' кыдз сувтсаяс. Сідзкӧ, ∆''AMP'' = ∆''BMQ'' мӧд тӧдмӧс серти. Та вӧсна ∠''BQM'' = ∠''APM'' = 90°. Миян артмӧ: ''BQ'' да ''AP'' веськыдъяс ӧшанвизьлунаӧсь ''PQ'' веськыдлы. Сідзкӧ, найӧ ӧтнырвизяӧсь.
+
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABCD'' — параллелограмм, кӧні ''AC'' = ''BD''. Миян артмӧ: ''AB'' = ''CD'', найӧ параллелограммын воча доръясыс да. Сідзкӧ ∆''BAD'' = ∆''CDA'' коймӧд тӧдмӧг серти. Та вӧсна ∠''BAD'' = ∠''CDA''. Но ∠''BAD'' + ∠''CDA'' = 180°, найӧ пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс да. Сідзкӧ ∠''BAD'' = 90°.
  
'''Кывкӧртӧд.''' Сетӧма кык веськыд визь да найӧс вундысь. Артмӧм ортсыса падвежӧнкуйлысь пельӧсъяс кӧ ӧтыдждаӧсь, веськыдъясыс ӧтнырвизяӧсь.
+
===Ромб===
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ∠1, ∠2 – ортсыса падвежӧнкуйлысь пельӧсъяс, ∠1 = ∠2.
+
Параллелограмм, сылӧн став дорыс кӧ ӧткузьта, шусьӧ ромбӧн.  
∠1 = ∠3, ∠2 = ∠4 кыдз сувтсаяс. Сідзкӧ, ∠3 = ∠4. Тайӧ пельӧсъясыс – пытшкӧсса падвежӧнкуйлысьяс. Сідзкӧ, веськыдъясыс ӧтнырвизяӧсь.
 
  
'''Кывкӧртӧд.'''  Сетӧма кык веськыд визь да найӧс вундысь. Артмӧм пытшкӧсса (ортсыса) ӧтарбокса пельӧсъяс содтасыс кӧ 180° ыджда, веськыдъясыс ӧтнырвизяӧсь.
+
[[Файл:Romb1.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ∠1, ∠2 – пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс, ∠1 + ∠2 = 180°. ∠2 да ∠3 орччаӧсь, та вӧсна ∠2 + ∠3 = 180°. Сідзкӧ, ∠1 = ∠3. ∠1 да ∠3 пытшкӧсса падвежӧнкуйлысьяс; теорема серти, сетӧм веськыдъясыс ӧтнырвизяӧсь.
+
'''Теорема.''' Ромбын диагональыс лоӧ сы пельӧслы биссектрисаӧн.
Ортсыса ӧтарбокса пельӧсъяс содтасыс кӧ 180° ыджда, подулалам кывкӧртӧдсӧ сэтшӧм жӧ ногӧн.
+
[[Файл:Romb_bis.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Кывкӧртӧд.''' Сетӧма кык веськыд визь да найӧс вундысь. Весьтаса пельӧсъяс кӧ ӧтыдждаӧсь, веськыдъясыс ӧтнырвизяӧсь.
+
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABCD'' — ромб. Сэки ''ABC'' — ӧткодь берда куимсэрӧг. Та вӧсна  ∠''BAC'' = ∠''BCA'', найӧ подувбердса пельӧсъясыс да. Та кындзи, ∠''BAC'' = ∠''DCA'', ∠''BCA'' = ∠''DAC'', найӧ пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс да. Миян артмӧ: ∠''BCA'' = ∠''BAC'' = ∠''DCA'', ∠''BAC'' = ∠''BCA'' = ∠''DAC''. Сідзкӧ ''AC'' — ромбса ∠''A'' да ∠''C'' пельӧсъясыслӧн биссектриса.
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ∠1, ∠2 – весьтаса пельӧсъяс, ∠1 = ∠2. ∠1 да ∠3 сувтсаяс, та вӧсна ∠1 = ∠3. Сідзкӧ, пытшкӧсса падвежӧнкуйлысь пельӧсъяс, ∠2 да ∠3, ӧтыдждаӧсь. Теорема серти, веськыдъясыс ӧтнырвизяӧсь.
+
'''Теорема.''' Ромбын диагональясыс куйлӧны перпендикуляр ногӧн.
  
===Параллель веськыд йылысь аксиома===
+
[[Файл:Romb_perp.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Аксиома.''' Веськыд визьысь ортсыын куйлысь чут пыр позьӧ нуӧдны сӧмын ӧти ӧтнырвизя веськыдӧс.
+
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABCD'' — ромб. Воддза теорема серти, ''BD'' диагональ лоӧ ∠''ABC'' пельӧслы биссектрисаӧн. ''AB'' = ''BC'' (ромбын доръясыс ӧткузяӧсь да); сідзкӧ ∆''ABC'' — ӧткодь берда куимсэрӧг, ∠''ABC'' — сылӧн йывса пельӧс. Кыдзи ми тӧдам нин, ӧткодь берда куимсэрӧгын йывса пельӧслӧн биссектриса лоӧ судтаӧн. Сідзкӧ ''BD'' да ''AC'' — перпендикуляръяс.
  
'''Кывкӧртӧд.''' Кык торъялана веськыд визь кӧ ӧтнырвизяӧсь коймӧд веськыдкӧд, найӧ ӧтнырвизяӧсь ӧта-мӧдыскӧд.
+
'''Теорема.''' Параллелограмм, кӧні диагональыс юклӧ пельӧссӧ шӧрипӧв, лоӧ ромбӧн.
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ''a'' да ''b'' веськыдъяс ӧтнырвизяӧсь ''c'' веськыдкӧд да вомӧнасьӧны ''M'' чутын. Сідзкӧ, ''M'' чут пыр позьӧ нуӧдны кык торъялана веськыд визь, кодъяс ''c''-кӧд ӧтнырвизяӧсь. Аксиома серти, позьӧ нуӧдны сӧмын ӧтиӧс. Тайӧ кыв вожалӧм.
+
[[Файл:Bis_romb.jpg|thumb|center|330px|]]
  
===Параллель веськыдъяс торъяланлунъяс===
+
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABCD'' — параллелограмм, кӧні BD диагональ юклӧ ∠''ABC'' пельӧссӧ шӧрипӧв. Сідзкӧ ∠''ABD'' = ∠''CBD''. ∠''CBD'' да ∠''ADB'' —  пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс; сідзкӧ ∠''CBD'' = ∠''ADB''. Миян артмӧ: ∠''ABD'' = ∠''ADB''. Сідзкӧ ∆''DBA'' — ӧткодь берда куимсэрӧг, кӧні ''AB'' = ''AD''. Параллелограммын воча доръясыс ӧткузяӧсь да, нёльнан дорыс ӧткодьӧсь: ''CD'' = ''AB'' = ''AD'' = ''BC''. Сідзкӧ ''ABCD'' — ромб.
  
'''Теорема.''' Сетӧма кык ӧтнырвизя веськыд да найӧс вундысь. Сэки артмӧм пытшкӧсса падвежӧнкуйлысь пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.
+
'''Теорема.''' Параллелограммын кӧ диагональясыс куйлӧны перпендикуляр ногӧн, сійӧ лоӧ ромбӧн.
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ∠''DAB'' да ∠''CBA'' абу ӧтыдждаӧсь. Нуӧдам ''A'' чут пыр ''AE'' веськыдӧс сідзи, медым ∠''EAB'' = ∠''CBA''. Сідзкӧ, ''EA'' да ''BC'' веськыдъяс ӧтнырвизяӧсь. Та вӧсна ''A'' чут пыр мунӧ ''BC''-кӧд ӧтнырвизя кык веськыд: ''AD'' да ''AE''. Тайӧ кыв вожалӧм.
+
[[Файл:Perp_romb.jpg|thumb|center|330px|]]
  
'''Кывкӧртӧд.''' Сетӧма кык ӧтнырвизя веськыд да найӧс вундысь. Сэки
+
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABCD'' — параллелограмм, кӧні ''AC'' ⊥ ''BD''. Мед ''O'' — диагональяслӧн вомӧнасянін. Кыдзи ми тӧдам нин, параллелограммлӧн диагональяс вомӧнасьӧны асланыс шӧр чутас. Сідзкӧ ''AO'' = ''OC''. Миян артмӧны ''AOB'' да ''COB'' куимсэрӧгъяс, найӧ бурпельӧсаӧсь да ӧткодьӧсь кык катет серти. Та вӧсна ''AB'' = ''BC''. Параллелограммын воча доръясыс ӧткузяӧсь да, нёльнан дорыс ӧткодьӧсь: ''CD'' = ''AB'' = ''BC'' = ''AD''. Сідзкӧ ''ABCD'' — ромб.
1) артмӧм ортсыса падвежӧнкуйлысь пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь;
 
2) артмӧм весьтаса пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь;
 
3) артмӧм пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс содтасыс 180° ыджда;
 
4) артмӧм ортсыса ӧтарбокса пельӧсъяс содтасыс 180° ыджда.
 
  
===Куимпельӧсаын пельӧсъяс суммаыс===
+
===Квадрат===
  
'''Теорема.''' Куимпельӧсаын пельӧсъяс содтасыс 180° ыджда.
+
Параллелограмм шусьӧ квадратӧн, сійӧ кӧ ӧттшӧтш лоӧ бурсэрӧгӧн да ромбӧн.
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ''ABC'' – куимпельӧса. Нуӧдам ''B'' чут пыр ''AC''-кӧд ӧтнырвизя ''DE'' веськыдсӧ. Сідзкӧ, ∠''DBA'' = ∠''BAC'', ∠''EBC'' = ∠''BCA'' кыдз пытшкӧсса крестӧнкуйлысьяс. Миян артмӧ: ∠''BAC'' + ∠''ABC'' + ∠''BCA'' = ∠''DBA'' + ∠''ABC'' + ∠''EBC'' = 180°.
+
Сідзкӧ квадратын:
 +
*став дорыс ӧткузьта;
 +
*став пельӧсыс 90° ыджда;
 +
[[Файл:Quadrat.jpg|thumb|center|220px|]]
 +
*диагональясыс ӧтыдждаӧсь;
 +
*диагональясыс куйлӧны перпендикуляр ногӧн;
 +
*диагональясыс лоӧны квадратлӧн пельӧсъяслы биссектрисаясӧн.
  
'''Кывкӧртӧд.''' Куимпельӧсалӧн ортсыса пельӧс лоӧ сыкӧд неорчча пытшкӧс пельӧсъяс содтас ыджда.
+
'''Теорема.''' Квадратын диагональыс юклӧ сійӧс бурпельӧса ӧткодь берда кык куимсэрӧг вылӧ.
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ∠''ABD'' – ортсыса пельӧс. Сідзкӧ, ∠''ABD'' + ∠''ABC'' = 180°. Мӧдарсянь, ∠''BAC'' + ∠''ABC'' + ∠''BCA'' = 180°. Та вӧсна ∠''ABD'' = 180° – ∠''ABC'' = ∠''BAC'' + ∠''BCA''.
+
[[Файл:Quad1diag.jpg|thumb|center|220px|]]
  
'''Кывкӧртӧд.''' Веськыдпельӧса куимсэрӧгын ёсь пельӧсъяс содтасыс 90° ыджда.
+
'''Подулалӧм.''' Мед ''AC'' лоӧ ''ABCD'' квадратлы диагональӧн. ''ABCD'' — квадрат, сідзкӧ ''AB'' = ''BC'', ''AD'' = ''DC'', ∠''ABC'' = ∠''ADC'' = 90°. Та вӧсна ∆''ABC'' да ∆''ADC'' — ӧткодь берда бурпельӧса куимсэрӧгъяс.
  
'''Кывкӧртӧд.''' Веськыдпельӧса ӧткодь берда куимпельӧсаын ёсь пельӧс 45° ыджда.
+
'''Теорема.''' Квадратын кык диагональыс юклӧны сійӧс бурпельӧса ӧткодь берда нёль куимсэрӧг вылӧ.
  
'''Кывкӧртӧд.''' Ӧткодь доръяса куимпельӧсаын ёсь пельӧс 60° ыджда.
+
[[Файл:Quad2diag.jpg|thumb|center|220px|]]
  
==Нёльпельӧсаяс==
+
'''Подулалӧм.''' Кыдзи ми тӧдам нин,
 +
1) квадратын диагональясыс куйлӧны перпендикуляр ногӧн; сідзкӧ артмӧм нёльнан куимсэрӧгыс — бурпельӧса;
 +
2) квадратын диагональясыс ӧтыдждаӧсь да вомӧнасьӧны шӧр чутаныс; сідзкӧ артмӧм нёльнан куимсэрӧгыс — ӧткодь бердаӧсь.
  
