Европа
Европа - квайт му юкöнъясысь öти. Куйлö войвыв шарджынйын. Öтув Азиякöд артмöдö Евразия мувеж.
Мувывтор 10.180.000 км².
Олысьяс – 680 млн. морт.
Содержание
Ыджда, куйланiн да дорöсъяс
Мукöд му юкöнъяс серти Европа абу ыджыд: мувывторйыс сылöн тöкöтьö öти дас витöд юкöн став косiнсьыс. Европа сэтшöм топыда öтлаасьö Азиякöд – вежтасыс мунö неджуджыд Урал кыръясöд, Урал ю пöлöн да Кума-Маныч лажмалöм кузя, – мый сiйöс позьö лыддьыны Евразияса кöджöн; космувывса вежтас Европа да Азия костын оз падмöд на костын волысьöмъяслы. Но век жö Европа – торъя му юкöн; сылöн аслас дорöсъяс, аслыссяма климат, сылöн аслас история сöвмöм.
Европа сулалö материк шарджын шöрын, и öттшöтш куим боксянь сiйöс кытшовтöны саридзьяс, кытi мунöны лöсьыд туйяс мукöд му юкöнъясö. Ла-Манш вис дорын, англъяс сiйöс шуöны Англияса каналöн, öтлаасьöны тöдчана саридзвыв туйяс Войвыв да Лунвыв Америкаысь, Африкаысь, Азияысь да Австралияысь.
Дорöсыс Европалöн зэв кытшлöса. Некутшöм мöд му юкöн абу татшöма вундассьöма саридзьясöн. Кöджъяс да дiяс босьтöны Европаын коймöд юкöнсö став мувывторсьыс (ордчаöд: Азияын – витöд юкöнсö, Африкаын – ветымынöд юкöн). Татшöм вундассьöмысла саридз кытшовтö Европаöс пöшти быд боксянь да пыдöдз пырö пытшкöсса мутасъясас (вадорлöн кузяыс 117.000 км). Такöд öттшöтш сiйö артмöдö саридз гыясысь тупкöм да портъяс восьтöм вылö лöсялана уна бухта.
Атлантувса океанлöн ваыс Европа дорын шоныд да некор оз кынмыв. Лунвывсянь Европаöс кытшовтö джуджыд (4 сюрс м дорысь джуджыдджык) Мушöр саридз – Атлантувса океанлöн юкöн. Тайö саридзыс Мрамор, Сьӧд да Азов саридзьяскöд тшöтш зэв пыдö пырö косiнö. Сьöд да Азов саридзьяс костын, кодъяс йитчöмаöсь Керч вискöн, куйлö Крым кöдж. Вогöгöр Мушöр саридзын ваыс шоныд абу сöмын вевдорас, но и ёна пыдынiнъясын (13° гöгöр), а сэк жö, орччöн, Атлантувса океанын 2 сюрс м пыднаын сöмын 3°. Тайö лоö со мый понда: Гибралтар вис ляпкыд (500 м-ысь ляпкыд). Сэні эм вапытшса коськ, сы вомöн Мушöр саридзö оз вермы веськавны кöдзыд ваыс океан пыдiинъясысь. Тöлын тайö саридзыс шонтö вадоръяссö Европалысь.
Мушöр саридз юксьö Европа кöджъясöн да дiясöн Тиррен, Адриа, Ионика да Эгей саридзьясö. Рытыввылын Мушöр саридз öтлаасьö Атлантувса океанкöд, асыввылын Дардан да Босфор пыр Сьӧд саридзкӧд, а лунвылын Суэц каналöн сiйö öтлаасьö Индiа океанкöд. Тайö саридзыс – тöдчана саридзвыв туй Европалöн. Сiйö ворсiс ыджыд роль саридзветлöм сöвмигöн: сы вылын европаса йöз медвойдöр велöдчисны ветлыны паруса пыжъясöн. Не сöмын важъя кадъясö, но и шöр нэмъясын Мушöр саридз вылын вöлiны медся тöдчана вузасян туйяс Европалöн. Мушöр саридз юкö Лунвыв Европаöс куим ыджыд кöдж вылö: Иберия, Апеннина да Балкана кöджъяс. Лунвыв Европаö пырöны татшöм ыджыдджык дiяс: Корсика, Сардиния, Сицилия, Мальта, Крит да уна мукöд дi; Эгей саридз вылын посни дiяс артмöдöны Элладаса архипелаг. Рытыввылын Европа сiдзжö ёна вундасьöма саридзьясöн. Танi ми аддзам Бискайя куръя да Войвыв саридз, кодöс торйöдöны океанысь кык ыджыд дi: Ыджыд Британия да Ирландия. Войвылын Войвыв саридз öтлаасьö океанкöд ачыс, а лунвылын – Па-де-Кале да Ла-Манш висъясöн. Войвыв саридз да сылöн висъясыс оз кынмывны сы вöсна, мый сэтчö воö шоныд визув Гольфстрим. Войвывлань Ыджыд Бритмусянь эм ыджыдкодь дi – Ислан дi. Став вадоръясас Рытыввыв Европаын овлöны ыджыд тулöмъяс да ямлöмъяс; гаваньясöс да ю вомъясöс нюйтысь весалöмöн найö кокньöдöны судноясöн ветлöмсö. Мушöр саридзын тулöмъяс пöшти оз овлыны.