'''Урчитӧм.''' Сетӧма нёль чут, на пиысь некутшӧм куим оз куйлыны ӧти веськыд визь вылын. Йитам найӧс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн вундӧгъясӧн. Мед вундӧгъяс пиысь некутшӧм кык оз вомӧнасьны пытшкӧсса чутын. Артмӧм мыгӧрыс шусьӧ нёльпельӧсаӧн.
+
===Трапеция===
  
Мед нёльпельӧса тэчӧма ''A'', ''B'', ''C'', ''D'' чутъясысь да найӧс йитысь ''AB'', ''BC'', ''CD'', ''DA'' вундӧгъясысь. Сэки гижӧны: ''ABCD'' нёльпельӧса.
+
Нёльсэрӧг, кӧні кык дорыс куйлӧны параллель ногӧн, а мӧд кыкыс абу параллель ногаӧсь, шусьӧ трапецияӧн.
Чутъясыс шусьӧны нёльпельӧсалӧн йывъясӧн; найӧс йитысь вундӧгъяс шусьӧны нёльпельӧсалӧн доръясӧн.
 
  
Нёльпельӧсалӧн кык йыв шусьӧ орччаӧн, найӧ кӧ лоӧны ӧти дор помъясӧн. Кык дор шусьӧ орччаӧн, найӧ кӧ петӧны ӧти йылысь. Кык йыв шусьӧ вочаӧн, найӧ кӧ абу орччаяс. Кык дор шусьӧ вочаӧн, найӧ кӧ абу орччаяс. Кык воча йыв йитысь вундӧг шусьӧ диагональӧн.
+
Параллель доръяссӧ шуӧны трапеция подувъясӧн. Мӧд кык дорыс лоӧны трапециялы боквыв доръясӧн.
  
'''Теорема.''' Нёльпельӧсалӧн пельӧсъяс содтасыс 360° ыджда.
+
[[Файл:Trapecia.jpg|thumb|center|220px|]]
'''Эскӧдӧм.''' Нуӧдам нёльпельӧсалысь диагональсӧ, коді сійӧс юкӧ кык куимпельӧса вылӧ (серпас вылын тайӧ AC). Миян артмӧ: ∠''A'' + ∠''B'' + ∠''C'' + ∠''D'' = ∠''BAC'' + ∠''ABC'' + ∠''BCA'' + ∠''CAD'' + ∠''ADC'' + ∠''ADC'' = 180° + 180° = 360°.
 
  
===Параллелограммъяс===
+
Трапеция, кӧні эм бур пельӧс, шусьӧ бурпельӧса трапецияӧн.
  
Нёльпельӧса шусьӧ параллелограммӧн, сылӧн кӧ став воча доръясыс ӧтнырвизяӧсь ӧта-мӧдыслы.
+
[[Файл:Burpeljesa tapecia.jpg|thumb|center|220px|]]
  
====Параллелограмм йылысь тӧдмӧсъяс====
+
Трапеция, кӧні боквыв доръясыс ӧткузяӧсь, шусьӧ ӧткодь берда трапецияӧн.
  
'''Параллелограмм йылысь 1-а тӧдмӧс.'''
+
[[Файл:Otk berda trap1.jpg|thumb|center|220px|]]
Мед нёльпельӧсалӧн воча пельӧсъясыс ӧтыдждаӧсь. Сэки тайӧ параллелограмм.
 
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ''ABCD'' – индӧм нёльпельӧса, ∠''A'' = ∠''C'', ∠''B'' = ∠''D''. Сідзкӧ, 2∠''A'' + 2∠''B'' = 360°, ∠''A'' + ∠''B'' = 180°. Та вӧсна ''AD'' да ''BC'' веськыдъяс ӧтнырвизяӧсь. Сідзи жӧ артмӧ: ''AB'' да ''CD'' веськыдъяс ӧтнырвизяӧсь.  
+
'''Теорема.''' Ӧткодь берда трапецияын ӧти подув бердын куйлысь пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.
  
'''Параллелограмм йылысь 2 тӧдмӧс.'''
+
[[Файл:Otk berda tr pel.jpg|thumb|center|220px|]]
Мед нёльпельӧсалӧн диагональясыс вомӧнасьӧны шӧр чутаныс. Сэки тайӧ параллелограмм.
 
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ''ABCD'' – индӧм нёльпельӧса, ''O'' чут ''AC'' да ''BD'' диагональяслӧн вомӧнасянін, ''AO'' = ''OC'', ''BO'' = ''OD''. ''AOB'' да ''COD'' пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь кыдзи сувтсаяс. Сідзкӧ, ∆''AOB'' = ''COD'' медводдза тӧдмӧс серти. Та вӧсна ∠''OAB'' = ∠''OCD''. Тайӧ пытшкӧсса падвежӧнкуйлысь пельӧсъяс да, ''AB'' ''CD''. Сідзи артмӧ: ''AD'' ''BC''.
+
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABCD'' — трапеция, ''BC'' да ''AD'' — сылӧн подувъяс, ''AB'' = ''CD''. Гижтам ''CD''‐лы параллель ''BE'', кӧні ''E'' чут куйлӧ ''AD'' вундӧг вылын. Миян артмӧ: ''BCDE'' — параллелограмм. Сідзкӧ ''BE'' = ''CD'' (параллелограммлӧн аслун серти). Но ''AB'' = ''CD''; та вӧсна ''AB'' = ''BE''. Кыдзи ми тӧдам нин, ӧткодь берда куимсэрӧгын подувбердса пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь. Сідзкӧ ''BAE'' = ''BEA''. ''BE'' да ''CD'' куйлӧны параллель ногӧн, та вӧсна ∠''CDA'' = ∠''BEA'' (найӧ весьтаса пельӧсъяс да). Миян артмис: ∠''CDA'' = ∠''BAE''. Сідзкӧ ''ABCD'' трапецияын ∠''A'' да ∠''D'' пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.
  
'''Параллелограмм йылысь 3 тӧдмӧс.'''
+
'''Теорема.''' Трапецияын кӧ ӧти подув бердын куйлысь пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь, тайӧ трапецияыс ӧткодь берда.
Мед нёльпельӧсалӧн кык воча дор ӧтыдждаӧсь да ӧтнырвизяӧсь. Сэки тайӧ параллелограмм.
 
  
'''Эскӧдӧм.''' Мед ''ABCD'' – индӧм нёльпельӧса, ''O'' чут – ''AC'' да ''BD'' диагональяслӧн вомӧнасянін, ''AB'' = ''CD'', ''AB'' ∥ ''CD''. Сідзкӧ, ∠''BAO'' = ∠''DCO'', ∠''ABO'' = ∠''CDO'' кыдзи пытшкӧсса падвежӧнкуйлысьяс. Та вӧсна ∆''AOB'' = ∆''COD'' мӧд тӧдмӧс серти. Миян артмӧ: ''AO'' = ''OC'', ''BO'' = ''OD'' да ''ABCD'' – параллелограмм мӧд тӧдмӧс серти.
+
[[Файл:Pel otk berda tr.jpg|thumb|center|220px|]]
  
'''Параллелограмм йылысь 4 тӧдмӧс.'''
+
'''Подулалӧм.''' Мед ''ABCD'' — трапеция, ''BC'' да ''AD'' — сылӧн подувъяс, ∠''CDA'' = ∠''BAD''.  Гижтам ''CD''‐лы параллель ''BE'', кӧні ''E'' чут куйлӧ ''AD'' вундӧг вылын. Сідзкӧ ''BCDE'' — параллелограмм. Параллелограммлӧн аслун серти, ''BE'' = ''CD''. ∠''CDA'' да ∠''BEA'' ӧтыдждаӧсь, найӧ весьтаса пельӧсъяс да. Та вӧсна ∠''BAE'' = ∠''BEA''. Кыдзи ми тӧдам нин, куимсэрӧгын кӧ эм кык ӧтыджда пельӧс, тайӧ куимсэрӧгыс ӧткодь берда. Сідзкӧ  ''AB'' = ''BE''. Но ''BE'' = ''CD''. Со миян и артмис: ''AB'' = ''CD''.
Мед нёльпельӧсалӧн кык воча доръяс ӧта-мӧдыскӧд ӧтыдждаӧсь. Сэки тайӧ параллелограмм.
 
  
'''Эскӧдӧм.'''  Мед ''ABCD'' – индӧм нёльпельӧса. Сэки ∆''ABC'' = ∆''CDA'' коймӧд тӧдмӧс серти. Сідзкӧ, ∠''BCA'' = ∠''CAD''. Тайӧ пытшкӧсса падвежӧнкуйлысь пельӧсъяс да, ''BC'' ∥  ''AD''. Та вӧсна ''ABCD'' – параллелограмм 3-ӧд тӧдмӧс серти.
+
Водзӧ лыддьӧй: [[Планиметрия курс − 2]].
  
 
==Содтӧд юӧр==
 
==Содтӧд юӧр==
  
 
[[Category:Математика школаын]]
 
[[Category:Математика школаын]]

Текущая версия на 12:11, 12 кос му 2024

Содержание

Веськыд визь йылысь

тшӧтшкӧс — плоскость
веськыд визь — прямая
чут — точка
мыгӧр — фигура
кывкӧртӧд — следствие
подулалӧм — доказательство
кыв вожалӧм — противоречие

Планиметрияӧн шусьӧ геометриялӧн юкӧн, кӧні велӧдӧны тшӧтшкӧсвывса мыгӧръяс.

Тшӧтшкӧслысь, веськыд визьлысь, чутлысь медшӧр торъяланлунъяссӧ индам аксиомаяс пыр.

Аксиома. Эм кӧ тшӧтшкӧсын веськыд визь, сэк тшӧтшкӧсса чутъяс пӧвстысь кодсюрӧяс лоасны тайӧ визьын, а мукӧдыс сыысь ортсын.

Viz vylyn sajyn.jpg

Аксиома. Кык торъялана чут пыр позьӧ нуӧдны веськыд визь; татшӧм визьыс овлӧ сӧмын ӧти.

Kyk cut pyr.jpg

Кывкӧртӧд. Вомӧнасьӧны кӧ кык торъялана веськыд визь, вомӧнасян чутныс лоӧ сӧмын ӧти.

Подулалӧм. Мед, шуам, веськыд визьясыс вомӧнасьӧны торъялана кык чутын. Сідзкӧ, тайӧ чутъяс пырыс позьӧ гижтыны кык торъялана веськыд визь. А аксиомаыд серти, татшӧм визьыс на пыр вермас мунны сӧмын ӧти. Артмӧ кыв вожалӧм.

Eti vomenasjan cut1.jpg

Вундӧг

вундӧг – отрезок

Аксиома. Ӧти веськыд визьса куим торъялан чут пиысь ӧтиыс лоӧ мӧд кык костас; татшӧм чутыс овлӧ сӧмын ӧти.

Cutjas kostyn.jpg

Кык чут на костса став чутыскӧд ӧтув артмӧдӧны вундӧг. Индӧм кык чутыс шусьӧны вундӧг помъясӧн.

Ab vundeg.jpg

Аксиома. Быд вундӧглӧн эм кузьта – плюса лыд.

Вундӧг помъясын кӧ А да В чутъяс, шуам татшӧм вундӧгсӧ АВ; тадзи жӧ и сылысь кузьтасӧ шуам.

Аксиома. Мед ӧти веськыд визьын эм куим торъя чут: A, B да C; B-ыс куйлӧ A да C костас. Сэки AC = AB + BC.

Abc sum.jpg

Кывкӧртӧд. Мед ӧти веськыд визьын эм куим торъя чут: A, B да C; B-ыс куйлӧ A да C костас. Сэки AC > AB, AC > BC.

Кывкӧртӧд. Мед ӧти веськыд визьын эм куим торъя чут: A, B да C; AC = AB + BC. Сэки B-ыс куйлӧ A да C костас.

Подулалӧм. Миян артмӧ: AC > AB, AC > BC. A чутыс кӧ куйлӧ B да C костас, BC > AC; C чутыс кӧ куйлӧ A да B костас, AB > AC. Сідзкӧ, B-ыс куйлӧ A да C костас.

Тшӧтшкӧсджын

тшӧтшкӧсджын – полуплоскость

Аксиома. Быд веськыд визь юклӧ тшӧтшкӧссӧ кык тшӧтшкӧсджын вылӧ. Кык чут A да B куйлӧны ӧти тшӧтшкӧсджынйын, оз кӧ AB вундӧгыс вомӧнав индӧм веськыд визьсӧ.

Сідзкӧ, AB-ыс кӧ вомӧналӧ тайӧ веськыд визьсӧ, A да B чутъясыс куйлӧны торъя тшӧтшкӧсджынъясын.

Thothkesdzyn.jpg

Аксиома. Сетӧма кӧ l веськыд визь да сы вылын куйлысь O чут, быть сюрасны и сэтшӧм A да B чутъяс, кодъяслы лӧсялӧ татшӧмтор: A, O, B абу ӧтилаынӧсь, A да B куйлӧны l вылын да O чутыс куйлӧ A да B чутъяс костын.

AOB aks.jpg

Визьньӧв

визьньӧв – луч
веськыд визьджын – полупрямая

Мед O чут куйлӧ l веськыд визь вылын. Босьтам l сайын куйлысь M чутсӧ. Нуӧдам O да M чутъяс пыр m веськыд визьсӧ. Сэки m юклӧ тшӧтшкӧссӧ кык тшӧтшкӧсджын вылӧ.

Lmo.jpg

Мед A да B чутъяс куйлӧны l веськыд визь вылын. Аксиома серти, найӧ куйлӧны торъя тшӧтшкӧсджынъясын сэк да сӧмын сэк, кор O чут куйлӧ AB вундӧгын. Сідзкӧ, O чут юклӧ l веськыдсӧ кык юкӧн вылӧ; тайӧ юкӧнъясыс шусьӧны визьньӧвъясӧн либӧ веськыд визьджынъясӧн.

Lmoab.jpg

OA да OB – кык визьньӧв:

Viznjov.jpg

Аксиома. Быд визьньӧвйӧ сы йывсяньыс сетӧм кузьтаӧн позьӧ гижтыны дзик ӧти вундӧг.

Viznev vundeg.jpg

Пельӧс йылысь

пельӧс – угол
пельӧс дор – сторона угла
пельӧс йыв – вершина угла
павтыртӧм пельӧс – развёрнутый угол
ёсь пельӧс – острый угол
веськыд пельӧс – прямой угол
ныж пельӧс – тупой угол
орчча пельӧсъяс – смежные углы
вертикаль пельӧсъяс – вертикальные углы

Ӧти чутысь петысь кык визьньӧв артмӧдӧны пельӧс. Тайӧ визьньӧвъясыс шусьӧны пельӧс доръясӧн, а налӧн ӧтувъя чутыс – пельӧс йылӧн.

Peljes.jpg

Пельӧс доръяс костса визьньӧв

Урчитӧм. Визьньӧв мунӧ пельӧс доръяс костӧд, сылӧн помыс кӧ лӧсялӧ пельӧс йывкӧд да сійӧ кӧ вомӧнасьӧ кутшӧмкӧ вундӧгкӧд, кодлӧн помъясыс куйлӧны пельӧс доръяс вылас.

Vn pel kost.jpg

Висьталӧм. Визьньӧв кӧ мунӧ пельӧс доръяс костӧд, сійӧ вомӧнасьӧ быд вундӧгкӧд, кодлӧн помъясыс куйлӧны пельӧс доръяс вылас.

Подулалӧм. Мед O – кутшӧмкӧ пельӧслӧн йыв, OM – визьньӧв, коді мунӧ пельӧс доръяс костӧд. Урчитӧм серти, OM вомӧнасьӧ кутшӧмкӧ AB вундӧгкӧд, кӧні A да B чутъясыс куйлӧны пельӧс доръяс вылас. Мед CD – мӧд вундӧг, C куйлӧ OA визьньӧв вылын, D куйлӧ OB визьньӧв вылын.

Geom pelkost1.jpg

OM веськыд визь юкӧ тшӧтшкӧссӧ кык тшӧтшкӧсджынйӧ; аксиома серти, A да B чутъяс оз ӧти тшӧтшкӧсджынас куйлыны. A да C чутъяс куйлӧны OA визьньӧв вылын, та вӧсна найӧ куйлӧны ӧти тшӧтшкӧсджынйын, OM веськыд визь серти кӧ. Сідзи жӧ артмӧ: B да D чутъяс куйлӧны ӧти тшӧтшкӧсджынйын, OM веськыд визь серти жӧ. Сідзкӧ, CD вундӧг вомӧнасьӧ OM веськыд визьыскӧд. Пасъям вомӧнасян чутсӧ N шыпасӧн.

Петкӧдлам, мый ОМ веськыд визьвывса N чут куйлӧ ОМ визьньӧв вылын. N кӧ тайӧ визьньӧв вылас эз куйлы, O чут куйліс эськӧ M да N костын. Сэки, босьтам кӧ тшӧтшкӧссӧ кык джынйӧ юкысь пыдди OB веськыд визь, M да N эз эськӧ куйлыны ӧти тшӧтшкӧсджынас. Но CA, CN, AM вундӧгъяс оз вомӧнасьны OB веськыд визьыскӧд. Сідзкӧ, OB веськыд визь серти кӧ, N, C, A, М чутъяс куйлӧны ӧти тшӧтшкӧсджынйын. Артмис кыв вожалӧм.

Пельӧс градуса муртӧс

Урчитӧм. Пельӧслӧн доръясыс кӧ артмӧдӧны веськыд визь, сійӧ шусьӧ павтыртӧм пельӧсӧн.

Аксиомаяс. 
1. Быд пельӧс позьӧ муртавны плюса градусӧн. 
2. Визьньӧв кӧ мунӧ пельӧс доръяс костӧд, сэки тайӧ пельӧсас сымда жӧ градус, мыйта визьньӧвнас артмӧдӧм кыкнан пельӧсас ӧтув босьтӧмӧн.
Pel sum.jpg
3. Павтыртӧм пельӧсыс лоӧ 180° ыджда.
Pavt murt.jpg
4. Быд визьньӧвсянь позьӧ бӧрйӧм тшӧтшкӧсджынйӧ пуктыны сетӧм муртӧсӧн дзик ӧти пельӧс (медтыкӧ 180°-ысь ыджыдджык эз вӧв-а).
Peljes viznevsjan.jpg

Орчча пельӧсъяс

Урчитӧм. Кык пельӧс шусьӧ орччаӧн, налӧн кӧ эм ӧтувъя дор, а мӧд доръяс кӧ артмӧдӧны веськыд визь.
Orcca peljesjas.jpg
Теорема. Ӧтувтам кӧ орчча пельӧсъяслысь ыджданысӧ, лоӧ 180°.
Подулалӧм. Орчча пельӧсъяс артмӧдӧны павтыртӧм пельӧссӧ, кодлӧн ыдждаыс 180°. Сідзкӧ, 2-ӧд аксиома серти, налӧн суммаыс лоас 180°.
Кывкӧртӧд.  Пельӧсыс кӧ 90° ыджда, сыкӧд орчча пельӧсыс сідзжӧ 90° ыджда.

Бур (веськыд), ёсь да ныж пельӧсъяс

Урчитӧм. Пельӧс шусьӧ ёсьӧн, сылӧн градуса муртӧсыс кӧ 90°-ысь этшаджык; бур пельӧсӧн (рочӧн моз веськыд пельӧс), сійӧ кӧ 90° ыджда; ныж пельӧсӧн, сійӧ кӧ 90°-ысь ыджыдджык.
Peljes sikasjas.jpg

Вертикаль пельӧсъяс

Урчитӧм. Кык пельӧс шусьӧ вертикаль пельӧсъясӧн, ӧтиыслӧн доръясыс кӧ лоӧны мӧд пельӧсса доръяслӧн нюжӧдӧмӧн.
Vertikal peljes.jpg
Теорема. Вертикаль пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.
Подулалӧм. Серпас серти, ∠AOB да ∠BOC орччаӧсь, ∠BOC да ∠COD орччаӧсь. Та вӧсна ∠AOB + ∠BOC = 180°, ∠BOC + ∠COD = 180°. Сідзкӧ, ∠AOB = 180° – ∠BOC = ∠COD.
Vertikal aob.jpg

Куимсэрӧгъяс

куимпельӧса, куимсэрӧг — треугольник

Куимпельӧсаӧн либӧ куимсэрӧгӧн шусьӧ куим чутысь (кодъяс оз куйлыны ӧти веськыд визь вылын) да найӧс йитан вундӧгъясысь тэчӧм мыгӧр. Индӧм куим чутсӧ куимсэрӧгын шуам йывъяснас, а вундӧгъяссӧ — доръяснас.

Kuimpelesa dor jyv.jpg

ABC куимсэрӧгын AB да визьньӧвъяс костын куйлысь пельӧс шусьӧ A йывбердса пельӧсӧн.

Ӧткодь куимсэрӧгъяс

ӧткодь куимсэрӧгъяс – равные треугольники

ABC да A’B’C’ куимсэрӧгъяс ӧткодьӧсь, налӧн кӧ ӧта-мӧдыслы лӧсялана пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь, а ӧта-мӧдыслы лӧсялана доръясыс ӧткузяӧсь: ∠A = ∠A’, ∠B = ∠B’, ∠C = ∠C’, AB = A’B’, AC = A’C’, BC = B’C’.

Otked kuimp def.jpg

Гижтам визьньӧв. Нюжӧдам кӧ сійӧс, лоӧ веськыд визь, коді юклӧ тшӧтшкӧссӧ кык джынйӧ. Бӧръям тайӧ тшӧтшкӧсджынъяс письыс ӧтиӧс. Сэсся гижтам ABC куимсэрӧг да бӧръям сылысь дорсӧ (шуам, AB вундӧгсӧ), а тайӧ вундӧгыслысь пасъям ӧти помсӧ (шуам, A).

Аксиома. Бӧрйӧм тшӧтшкӧсджынйӧ позьӧ пуктыны ABC-кӧд ӧткодь DEF куимсэрӧг сэтшӧм ногӧн, медым DE вундӧг куйліс индӧм визьньӧвйын да D помыс ӧтлаасис визьньӧвйыслӧн воддза чуткӧд.

Aks otk tsdz1.jpg

Ӧткодь куимсэрӧгъяслӧн медводдза тӧдмӧг

Теорема. Кор ABC да A’B’C’ – куимсэрӧгъяс, AB = A’B’, AC = A’C’, ∠A = ∠A’, сэки ∆ABC = ∆A’B’C’.

1todmes kuimp.jpg

Подулалӧм. Аксиомаысь петӧ: позьӧ гижтыны сэтшӧм AMK куимсэрӧг, кӧні: 1) ∆AMK = ∆A’B’C’, 2) AM куйлӧ AB визьньӧвйын, 3) AMK да ABC куйлӧны AB веськыд визь серти ӧти тшӧтшкӧсджынйын.

1todmes proof1.jpg

Кык куимсэрӧгыс (тані ∆AMK да ∆A’B’C’) кӧ ӧткодьӧсь, сэки и налӧн лӧсялана доръясыс да пельӧсъясыс тшӧтш ӧткодьӧсь: AM = A’B’, AK = A’C’, ∠B’A’C’ = ∠MAK. Сідзкӧ:

1) AB = A’B’ = AM, сійӧн и M = B;

1todmes proof2.jpg

2) ∠BAC = ∠B’A’C’ = ∠BAK, та вӧсна AK да AC визьньӧвъяс тшӧтш лӧсялӧны;

1todmes proof3.jpg


3) AC = A’C’ = AK, сійӧн и K = C.

1todmes proof4.jpg

Кык чут пыр вермӧ мунны сӧмын ӧти веськыд визь. Сідзкӧ, AMK да ABC куимсэрӧгъяс ӧта-мӧдкӧд лӧсялӧны. Та вӧсна ∆ABC = ∆A’B’C’.

Ӧткодь берда да ӧткодь доръяса куимсэрӧгъяс

ӧткодь берда куимсэрӧг – равнобедренный треугольник
ӧткодь доръяса куимсэрӧг – равносторонний треугольник
боквыв доръяс – боковые стороны
подув – основание
  • Куимсэрӧгын кӧ кык дорыс ӧтыдждаӧсь, шуам сійӧс ӧткодь берда куимсэрӧгӧн.
  • Куимсэрӧгын кӧ куимнан дорыс ӧтыдждаӧсь, шуам сійӧс ӧткодь доръяса куимсэрӧгӧн.

Пасйӧд. Ӧткодь берда куимсэрӧгын коймӧд дорыс вермӧ торъявны кык ӧткодь дорсьыс, а вермӧ лоны и на кузьта жӧ. Сэки татшӧм ӧткодь берда куимсэрӧгыс лоӧ тшӧтш ӧткодь доръясаӧн. Сідзкӧ, ӧткодь доръяса куимсэрӧг лоӧ тшӧтш ӧткодь бердаӧн, сылӧн быд кык дорыс ӧтыдждаӧсь да.

Otkod berda.jpg
  • Ӧткодь берда куимсэрӧгын ӧткодь доръяссӧ шуам боквыв доръясӧн, а коймӧд дорсӧ — подулӧн.
  • Подувлы паныд куйлысь пельӧссӧ шуам йывса пельӧсӧн, а боквыв дорлы паныд куйлысь пельӧссӧ — подувбердса пельӧсӧн.
Poduv berdsa peles.jpg

Теорема. Ӧткодь берда куимсэрӧгын подувбердса пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.

Dor peles otked.jpg

Подулалӧм. Мед ABC – ӧткодь берда куимсэрӧг, AB = BC. Лыддям куимсэрӧгыслысь йывъяссӧ ӧтарлань да мӧдарлань: ABC да CBA. Пуктам ∆ABC да ∆CBA орччӧн. Казялам: AB = BC, CB = BA, а на костса B пельӧс ӧтувъя. Сідзкӧ, ӧткодьлунсӧ медводдза тӧдмӧг серти, ∆ABC = ∆CBA. А та вӧсна и ∠BAC = ∠BCA.

☼ ☼ ☼

Ӧткодь доръяса куимсэрӧглысь куимнан дорсӧ позьӧ шуны кӧть подулӧн, кӧть боквыв дорӧн, а куимнан пельӧссӧ — кӧть подувбердса, кӧть йывса пельӧсӧн.

Теорема. Ӧткодь доръяса куимсэрӧгын куимнан пельӧсыс ӧтыджда.

Otked dor dor peles.jpg

Подулалӧм. Мед ABC – ӧткодь доръяса куимсэрӧг. Лыддям кӧ AC дорсӧ подулӧн, сэки ∠BAC = ∠BCA, найӧ подувбердса пельӧсъяс да; BC дорсӧ сідзжӧ позьӧ лыддьыны подулӧн, сэки подувбердса пельӧсъясӧн лоӧны ∠ACB да ∠ABC, сідзкӧ найӧ тшӧтш ӧткодьӧсь. Та дырйи ∠BCA да ∠ACB — ӧти сійӧ жӧ пельӧс (видзӧд серпассӧ). Кык ӧткодьлунсьыс (∠BAC = ∠BCA да ∠BCA = ∠ABC) артмӧ: ∠BAC = ∠BCA = ∠ABC.

Ӧткодь куимсэрӧгъяслӧн мӧд тӧдмӧг

Теорема. Кор ABC да A’B’C’ – куимсэрӧгъяс, AB = A’B’, ∠A = ∠A’, ∠B = ∠B’, сэки ∆ABC = ∆A’B’C’.

Kuimp 2 todmes.jpg

Подулалӧм. Аксиомаысь петӧ: позьӧ гижтыны сэтшӧм AMK куимсэрӧг, кӧні: 1) ∆AMK = ∆A’B’C’, 2) AM куйлӧ AB визьньӧвйын, 3) AMK да ABC куйлӧны AB веськыд визь серти ӧти тшӧтшкӧсджынйын.

Kuimp 2 todm 1.jpg

Кык куимсэрӧгыс (тані ∆AMK да ∆A’B’C’) кӧ ӧткодьӧсь, сэки и налӧн лӧсялана доръясыс да пельӧсъясыс тшӧтш ӧткодьӧсь: AM = A’B’, ∠B’A’C’ = ∠MAK, ∠A’B’C’ = ∠AMK. Сідзкӧ:

1) AB = A’B’ = AM, сійӧн и M = B;

Kuimp 2 todm 2.jpg

2) ∠BAC = ∠B’A’C’ = ∠BAK, та вӧсна AK да AC визьньӧвъяс тшӧтш лӧсялӧны;

Kuimp 2 todm 3.jpg

3) ∠ABC = ∠A’B’C’ = ∠ABK, та вӧсна BK да BC визьньӧвъяс лӧсялӧны жӧ.

Kuimp 2 todm 4.jpg

Кык торъялана веськыд визь вермӧ вомӧнасьны сӧмын ӧти чутын. Сідзкӧ, миян K да C ӧти и сійӧ жӧ чут. Вылынджык аддзим: M да B тшӧтш ӧти чут. Со и петӧ, мый AMK да ABC куимсэрӧгъяс лӧсялӧны. А казьтыштам кӧ, мый ∆AMK да ∆A’B’C’ ӧткодьӧсь, сэки и воам кывкӧртӧдӧ: ∆ABC = ∆A’B’C’.

☼ ☼ ☼

Теорема. Куимсэрӧгыс лоӧ ӧткодь бердаӧн, сыын кӧ эм кык ӧтыджда пельӧс.

Otk pel otk dor.jpg

Подулалӧм. Мед ABC – куимсэрӧг, ∠A = ∠C. Лыддям куимсэрӧгыслысь йывъяссӧ ӧтарлань да мӧдарлань: ABC да CBA. Пуктам ∆ABC да ∆CBA орччӧн. Казялам: ∠A = ∠C, ∠C = ∠A, а на костса AC дорыс ӧтувъя. Сідзкӧ, ӧткодьлунсӧ мӧд тӧдмӧг серти, ∆ABC = ∆CBA. А та вӧсна и AB = BC.

☼ ☼ ☼

Кывкӧртӧд 1. Куимсэрӧгын кӧ эм кык ӧтыджда пельӧс, татшӧм куимсэрӧгыс быть лоӧ ӧткодь бердаӧн; и мӧдарӧ, куимсэрӧгыс кӧ ӧткодь берда, сыын быть эм кык ӧтыджда пельӧс. (Дженьдӧдӧм могысь шуӧны тадзи: куимсэрӧг ӧткодь берда сэк да сӧмын сэк, кор сыын эм кык ӧтыджда пельӧс.)

Кывкӧртӧд 2. Куимсэрӧгын кӧ куимнан пельӧсыс ӧтыдждаӧсь, татшӧм куимсэрӧгыс быть лоӧ ӧткодь доръясаӧн; и мӧдарӧ, куимсэрӧгыс кӧ ӧткодь доръяса, сылӧн куимнан пельӧсыс ӧтыдждаӧсь. (Дженьдӧдӧм могысь шуӧны тадзи: куимсэрӧг ӧткодь доръяса сэк да сӧмын сэк, кор сыын куимнан пельӧсыс ӧтыдждаӧсь.)

3peljes 3dor.jpg

Биссектриса, медиана да судта

  • Биссектрисаӧн шуӧны визьньӧв, коді петӧ пельӧс йылысь да юклӧ тайӧ пельӧссӧ шӧрипӧв.
Bissektr def.jpg
  • Куимсэрӧгын биссектрисаӧн шуӧны вундӧг, коді юклӧ сылысь ӧти пельӧссӧ шӧрипӧв да йитӧ тайӧ пельӧс йывсӧ паныда дор вылын куйлысь чуткӧд.
Kuimp bis def.jpg
  • Куимсэрӧгын медианаӧн шуӧны вундӧг, коді йитӧ сылысь ӧти йывсӧ паныда дорвывса шӧр чуткӧд.
Kuimp mediana def.jpg

Теорема. Кык веськыд визь кӧ вомӧнасьӧны да та дырйи артмӧм нёль пельӧсысь ӧтиыс кӧ лоӧ бур, сэки мукӧд куим пельӧсыс тшӧтш бурӧсь.

Подулалӧм. Тайӧ куим пельӧс пӧвстысь ӧтиыс куйлӧ 90°‐а пельӧскӧд вертикаль ногӧн, та вӧсна сійӧ лоӧ тшӧтш бур (вертикаль пельӧсъяс ӧткодьӧсь да). Мӧд кыкыс 90°‐а пельӧскӧд орччаӧсь, та вӧсна и найӧ бурӧсь (кыдзи ми тӧдам нин).

Perpend 4.jpg
  • Веськыд визь шусьӧ перпендикулярӧн мӧд веськыд визьлы, найӧ кӧ артмӧдӧны бур пельӧс.
  • Куимсэрӧгын судтаӧн шуӧны вундӧг, коді йитӧ сылысь ӧти йывсӧ паныда дор визь вылын куйлысь чуткӧд да лоӧ тайӧ дорыслы перпендикулярӧн.
Sudta kuimp.jpg

Теорема. Ӧткодь берда куимсэрӧгын йывса пельӧсса биссектрисаыс лоӧ ӧттшӧтш медианаӧн да судтанас.

Otk berda bis med sudta.jpg

Подулалӧм. Мед ABC – куимсэрӧг, кӧні AB = BC, а BD – биссектрисаыс, коді юклӧ ABC-сӧ кык пельӧ: ∆ABD да ∆CBD. Казялам: AB = CB, ∠ABD = ∠CBD, а BD – налӧн ӧтувъя дор. Ӧткодьлунсӧ медводдза тӧдмӧг серти, ∆ABD = ∆CBD. Таысь петӧ кык тор:

  1. AD = DC, а сідзкӧ, BD — медиана;
  2. BDA = ∠BDC; серпасысь позьӧ аддзыны, мый тайӧ ӧткодь пельӧсъясыс орччаӧсь. Кыдзи ми тӧдам, орчча пельӧсъяслӧн суммаыс 180°, та вӧсна ∠BDA = 90° да ∠BDC = 90°, а сідзкӧ, BD — судта.

Ӧткодь куимсэрӧгъяслӧн коймӧд тӧдмӧг

Теорема. Кор ABC да A’B’C’ – куимсэрӧгъяс, кӧні AB = A’B’, BC = B’C’, AC = A’C’, сэки ∆ABC = ∆A’B’C’.

Kuimp otk 3 todm.jpg

Подулалӧм. Аксиомаысь петӧ: позьӧ гижтыны сэтшӧм AMK куимсэрӧг, кӧні: 1) ∆AMK = ∆A’B’C’; 2) AM куйлӧ AB визьньӧвйын; 3) K да C чутъяс куйлӧны торъя тшӧтшкӧсджынъясын AB веськыд визь серти.

(колӧ серпас)

AB = A’B’ = AM, та вӧсна M = B.

Kuimp otk 3 todmes1.jpg

AC = A’C’ = AK; сідзкӧ, AC да AK – боквыв доръяс ӧткодь берда CAK куимсэрӧгын. Та вӧсна ∠AKC = ∠ACK. Сэтшӧм жӧ ногӧн артмӧдам: ∠BKC = ∠BCK.

Kuimp otk 3 todmes2.jpg

Сідзкӧ, ∠ACB = ∠ACK + ∠BCK = ∠AKC + ∠BKC = ∠AKB. Таысь кындзи, AC = AK, BC = BK. Сы вӧсна ABC да ABK куимсэрӧгъяс ӧткодьӧсь медводдза тӧдмӧг серти да ∆A’B’C’ = ∆ABK = ∆ABC.

Веськыд визьлань ортсы чут пыр гижтӧм перпендикуляр

Теорема. Веськыд визьысь ортсыын куйлысь чут пыр оз позь гижтыны сы дорӧ кык торъялана перпендикуляр.

Подулалӧм (паныдсянь). Мед A чут лоӧ l веськыд визьысь ортсыын, а AM да AN – тайӧ визь дорас кык торъялана перпендикуляр, кодъяс вомӧналӧны l-сӧ M да N чутъясын. Та дырйи M да N – кык торъялана чут.

Kyk perpend.jpg

Аксиомаысь петӧ: позьӧ гижтыны сэтшӧм MBN куимсэрӧг, кӧні: 1) ∆MBN = ∆MAN, 2) A да B чутъяс куйлӧны l веськыд визь серти торъя тшӧтшкӧсджынъясын.

Kyk perpend 1.jpg

Миян артмӧ: ∠AMN = ∠BMN = 90°; та вӧсна ∠AMB = 180° да M чут куйлӧ AB веськыд визь вылын. Сэтшӧм жӧ ногӧн артмӧдам: N чут куйлӧ AB веськыд визь вылын. AB да l веськыдъяс вомӧнасьӧны сӧмын ӧти чутын. Сідзкӧ, M = N, а тайӧ оз лӧсяв миян воддза шуӧмкӧд, код серти M да N – кык торъялана чут.

Теорема. Ӧткодь берда куимсэрӧгын йывса пельӧсса судта лоӧ ӧттшӧтш биссектрисаӧн да медианаӧн.

Otk berda sudta bis med.jpg

Подулалӧм (паныдсянь). Мед судтаыс оз ло биссектрисаӧн. Гижтам йывса пельӧслысь биссектрисасӧ. Кыдзи ми тӧдам нин, ӧткодь берда куимсэрӧгын йывса пельӧслӧн биссектрисаыс ӧттшӧтш лоӧ сылы судтаӧн. Сідзкӧ, йывса пельӧсысь позьӧ гижтыны подувлы кык торъялана перпендикуляр, а тайӧ оз лӧсяв воддза теоремакӧд.

Теорема. Веськыд визь дорӧ сыысь ортсыын куйлысь чут пырыс позьӧ гижтыны перпендикуляр.

Perp exist0.jpg

Подулалӧм. Мед A чут куйлӧ l веськыд визьысь ортсыын, B да C чутъяс лоӧны l вылын. Аксиомаысь петӧ: позьӧ гижтыны сэтшӧм BA’C куимсэрӧг, кӧні: 1) ∆BA’C = ∆BAC, 2) A да A’ чутъяс куйлӧны l веськыд визь серти торъя тшӧтшкӧсджынъясын. Сідзкӧ, ABA’ куимсэрӧгын AB = A’B, BC визьньӧв – ∠ABA’-лӧн биссектриса. Кыдзи ми тӧдам нин, ӧткодь берда куимсэрӧгын йывса пельӧслӧн биссектрисаыс ӧттшӧтш лоӧ сылы судтаӧн. Сідзкӧ, AA’ лоӧ l-лы перпендикулярӧн.

Ортсыса пельӧс

Куимсэрӧглысь став видлалӧм сикас пельӧсъяссӧ позьӧ шуны тшӧтш пытшкӧс пельӧсъясӧн. Куимсэрӧг бердын куимнан пытшкӧс пельӧскӧд орччӧн куйлӧны ортсы пельӧсъяс. Мӧд ногӧн шуны, куимсэрӧглӧн ортсы пельӧсӧн шусьӧ быд пытшкӧс пельӧскӧд орчча пельӧс.

Ortsysa peljes.jpg

Теорема. Ортсыса пельӧс ыджыдджык куимсэрӧгса кыкнан пельӧсысь, коді сыкӧд абу орччӧн.

Подулалӧм. Мед ABC — куимсэрӧг, ∠BCD — сылӧн ортсы пельӧс, коді куйлӧ ∠BCA-кӧд орччӧн; та дырйи C чут куйлӧ A да D костын. Петкӧдлам: ∠ABC < ∠BCD.

Ortsysa pel ydzyddzyk0.jpg

Та могысь гижтам ∠BCD пельӧс доръяс костӧд сэтшӧм CE визьньӧв, медым ∠ABC = ∠BCE. Кытысь лоӧ E чутыс? BC вундӧг шӧрын куйлысь чут пыр (пасъям сійӧс O) гижтам AO визьньӧв. Тайӧ визьньӧв вылас пасъям E чут, коді куйлӧ O чутсянь сы ылнаын жӧ, кыдзи и A чут. Миян артмӧ: 1) OC = OB; 2) AO = OE; 3) ∠AOB = ∠EOC кыдзи вертикаль пельӧсъяс. Сідзкӧ ∆AOB = ∆EOC медводдза тӧдмӧг серти. Та вӧсна ∠ABC = ∠BCE, кыдзи ӧткодь куимсэрӧгъясын лӧсялана пельӧсъяс.

O, B да E чутъяс куйлӧны ӧти тшӧтшкӧсджынйын AD веськыд визь серти. Миян артмӧ: 1) ∠BCD = 180° – ∠BCA (кыдз орчча); 2) ВС да AE вундӧгъяс вомӧнасьӧны, мӧд ног шуны, CB визьньӧв мунӧ ∠ACE пельӧс доръяс костӧд. Сідзкӧ ∠ACE = ∠BCE + ∠BCA. 3) ∠ACE < 180°, та вӧсна ∠ACE-ысь кӧ чинтам ∠BCA да 180°-ысь сійӧ жӧ ∠BCA чинтам, медводдза чинтасыс лоас этшаджык мӧд чинтассьыс (формулаӧн кӧ пасъям, ∠ACE – ∠BCA < 180° – ∠BCA).

Ӧтувтам кӧ став артмӧм формула, лоас:

ABC = ∠BCE;

BCE = ∠ACE – ∠BCA;

ACE – ∠BCA < 180° – ∠BCA;

180° – ∠BCA = ∠BCD.

Сідзкӧ ∠ABC < ∠BCD.

Сэтшӧм жӧ ногӧн артмӧдам, мый ∠BAC < ∠BCD.

Куимсэрӧглысь доръяс да пельӧсъяс ӧтластитӧм

Теорема. Куимсэрӧгын ыджыдджык дорлы паныд куйлӧ ыджыдджык пельӧс.

Dor peljes otlastitem1.jpg

Подулалӧм. Мед ABC куимсэрӧгын AC > AB. Петкӧдлам: ∠ABC > ∠ACB. Пасъям AC вундӧг вылын сэтшӧм D чут, медым AD = AB. Сідзкӧ, ∠ABD = ∠BDA, ӧд найӧ ӧткодь берда куимсэрӧгын подувбердса пельӧсъяс.

BD вундӧг юкӧ ∆ABC-сӧ кык пельӧ; сы пытшкын ӧні эм кык куимсэрӧг: ∆ABD да ∆BCD. ∠BDA лоӧ ∆BCD куимсэрӧглы ортсыса пельӧс. Кыдзи ми тӧдам нин, ортсыса пельӧс век ыджыдджык пытшкӧсса пельӧсысь, коді сыкӧд абу орчча. Сідзкӧ ∠BDA > ∠BCD. Ӧтувтам кӧ став артмӧм формула, лоас:

ABC > ∠ABD,

ABD = ∠BDA,

BDA > ∠BCD,

BCD = ∠ACB.

Сідзкӧ, ∠ABC > ∠ACB.

Теорема. Куимсэрӧгын ыджыдджык пельӧслы паныд куйлӧ ыджыдджык дор.

(татчӧ колӧ серпас)

Подулалӧм. Мед ABC куимсэрӧгын ∠ABC > ∠ACB. Петкӧдлам: AC > AB.

Тайӧ кӧ абу сідз, либӧ AC = AB, либӧ AC < AB. Кыдзи ми тӧдам нин, кор AC = AB, сэки ∠ABC = ∠ACB; кор AC < AB, сэки ∠ABC < ∠ACB. Тайӧ оз лӧсяв ∠ABC > ∠ACB ӧткодьтӧмлункӧд.

☼ ☼ ☼

Сідзкӧ, куимсэрӧгын ӧти дор кузьджык мӧд дорсьыс сэк да сӧмын сэк, кор медводдза дорыслы паныд куйлан пельӧс ыджыдджык мӧд дорыслы паныд куйлан пельӧсысь.

Ёсьпельӧса, бурпельӧса да ныжпельӧса куимсэрӧгъяс

ёсьпельӧса куимсэрӧг — остроугольный треугольник
бурпельӧса куимсэрӧг — прямоугольный треугольник
ныжпельӧса куимсэрӧг — тупоугольный треугольник

Куимсэрӧг шусьӧ ёсьпельӧсаӧн, сыын кӧ куимнан пельӧсыс ёсь.

Куимсэрӧг шусьӧ бурпельӧсаӧн, сыын кӧ ӧти пельӧсыс бур (веськыд).

Куимсэрӧг шусьӧ ныжпельӧсаӧн, сыын кӧ ӧти пельӧсыс ныж.


Теорема. 1) Бурпельӧса куимсэрӧгын гипотенузабердса пельӧсъяс ёсьӧсь. 2) Гипотенуза кузьджык катетысь.

Veskydpeljesa kuimsereg otk.jpg

Подулалӧм. 1) Бур пельӧскӧд орчча пельӧс тшӧтш бур; теорема серти, сійӧ ыджыдджык гипотенузабердса пельӧсысь. 2) Бур (веськыд) пельӧсыс куимсэрӧгын медыджыд, та вӧсна сылы паныд куйлысь дор медкузь.

Висьталӧм. Ныжпельӧса куимсэрӧгын эм кык ёсь пельӧс.

Tsotsyd 2 jos.jpg

Подулалӧм. Ӧти пельӧсыс кӧ ныж, сыкӧд орчча пельӧсыс ёсь. Кыдз ми тӧдам нин, ортсыса пельӧс ыджыдджык пытшкӧсса пельӧсысь, коді абу сыкӧд орччӧн. Сідзкӧ куимсэрӧгыслӧн мукӧд пытшкӧсса пельӧсъяс ёсь пельӧсысь ичӧтджыкӧсь; та вӧсна найӧ асьныс ёсьӧсь.

Висьталӧм. Ӧткодь берда куимсэрӧгын подувбердса пельӧсъяс ёсьӧсь.

Otk berda 2 jos.jpg

Подулалӧм. Кыдз ми тӧдам нин, 1) ӧткодь берда куимсэрӧгын подувбердса пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь, 2) бурпельӧса либӧ ныжпельӧса куимсэрӧгын эм кык ёсь пельӧс. Сідзкӧ, подувбердса пельӧс оз вермы лоны бурӧн ни ныжӧн.

Бурпельӧса ӧткодь куимсэрӧгъяслӧн тӧдмӧг

Кык катет серти.

Теорема. Кор ABC да A’B’C’ — бурпельӧса куимсэрӧгъяс, кӧні AB, BC, A’B’, B’C’ — катетъяс, AB = A’B’, BC = B’C’, сэки ∆ABC = ∆A’B’C’.

2katet.jpg

Подулалӧм.ABC = ∠A’B’C’ = 90°, AB = A’B’, BC = B’C’; сідзкӧ, куимсэрӧгъясыс ӧткодьӧсь медводдза тӧдмӧг серти.

Катет да гипотенуза серти.

Теорема. Кор ABC да A’B’C’ — бурпельӧса куимсэрӧгъяс, кӧні AB да A’B’ — катетъяс, AC да A’C’ — гипотенузаяс, AB = A’B’, AC = A’C’, сэки ∆ABC = ∆A’B’C’.

Kat gip1.jpg

Подулалӧм. Аксиомаысь петӧ: позьӧ гижтыны сэтшӧм KBM куимсэрӧг, кӧні: 1) ∆KBM = ∆A’B’C’, 2) M чут куйлӧ куйлӧ BC визь вылын, B чут куйлӧ C да M чутъяс костын, 3) ∆KBM да ∆ABC куйлӧны BC веськыд визь серти ӧти тшӧтшкӧсджынйын.

Медводдза серпас вылас ылӧсас индӧма, кутшӧм тшӧтшкӧсджынйын куйлӧ K чут. Сэсся ми сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн кутам стӧчмӧдны сылысь инсӧ.

Kat gip2 0.jpg

Но кыдзи ми тӧдам, ∆KBM = ∆A’B’C’. Таысь петӧ некымынтор:

1) ∠KBM = ∠A’B’C’ = 90°, ∠ABM = 180° − ∠ABC = 90°; сійӧн K чутлы быть куйлыны BA визьньӧв вылын.

Kat gip3.jpg

2) AB = A’B’, A’B’ = KB; та вӧсна AB = KB да K чутлы быть лӧсявны A-кӧд.

(серпас)

3) AC = A’C’, A’C’ = KM = AM; сійӧн AC = AM.

Kat gip4 0.jpg

Миян артмӧ ∆CAM. Сійӧ — ӧткодь берда куимсэрӧг, кӧні AC да AM — боквыв доръяс, AB — судта. Кыдзи ми тӧдам нин, подувлань гижтӧм судта лоӧ биссектрисаӧн. Миян артмӧ: AC = AM, ∠CAB = ∠MAB. Сідзкӧ, ∆ABC = ∆ABM медводдза тӧдмӧг серти. Но ∆ABM = ∆KBM = ∆A’B’C’. Сійӧн ∆ABC = ∆A’B’C’.

Катет да сы бердса ёсь пельӧс серти.

Теорема. Кор ABC да A’B’C’ — бурпельӧса куимсэрӧгъяс, кӧні AB да A’B’ — катетъяс, ∠A да ∠A’ — ёсь пельӧсъяс, AB = A’B’, ∠A = ∠A’, сэки ∆ABC = ∆A’B’C’.

Kat jos berd0.jpg

Подулалӧм.B = ∠B’ = 90°, AB = A’B’, ∠A = ∠A’; сідзкӧ, куимсэрӧгъясыс ӧткодьӧсь мӧд тӧдмӧг серти.

Катет да сылы паныд куйлысь ёсь пельӧс серти.

Теорема. Кор ABC да A’B’C’ — бурпельӧса куимсэрӧгъяс, кӧні AB да A’B’ — катетъяс, AB = A’B’, ∠B = ∠B’ = 90°, ∠C = ∠C’, сэки ∆ABC = ∆A’B’C’.

Kat jos pan1.jpg

Подулалӧм. Аксиомаысь петӧ: позьӧ гижтыны сэтшӧм KBM куимсэрӧг, кӧні: 1) ∆KBM = ∆A’B’C’, 2) M чут куйлӧ куйлӧ BC визь вылын, B чут куйлӧ C да M чутъяс костын, 3) ∆KBM да ∆ABC куйлӧны BC веськыд визь серти ӧти тшӧтшкӧсджынйын.

Татшӧм KBM куимсэрӧгсӧ миян лӧсьӧдлім мӧд теоремасӧ подулалігӧн. Сэки миян артмис: K = A.

Сідзкӧ ∆ABM = ∆A’B’C’. Та вӧсна ∠AMB = ∠A’C’B’. Но ∠A’C’B’ = ∠ACB. Сійӧн ∠AMB = ∠ACB.

Kat jos pan3.jpg

Кыдзи ми тӧдам нин, куимсэрӧгын кӧ эм кык ӧткодь пельӧс, тайӧ куимсэрӧгыс ӧткодь берда. Сідзкӧ ACM — ӧткодь берда куимсэрӧг, CM — сылӧн подулыс, AB — сылӧн судтаыс. Татшӧмтор миян бара жӧ артмыліс нин мӧд теоремасӧ подулалігӧн; сыысь ми тӧдан нин, мый ∆ABC = ∆ABM = ∆A’B’C’.

Гипотенуза да ёсь пельӧс серти.

Теорема. Кор ABC да A’B’C’ — бурпельӧса куимсэрӧгъяс, кӧні AC да A’C’ — гипотенузаяс, AC = A’C’, ∠A = ∠A’, сэки ∆ABC = ∆A’B’C’.

Gip jos.jpg

Подулалӧм. Аксиомаысь петӧ: позьӧ гижтыны сэтшӧм AKM куимсэрӧг, кӧні: 1) ∆AKM = ∆A’B’C’, 2) AK куйлӧ AB визьньӧвйын, 3) ∆AKM да ∆ABC куйлӧны AB веськыд визь серти торъя тшӧтшкӧсджынъясын.

Медводдза серпас вылас ылӧсас индӧма, кутшӧм визьньӧв вылын куйлӧ K чут да кутшӧм тшӧтшкӧсджынйын куйлӧ M чут. Сэсся ми сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн кутам стӧчмӧдны налысь инсӧ.

Gip jos1.jpg

Пуктам N чут CB визьньӧв вылӧ тадзи, медым BC = BN. Сэки ∆ABC = ∆ABN кык катет серти.

Gip jos2.jpg

Миян артмӧ:

1) ∠BAN = ∠BAC;

2) ∠BAC = ∠B’A’C’;

3) ∠B’A’C’ = ∠KAM = ∠BAM.

Сідзкӧ ∠BAN = ∠BAM; та вӧсна N чут куйлӧ AM визьньӧв вылын. Пасъям тайӧс выль серпас вылын, сэсся водзӧ кутам стӧчмӧдны K‐лысь да M‐лысь инсӧ.

Gip jos3.jpg

ABC = ∆ABN, та вӧсна AC = AN; но AC = A’C’ да A’C’ = AM. Сідзкӧ AM = AN, кытысь M = N. Вӧчам выль серпас, кӧні M = N; колис сӧмын стӧчмӧдны K чутлысь инсӧ.

Gip jos4.jpg

AKM = ∠A’B’C’ = 90°, ∠ABM = ∠ABC = 90°. Сійӧн MB да MK лоӧны AB‐лы перпендикуляръясӧн. Кыдзи ми тӧдам нин, ӧти чутысь позьӧ гижтыны сӧмын ӧти перпендикуляр. Сідзкӧ, K = B.

Gip jos5.jpg

Миян артмӧ:

1) ∆ABC = ∆ABM;

2) ∆ABM = ∆A’B’C’.

Та вӧсна ∆ABC = ∆A’B’C’.

Куимсэрӧг ӧткодьтӧмлун

Теорема. Куимсэрӧгын кык дорыслӧн ӧтувъя кузьта век лоӧ ыджыдджык коймӧд дор кузьтасьыс.

Kuimp otkedtemlun.jpg

Подулалӧм. Шуам, ABC куимсэрӧгын AC дор лоӧ медкузьӧн. Сідзкӧ AC вундӧгас позьӧ пуктыны D чут, медым AB = AD. Миян артмӧ: ∆DAB — ӧткодь берда куимсэрӧг, DB — сылӧн подулыс, ∠ADB да ∠ABD — сылӧн подувбердса пельӧсъяс.

Dor peljes otlastitem1.jpg

Кыдзи ми тӧдам нин, подувбердса пельӧсыд век лоӧ ёсь. Сідзкӧ, ∠ADB тшӧтш ёсь. Ёсь пельӧскӧд орчча пельӧс век лоӧ ныж. Сійӧн ∠BDC — ныж пельӧс. Миян артмӧ: BDC куимсэрӧгын ∠BDC медыджыд. Кыдзи ми тӧдам нин, медыджыд пельӧслы паныд куйлӧ медкузь дор. Сы понда BC > DC.

Миян артмӧ:

  • AC = AD + DC;
  • AD = AB (сійӧн вылысджык формула позьӧ гижны: AC = AB + DC);
  • DC < BC.

Сідзкӧ, AC < AB + BC.

Параллель (ӧтнырвизя) веськыд визьяс

Кык веськыд визь шусьӧны параллельясӧн, найӧ кӧ оз вомӧнасьны.

Parallel veskyd.jpg

Кор a да b веськыд визьяс куйлӧны параллель ногӧн, гижӧны ab.

Теорема. Кык торъялана веськыд визь кӧ лоӧны перпендикуляръясӧн коймӧд веськыд визьлы, найӧ параллель ногаӧсь.

Parallal veskyd perp.jpg

Подулалӧм (паныдсянь). Тайӧ кык веськыд визь кӧ вомӧнасисны, найӧ вомӧнасянінысь позис эськӧ гижтыны коймӧд веськыд визьлань кык торъялана перпендикуляр. Но, кыдзи ми тӧдам нин, тайӧс вӧчны он вермы.

(татчӧ колӧ серпас)

Теорема. Чутыс кӧ оз куйлы веськыд визь вылын, сэтшӧм чут пыр позьӧ гижтыны тайӧ веськыд визьлы параллель.

Подулалӧм. Мед миян эм m веськыд визь да A чут, коді оз куйлы сы вылын. Гижтам A чутысь m-лань перпендикуляр (пасъям сійӧс l). Сэсся A чут пыр гижтам l-лы перпендикуляр (пасъям сійӧс n). Миян артмӧ: l лоӧ перпендикулярӧн m-лы да n-лы. Сідзкӧ, m да n параллельяс (воддза теорема серти).

Parall nuedem1.jpg

Параллель визьяслӧн тӧдмӧг

пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс – внутренние накрест лежащие углы
ортсыса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс – внешние накрест лежащие углы
пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс – внутренние односторонние углы
ортсыса ӧтарбокса пельӧсъяс – внешние односторонние углы
весьтаса пельӧсъяс – соответственные углы

Гижтам кык веськыд визь да нӧшта ӧти визь, коді найӧс вомӧналӧ. Тайӧ вомӧналысь визь серти позьӧ пасйыны татшӧм пельӧсъяс (петкӧдлӧма серпас вылын):

  • пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс,
Pyts padv pel1.jpg
  • ортсыса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс,
Orts padv pel.jpg
  • пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс,
Pyts etarboksa.jpg
  • ортсыса ӧтарбокса пельӧсъяс,
Orts etarboksa.jpg
  • весьтаса пельӧсъяс.
Vestasa.jpg

(петкӧдлыны серпас вылын став вариант − 2, 2, 2, 2, 4)

Теорема. Эм кык веськыд визь, найӧс вомӧналӧ нӧшта ӧти визь. Вомӧналысь визь серти пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс кӧ ӧтыдждаӧсь, веськыд визьясыс параллель ногаӧсь.

Parall tedm1.jpg

Подулалӧм. Эм кык веськыд визь: AC да BD; найӧс вомӧналӧ нӧшта ӧти визь: AB; та дырйи ∠ABD = ∠BAC. Пасъям AB вундӧглысь шӧрчутсӧ M шыпасӧн. Гижтам M чут пыр AC веськыд визьлань MP перпендикуляр. Чут, кӧні сійӧ вомӧнасьӧ BD-кӧд, пасъям Q шыпасӧн. ∠AMP да ∠BMQ — вертикаль пельӧсъяс, та вӧсна найӧ ӧтыдждаӧсь. Сідзкӧ, ∆AMP = ∆BMQ мӧд тӧдмӧг серти. Сэк и ∠BQM = ∠APM. MP лоӧ AC‐лы перпендикуляр, сійӧн ∠APM = 90°; сідзкӧ и ∠BQM = 90°. Миян артмӧ: BQ да AP веськыд визьяс лоӧны PQ веськыд визьлы перпендикуляръясӧн. Сідзкӧ, найӧ куйлӧны мӧда-мӧдлы параллель ногӧн водзджык подулалӧм теорема серти.

Теорема. Эм кык веськыд визь, найӧс вомӧналӧ нӧшта ӧти визь. Вомӧналысь визь серти ортсыса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс кӧ ӧтыдждаӧсь, веськыд визьясыс параллель ногаӧсь.

Подулалӧм. Мед ∠1, ∠2 – ортсыса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс, ∠1 = ∠2.

Parall tedm2.jpg

∠1 = ∠3, ∠2 = ∠4 кыдзи вертикаль пельӧсъяс. Сідзкӧ, ∠3 = ∠4. Тайӧ пельӧсъясыс – пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс. Воддза теорема серти, веськыд визьясыс параллель ногаӧсь.

Теорема. Эм кык веськыд визь, найӧс вомӧналӧ нӧшта ӧти визь. Вомӧналысь визь серти ӧтарбокса пытшкӧсса либӧ ортсыса пельӧсъяслӧн суммаыс кӧ 180°, веськыд визьясыс параллель ногаӧсь.

Подулалӧм. Мед ∠1, ∠2 – пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс, ∠1 + ∠2 = 180°.

Parall tedm3.jpg

∠2 да ∠3 орччаӧсь, та вӧсна ∠2 + ∠3 = 180°. Сідзкӧ, ∠1 = ∠3. ∠1 да ∠3 пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс; водзджык подулалӧм теорема серти та дырйи веськыд визьясыс лоӧны параллель ногаӧсь.

Ортсыса ӧтарбокса пельӧсъяслӧн суммаыс кӧ 180° ыджда, теоремасӧ подулалам сэтшӧм жӧ ногӧн.

Теорема. Эм кык веськыд визь, найӧс вомӧналӧ нӧшта ӧти визь. Вомӧналысь визь серти весьтаса пельӧсъяс кӧ ӧтыдждаӧсь, веськыд визьясыс параллель ногаӧсь.

Подулалӧм. Мед ∠1, ∠2 – весьтаса пельӧсъяс, ∠1 = ∠2.

Parall tedm4 1.jpg

∠1 да ∠3 — вертикаль пельӧсъяс, та вӧсна ∠1 = ∠3. Сідзкӧ ∠2 = ∠3. Но ∠2 да ∠3 — пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс. А водзджык подулалӧм теорема серти та дырйи веськыд визьясыс лоӧны параллель ногаӧсь.

Параллель йылысь аксиома

Аксиома. Веськыд визьысь ортсыын куйлысь чут пыр позьӧ гижтыны дзик ӧти параллель.

Par aks1.jpg

Теорема. Кык торъялана веськыд визь кӧ лоӧны параллельясӧн коймӧд веськыд визьлы, найӧ лоӧны ӧта-мӧдыслы параллельясӧн.

Подулалӧм. Мед a да b веськыд визьяс лоӧны c веськыд визьлы параллельясӧн. Найӧ кӧ вомӧнасьӧны кутшӧмкӧ чутын, тайӧ чут пырыс мунӧ c-лы кык торъялана параллель. Тайӧ оз лӧсяв аксиомакӧд.

Par transit.jpg

Параллель нога веськыд визьяслӧн аслунъяс

Теорема. Кор параллель ногӧн куйлысь кык веськыд визьсӧ вомӧналӧ коймӧд веськыд визь, сэки артмӧм пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.

Подулалӧм. Мед AD да BC параллельяс, AB веськыд визь найӧс вомӧналӧ. Миянлы колӧ петкӧдлыны: ∠DAB = ∠CBA.

(серпас)

Гижтам A чут пыр AE веськыд визь сідзи, медым ∠EAB = ∠CBA. Кыдзи ми тӧдам нин, пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс кӧ ӧтыдждаӧсь, веськыд визьясыс лоӧны параллельясӧн. Сійӧн EA-лы да BC-лы быть лоны параллельясӧн.

Мый эськӧ вӧлі, ∠DAB да ∠CBA кӧ эз вӧвны ӧтыдждаӧсь? Сэки AD да AE вӧліны эськӧ торъялана веськыд визьясӧн, кыдзи петкӧдлӧма серпас вылын.

Omp par.jpg

Та дырйи A чут пыр муніс эськӧ BC-лы торъялана кык параллель: AD да AE, а тайӧ оз лӧсяв аксиомакӧд.

Теорема. Параллель ногӧн куйлысь кык веськыд визьсӧ кӧ вомӧналӧ коймӧд веськыд визь, сысянь ортсыса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.

Omo par.jpg

Подулалӧм. Гижтам серпас, кӧні ∠1 да ∠2 – ортсыса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс.

  • Та дырйи ∠1 = ∠3, ∠2 = ∠4, ставныс вертикаль пельӧсъяс да сійӧн;
  • а ∠3 = ∠4, найӧ пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс да (воддза теорема серти).

Сідзкӧ ∠1 = ∠2.

Теорема. Кор параллель ногӧн куйлысь кык веськыд визьсӧ вомӧналӧ коймӧд веськыд визь, сэки ӧтарбокса пытшкӧс (ортсы) пельӧсъяслӧн суммаыс лоӧ 180°.

Ort otar.jpg

Подулалӧм. Мед ∠1 да ∠2 — пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс. Серпас вылысь ми аддзам:

  • ∠1 да ∠3 орчча пельӧсъяс, та вӧсна ∠1 + ∠3 = 180°;
  • ∠3 = ∠2, найӧ пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс да сійӧн ӧткодьӧсь (теорема серти).

Сідзкӧ ∠1 + ∠2 = 180°.

Ортсыса ӧтарбокса пельӧсъяс йылысь теоремасӧ подулалам сэтшӧм жӧ ногӧн.

Теорема. Кор параллель ногӧн куйлысь кык веськыд визьсӧ вомӧналӧ коймӧд веськыд визь, сэки весьтаса пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.

Par vest1.jpg

Подулалӧм. Мед ∠1 да ∠2 — весьтаса пельӧсъяс. Серпас вылысь ми аддзам:

  • ∠2 = ∠3, найӧ вертикаль пельӧсъяс да сійӧн ӧтыдждаӧсь;
  • ∠1 = ∠3, найӧ пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс да сійӧн ӧткодьӧсь (теорема серти).

Сідзкӧ ∠1 = ∠2.

Куимсэрӧгын пельӧсъяслӧн суммаыс

Теорема. Куимсэрӧгын став пельӧслӧн суммаыс 180° ыджда.

Kuimp180.jpg

Подулалӧм. Мед ABC — куимсэрӧг. Арталам сы пельӧсъяслысь суммасӧ: ∠BAC + ∠ABC + ∠BCA. Та могысь гижтам B чут пыр AC-лы параллель ногӧн DE веськыд визьсӧ. Кыдзи аддзам, ∠DBA, ∠ABC да ∠EBC ӧтув артмӧдӧны павтыртӧм пельӧс, сылӧн ыдждаыс 180°. Сы вӧсна мый ∠DBA = ∠BAC, ∠EBC = ∠BCA (найӧ пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс да), ∠BAC, ∠ABC да ∠BCA ӧтув тшӧтш сетасны 180° ыджда. Мӧд ног шуны, ∠BAC + ∠ABC + ∠BCA = 180°.

Теорема. Куимсэрӧглӧн ортсы пельӧсыс лоӧ сылы абу орчча пытшкӧс пельӧсъяс суммакӧд ӧтыджда.

Ortsy pel.jpg

Подулалӧм. Мед ABC — куимсэрӧг, ∠ABD — сылӧн ортсы пельӧс. Миянлы колӧ артмӧдны: ∠ABD = ∠BAC + ∠BCA. Кыдзи аддзам, ∠ABD + ∠ABC = 180°, найӧ орчча пельӧсъяс да. Сійӧн ∠ABD = 180° – ∠ABC. Воддза теорема серти кӧ, ∠BAC + ∠ABC + ∠BCA = 180°. Сійӧн 180° – ∠ABC = ∠BAC + ∠BCA. А сідзкӧ, ∠ABD = ∠BAC + ∠BCA.

Теорема. Ӧткодь доръяса куимсэрӧгын быд пельӧсыс 60° ыджда.

Подулалӧм. Кыдзи ми тӧдам нин, ӧткодь доръяса куимсэрӧгын став пельӧсыс ӧтыдждаӧсь, а суммаын найӧ сетӧны 180°. Сідзкӧ, быд пельӧсыс лоӧ 180° : 3 = 60° ыджда.

Теорема. Бурпельӧса куимсэрӧгын ёсь пельӧсъясыслӧн суммаыс 90° ыджда.

Veskyd kuimp 90 1.jpg

Подулалӧм. Мед ABC куимсэрӧгын ∠B = 90°. Кыдзи ми тӧдам нин, ∠A + ∠B + ∠C = 180°. Сідзкӧ ∠A + ∠C = 180° – ∠B = 90°.

Теорема. Бурпельӧса ӧткодь берда куимсэрӧгын кыкнан ёсь пельӧсыс 45° ыдждаӧсь.

Подулалӧм. Кыдзи ми тӧдам нин, бурпельӧса ӧткодь берда куимсэрӧгын ёсь пельӧсъясыс ӧтыдждаӧсь, а суммаын найӧ сетӧны 90°. Сідзкӧ, быд ёсь пельӧсыс лоӧ 90° : 2 = 45° ыджда.

45 60 peljesjas.jpg

Теорема. Бурпельӧса куимсэрӧгын кӧ ӧти ёсь пельӧсыс 30° ыджда, сылы паныда катетыс лоӧ гипотенуза джын кузьта.

Kuimp30.jpg

Подулалӧм. Мед ABC — бурпельӧса куимсэрӧг, кӧні ∠A = 30°, ∠B = 90°. Сідзкӧ ∠C = 90° – 30° = 60°. Нюжӧдам BC дорсӧ B чут сайӧ да пуктам CB визьньӧв вылӧ D чут сідзи, медым B вӧлі CD вундӧглӧн шӧр чутнас. Гижтам AD вундӧг. Миян артмӧ: ∠ABD = 180° – ∠ABC = 90°; BD = BC. Сідзкӧ ABD да ABC куимсэрӧгъясыд кык катет сертиныс ӧткодьӧсь. Та вӧсна ∠ADB = ∠ACB = 60°, ∠BAD = ∠BAC = 30°. Видлалам CAD куимсэрӧг. Сыын ∠ACD = ∠ADC = 60°, ∠DAC = ∠BAD + ∠BAC = 60°. Сідзкӧ ∠ACD = ∠ADC = ∠DAC. Кыдзи ми тӧдам нин, куимсэрӧгын кӧ став пельӧсыс ӧтыджда, тайӧ куимсэрӧгыс ӧткодь доръяса. Сідзкӧ AC = CD. Но BC = CD/2. Со миян и артмис: BC = AC/2.

Теорема. Бурпельӧса куимсэрӧгын кӧ ӧти катетыс лоӧ гипотенуза джын кузьта, тайӧ катетыслы паныд куйлӧ 30° ыджда пельӧс.

Kuimp1 2.jpg

Подулалӧм. Мед ABC — бурпельӧса куимсэрӧг, кӧні ∠B = 90°, BC = AC/2. Нюжӧдам BC дорсӧ B чут сайӧ да пуктам CB визьньӧв вылӧ D чут сідзи, медым B вӧлі CD вундӧглӧн шӧр чутнас. Гижтам AD вундӧг. Миян артмӧ: ∠ABD = 180° – ∠ABC = 90°; BD = BC. Сідзкӧ ABD да ABC куимсэрӧгъясыд кык катет сертиныс ӧткодьӧсь. Та вӧсна AD = AC. Видлалам CAD куимсэрӧг. Сыын AD = AC, CD = 2BC = AC. Сідзкӧ тайӧ куимсэрӧгыс ӧткодь доръяса. Кыдзи ми тӧдам нин, татшӧм куимсэрӧгын став пельӧсыс 60° ыджда. Сідзкӧ ∠ACB = 60°, ∠BAC = 90° – 60° = 30°.

Нёльпельӧсаяс (нёльсэрӧгъяс)

нёльпельӧса, нёльсэрӧг — четырёхугольник
орчча йывъяс (доръяс) — соседние вершины (стороны)
воча йывъяс (доръяс) — противоположные вершины (стороны)

Нёльпельӧсаӧн либӧ нёльсэрӧгӧн шусьӧ нёль чутысь да найӧс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн йитан нёль вундӧгысь тэчӧм мыгӧр. Та дырйи, тайӧ нёль чут письыс сӧмын кыкыс куйлӧны ӧти веськыд визьын, а вундӧгъясыс вермӧны вомӧнасьны сӧмын помъясас.

Njolpelesa.jpg

Нёльпельӧса артмӧдысь чутъяссӧ шуам нёльсэрӧг йывъясӧн, а найӧс йитысь вундӧгъяссӧ — нёльсэрӧг доръясӧн.

Njolp jyv dor.jpg

Нёльпельӧса кӧ артмӧдӧма A, B, C, D чутъясысь да найӧс йитан AB, BC, CD, DA вундӧгъясысь, сэки гижӧны: ABCD нёльпельӧса.

Нёльсэрӧглысь кык йывсӧ шуам орччаӧн, найӧ кӧ лоӧны ӧти дорлы помъясӧн. Кык дорсӧ шуам орччаӧн, найӧ кӧ петӧны ӧти йылысь.

Orcca jyv dor.jpg

Нёльсэрӧглысь кык йывсӧ шуам вочаӧн, найӧ кӧ абу орччаӧсь. Кык дорсӧ шуам вочаӧн, найӧ кӧ абу орччаӧсь. Кык воча йыв йитысь вундӧгсӧ шуам диагональӧн.

Voca jyv dor.jpg

Нёльсэрӧгын пельӧсъяслӧн суммаыс

Теорема. Нёльсэрӧгын став пельӧслӧн суммаыс 360° ыджда.

Njolp sum.jpg

Подулалӧм. Гижтам нёльсэрӧг пытшкас диагональ (серпас вылын тайӧ AC), коді юкӧ сійӧс кык куимсэрӧг вылӧ. Миян артмӧ: ∠A + ∠B + ∠C + ∠D = ∠BAC + ∠ABC + ∠BCA + ∠CAD + ∠ADC + ∠ADC = 180° + 180° = 360°.

Параллелограмм

Нёльсэрӧг, кӧні воча доръяс куйлӧны параллель ногӧн, шусьӧ параллелограммӧн.

Parallelogr.jpg

Параллелограммлӧн тӧдмӧгъяс

1-ӧд тӧдмӧг. Нёльсэрӧгын кӧ воча пельӧсъясыс ӧтыдждаӧсь, тайӧ нёльсэрӧгыс лоӧ параллелограммӧн.

Parallelogr 1 todm1.jpg

Подулалӧм. Мед ABCD — нёльсэрӧг, ∠A = ∠C, ∠B = ∠D. Кыдзи ми тӧдам нин, нёльсэрӧгын став пельӧслӧн суммаыс 360° ыджда. Сідзкӧ, 2∠A + 2∠B = 360°, ∠A + ∠B = 180°. Сыысь петӧ: AD да BC параллель ногаӧсь, ӧд A да ∠B — пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс, а налӧн суммаыс 180°.

Тадзи жӧ артмӧ: AB да CD куйлӧны параллель ногӧн.

2-ӧд тӧдмӧг. Нёльсэрӧглӧн диагональясыс кӧ вомӧнасьӧны шӧр чутаныс, тайӧ нёльсэрӧгыс лоӧ параллелограммӧн.

Parallelogr 2 todm.jpg

Подулалӧм. Мед ABCD — нёльсэрӧг, O чут — AC да BD диагональяслӧн вомӧнасянін, AO = OC, BO = OD. AOB да COD пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь, найӧ вертикаль пельӧсъяс да. Сідзкӧ ∆AOB = ∆COD медводдза тӧдмӧг серти. Та вӧсна ∠OAB = ∠OCD. Сідзкӧ ABCD, ӧд ∠OAB да ∠OCD — пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс.

Тадзи жӧ артмӧ: ADBC.

3-ӧд тӧдмӧг. Нёльсэрӧглӧн кӧ кык воча дор ӧтыдждаӧсь да куйлӧны параллель ногӧн, тайӧ нёльсэрӧгыс лоӧ параллелограммӧн.

Parallelogr 3 todm.jpg

Подулалӧм. Мед ABCD — нёльсэрӧг, AB = CD, ABCD. Гижтам AC да BD диагональяс. Мед O — налӧн вомӧнасянін.

Parallelogr 3 todm0.jpg

BAO = ∠DCO да ∠ABO = ∠CDO, ӧд найӧ пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс, а AB да CD — параллельяс.

Миян артмӧ: AB = CD, ∠BAO = ∠DCO, ∠ABO = ∠CDO. Сідзкӧ ∆AOB = ∆COD куимсэрӧгъяс ӧткодьлунлӧн мӧд тӧдмӧг серти. Та вӧсна AO = OC, BO = OD. Сідзкӧ ABCD — параллелограмм, воддза теорема серти.

4-ӧд тӧдмӧг. Нёльсэрӧглӧн кӧ воча доръясыс ӧтыдждаӧсь, тайӧ нёльсэрӧгыс лоӧ параллелограммӧн.

Parallelogr 4 todm.jpg

Подулалӧм. Мед ABCD — нёльсэрӧг, кӧні AB = CD, AD = BC. Гижтам AC диагональ.

Parallelogr 4 todm084.jpg

Сэки ∆ABC = ∆CDA коймӧд тӧдмӧг серти. Сідзкӧ, ∠BCA = ∠CAD.

Parallelogr 4 todm1.jpg

Но ∠BCA да ∠CAD — пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс. Сідзкӧ BCAD. Та вӧсна ABCD – параллелограмм, воддза теорема серти.

Параллелограммлӧн аслунъяс

1-ӧд аслун. Параллелограммлӧн воча пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.

Par tor1.jpg

Подулалӧм. Мед ABCD — параллелограмм. Сэки ∠A + ∠B = 180°, ∠B + ∠C = 180° (найӧ пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс да). Сідзкӧ ∠A = 180° − ∠B, дай ∠C = 180° − ∠B. Та вӧсна ∠A = ∠C. Сідзи жӧ артмӧ: ∠B = ∠D.

2-ӧд аслун. Параллелограммлӧн воча доръяс ӧтыдждаӧсь.

Par tor2.jpg

Подулалӧм. Мед ABCD — параллелограмм. Гижтам AC диагональ. Сэки ∠BAC = ∠ACD, ∠BCA = ∠CAD, найӧ пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс да. Сідзкӧ ABC да CDA куимсэрӧгъяс ӧткодьӧсь (мӧд тӧдмӧг серти). Та вӧсна AB = CD, AD = BC.

3-ӧд аслун. Параллелограммлӧн диагональяс вомӧнасьӧны асланыс шӧр чутас.

Par tor3.jpg

Подулалӧм. Мед ABCD — параллелограмм, O — диагональясыслӧн вомӧнасян чут. Сэки ∠OAD = ∠OCB, ∠ODA = ∠OBC, найӧ пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс да. Воддза теорема серти, AD = BC. Сідзкӧ AOD да COB — ӧткодь куимсэрӧгъяс (мӧд тӧдмӧг серти). Та вӧсна AO = OC, BO = OD.

Бурсэрӧг

Параллелограмм, эм кӧ сыын бур пельӧс, шусьӧ бурсэрӧгӧн.

Теорема. Бурсэрӧгын быд пельӧсыс бур.

Bursereg.jpg

Подулалӧм. Мед ABCD — бурсэрӧг, кӧні ∠A = 90°. Быд бурсэрӧг лоӧ параллелограммӧн. Кыдзи ми тӧдам нин, параллелограммын воча пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь, а пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяслӧн суммаыс лоӧ 180°. Сідзкӧ ∠A + ∠B = 180°, ∠A + ∠D = 180°, ∠A = ∠C. Та вӧсна ∠B = ∠C = ∠D = 90°.

Теорема. Бурсэрӧгын диагональясыс ӧтыдждаӧсь.

Bursereg1.jpg

Подулалӧм. Мед ABCD — бурсэрӧг. Гижтам сылы AC да BD диагональяс. Артмӧ кык бурпельӧса куимсэрӧг: ∆BAD да ∆CDA, кӧні ∠BAD = ∠CDA = 90°. Налӧн эм ӧтувъя AD катет. Мӧд кык катетыс тшӧтш ӧткузяӧсь: AB = DC (найӧ параллелограммын воча доръяс да). Сідзкӧ ∆BAD = ∆CDA кык катет серти. Та вӧсна AC = BD.

Теорема. Параллелограммын диагональясыс кӧ ӧтыдждаӧсь, сійӧ бурсэрӧг.

Bursereg2.jpg

Подулалӧм. Мед ABCD — параллелограмм, кӧні AC = BD. Миян артмӧ: AB = CD, найӧ параллелограммын воча доръясыс да. Сідзкӧ ∆BAD = ∆CDA коймӧд тӧдмӧг серти. Та вӧсна ∠BAD = ∠CDA. Но ∠BAD + ∠CDA = 180°, найӧ пытшкӧсса ӧтарбокса пельӧсъяс да. Сідзкӧ ∠BAD = 90°.

Ромб

Параллелограмм, сылӧн став дорыс кӧ ӧткузьта, шусьӧ ромбӧн.

Romb1.jpg

Теорема. Ромбын диагональыс лоӧ сы пельӧслы биссектрисаӧн.

Romb bis.jpg

Подулалӧм. Мед ABCD — ромб. Сэки ABC — ӧткодь берда куимсэрӧг. Та вӧсна ∠BAC = ∠BCA, найӧ подувбердса пельӧсъясыс да. Та кындзи, ∠BAC = ∠DCA, ∠BCA = ∠DAC, найӧ пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс да. Миян артмӧ: ∠BCA = ∠BAC = ∠DCA, ∠BAC = ∠BCA = ∠DAC. Сідзкӧ AC — ромбса ∠A да ∠C пельӧсъясыслӧн биссектриса.

Теорема. Ромбын диагональясыс куйлӧны перпендикуляр ногӧн.

Romb perp.jpg

Подулалӧм. Мед ABCD — ромб. Воддза теорема серти, BD диагональ лоӧ ∠ABC пельӧслы биссектрисаӧн. AB = BC (ромбын доръясыс ӧткузяӧсь да); сідзкӧ ∆ABC — ӧткодь берда куимсэрӧг, ∠ABC — сылӧн йывса пельӧс. Кыдзи ми тӧдам нин, ӧткодь берда куимсэрӧгын йывса пельӧслӧн биссектриса лоӧ судтаӧн. Сідзкӧ BD да AC — перпендикуляръяс.

Теорема. Параллелограмм, кӧні диагональыс юклӧ пельӧссӧ шӧрипӧв, лоӧ ромбӧн.

Bis romb.jpg

Подулалӧм. Мед ABCD — параллелограмм, кӧні BD диагональ юклӧ ∠ABC пельӧссӧ шӧрипӧв. Сідзкӧ ∠ABD = ∠CBD. ∠CBD да ∠ADB — пытшкӧсса ӧтар-мӧдар куйлысь пельӧсъяс; сідзкӧ ∠CBD = ∠ADB. Миян артмӧ: ∠ABD = ∠ADB. Сідзкӧ ∆DBA — ӧткодь берда куимсэрӧг, кӧні AB = AD. Параллелограммын воча доръясыс ӧткузяӧсь да, нёльнан дорыс ӧткодьӧсь: CD = AB = AD = BC. Сідзкӧ ABCD — ромб.

Теорема. Параллелограммын кӧ диагональясыс куйлӧны перпендикуляр ногӧн, сійӧ лоӧ ромбӧн.

Perp romb.jpg

Подулалӧм. Мед ABCD — параллелограмм, кӧні ACBD. Мед O — диагональяслӧн вомӧнасянін. Кыдзи ми тӧдам нин, параллелограммлӧн диагональяс вомӧнасьӧны асланыс шӧр чутас. Сідзкӧ AO = OC. Миян артмӧны AOB да COB куимсэрӧгъяс, найӧ бурпельӧсаӧсь да ӧткодьӧсь кык катет серти. Та вӧсна AB = BC. Параллелограммын воча доръясыс ӧткузяӧсь да, нёльнан дорыс ӧткодьӧсь: CD = AB = BC = AD. Сідзкӧ ABCD — ромб.

Квадрат

Параллелограмм шусьӧ квадратӧн, сійӧ кӧ ӧттшӧтш лоӧ бурсэрӧгӧн да ромбӧн.

Сідзкӧ квадратын:

  • став дорыс ӧткузьта;
  • став пельӧсыс 90° ыджда;
Quadrat.jpg
  • диагональясыс ӧтыдждаӧсь;
  • диагональясыс куйлӧны перпендикуляр ногӧн;
  • диагональясыс лоӧны квадратлӧн пельӧсъяслы биссектрисаясӧн.

Теорема. Квадратын диагональыс юклӧ сійӧс бурпельӧса ӧткодь берда кык куимсэрӧг вылӧ.

Quad1diag.jpg

Подулалӧм. Мед AC лоӧ ABCD квадратлы диагональӧн. ABCD — квадрат, сідзкӧ AB = BC, AD = DC, ∠ABC = ∠ADC = 90°. Та вӧсна ∆ABC да ∆ADC — ӧткодь берда бурпельӧса куимсэрӧгъяс.

Теорема. Квадратын кык диагональыс юклӧны сійӧс бурпельӧса ӧткодь берда нёль куимсэрӧг вылӧ.

Quad2diag.jpg

Подулалӧм. Кыдзи ми тӧдам нин, 1) квадратын диагональясыс куйлӧны перпендикуляр ногӧн; сідзкӧ артмӧм нёльнан куимсэрӧгыс — бурпельӧса; 2) квадратын диагональясыс ӧтыдждаӧсь да вомӧнасьӧны шӧр чутаныс; сідзкӧ артмӧм нёльнан куимсэрӧгыс — ӧткодь бердаӧсь.

Трапеция

Нёльсэрӧг, кӧні кык дорыс куйлӧны параллель ногӧн, а мӧд кыкыс абу параллель ногаӧсь, шусьӧ трапецияӧн.

Параллель доръяссӧ шуӧны трапеция подувъясӧн. Мӧд кык дорыс лоӧны трапециялы боквыв доръясӧн.

Trapecia.jpg

Трапеция, кӧні эм бур пельӧс, шусьӧ бурпельӧса трапецияӧн.

Burpeljesa tapecia.jpg

Трапеция, кӧні боквыв доръясыс ӧткузяӧсь, шусьӧ ӧткодь берда трапецияӧн.

Otk berda trap1.jpg

Теорема. Ӧткодь берда трапецияын ӧти подув бердын куйлысь пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.

Otk berda tr pel.jpg

Подулалӧм. Мед ABCD — трапеция, BC да AD — сылӧн подувъяс, AB = CD. Гижтам CD‐лы параллель BE, кӧні E чут куйлӧ AD вундӧг вылын. Миян артмӧ: BCDE — параллелограмм. Сідзкӧ BE = CD (параллелограммлӧн аслун серти). Но AB = CD; та вӧсна AB = BE. Кыдзи ми тӧдам нин, ӧткодь берда куимсэрӧгын подувбердса пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь. Сідзкӧ ∠BAE = ∠BEA. BE да CD куйлӧны параллель ногӧн, та вӧсна ∠CDA = ∠BEA (найӧ весьтаса пельӧсъяс да). Миян артмис: ∠CDA = ∠BAE. Сідзкӧ ABCD трапецияын ∠A да ∠D пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь.

Теорема. Трапецияын кӧ ӧти подув бердын куйлысь пельӧсъяс ӧтыдждаӧсь, тайӧ трапецияыс ӧткодь берда.

Pel otk berda tr.jpg

Подулалӧм. Мед ABCD — трапеция, BC да AD — сылӧн подувъяс, ∠CDA = ∠BAD. Гижтам CD‐лы параллель BE, кӧні E чут куйлӧ AD вундӧг вылын. Сідзкӧ BCDE — параллелограмм. Параллелограммлӧн аслун серти, BE = CD. ∠CDA да ∠BEA ӧтыдждаӧсь, найӧ весьтаса пельӧсъяс да. Та вӧсна ∠BAE = ∠BEA. Кыдзи ми тӧдам нин, куимсэрӧгын кӧ эм кык ӧтыджда пельӧс, тайӧ куимсэрӧгыс ӧткодь берда. Сідзкӧ AB = BE. Но BE = CD. Со миян и артмис: AB = CD.

Водзӧ лыддьӧй: Планиметрия курс − 2.

Содтӧд юӧр