Войвыв саридз асыввывланьын вуджö Балты саридзö, но сы дiнö туй вылас куйлö Ютлан кöдж, кодöс кытшовтöны висъяс. На пытшкысь кык паськыд вис – Скагеррак да Каттегат – оз кынмывны сы вöсна, мый сэтчö воö Гольфстрим. Лунвывланьын насянь мунöны векньыдик висъяс танi куйлысь дiяс костöд; ыджыдджыкыс тайö висъяс пытшкысь – Зунд (Эресун) – тшöкыда тупкысьлö йиöн. Балты саридз абу джуджыд, ваыс дубкодь (сов 1% гöгöр), вадор гöгöртiыс кынмывлö. Тайö саридзыслöн куръяясыс – Ботöн, Соми да Рига – пыдö пырöны войвывлань да асыввывлань. Балты саридзысь Войвыв саридзö Ютлан гöгöр кузь туйсö дженьдöдö Кильса канал, кодöс кодйöма Ютлан кöдж лунвыв юкöн вомöн.
Скандi кöдж – Европаын медся ыджыд. Рытыввывладорсянь сiйö зэв ёна вундассьöма кузь да джуджыд куръяясöн-фьордъясöн, кодъяс некор оз кынмывны Гольфстрим вöсна. Гольфстрим гöгöртö Ислан дi да сiдзжö пырö и Баренц саридзö. Тайö медся войвыв саридз Европаын, но Кола кöджса Мурман вадор пöлöн тöвбыд позьö ветлыны пыжъясöн. А Еджыд саридз вылын квайт тöлысь уялö йи. Войвыв йиа океанын куйлöны дiяс: Шпицберген, Франц-Иосиф Му, Выль Му, Колгуй да Вайгач.
Европалöн шöркодь отын, материк шарджынын куйлöмыс дай сэки жö öттшöтш саридзьяс кытшын олöмыс лоö сылы бура кивыв. Вадорыс сылöн сэтшöма вундассьöма, мый медся ылi местаöдз саридзсянь Шöрвыв Европаын 600 км, а Асыввыв Европа дорын, Азиякöд вештасöдзыс – 1400 км.
Веркöс
Европа – медся лажмыд му юкöн: сэнi абуöсь вывтас тшöтшкöсiнъяс, уна места босьтöны увтасъяс. Медыджыдъясыс на пöвстысь: Асыввыв-Европаса увтас (сiйö öтнас босьтö материк джынсö), сэсся Войвыв-Немеч да Войвыв-Франсса увтасъяс. Ичöдджык лоö Ломбард увтас (По ю кузя), Дунайшöр (либö Мадьяр увтас) на Дунайгорув.
Кöрöм том кыръяса мутас.
Медыджыд кыръяс Европаын – Альпъяс. Найö нюжöдчöны мегырöн Мушöр саридз вадорсянь Мадьяр увтасöдз. Йывъясыс налöн: Монблан (Франс муын), Монтэ-Роза (Италияын), Юнгфрау (Швейцар муын) да уна мукöд вевттьысьöмöсь некор сывлытöм нэмся лымйöн: бокъяссьыс ковтысъясö кузя лэччöны кыссян йияс. Öти кыссян йи на пöвтысь – Алеч, медыджыдыс Альпъясын, 24 км кузьта; тайö лоö Рона юлы ва сетысьяс пытшкысь öти глетчер.
Альпъяс вель кузя нюжвидзöны орчча чукыръясöн, кодъяс торъялöны мöда-мöдсьыс кузьмöс ковтысъясöн. Налöн сюрсаясыс пиняöсь, йывъясыс ёсьöсь, бокъясас пыдöдз кодйысьöмаöсь вомöна сёртасъяс. Татшöм быдсикас формаыс лоö быдпöлöс му кыш породаяс вöсна, кодъясысь тэчöмöсь чукыръясыс: сэнi эмöсь и рышкыд породаяс, шуам сёй да мергель, и чорыдджык породаяс, кыдзи лыа изъяс да извесьт изъяс, и медбöрти, медчорыдъяс – гранит да гнейс. Рышкыд породаясöс кокниа нуö ваöн, а чорыдъясыс кольöны сюрсаясöн да йывъясöн.
Лунвылын Альпъяслöн нюжалöмöн лоöны Апеннинъяс, Сицилияса кыръяс да войвыв Африкалöн Атласс кыръяс. Гибралтар пыр керöс чукыръяс вуджöны Иберия кöдж лунвылö. Рытыввылын Альпъяс дорö топ воöны Пиренейяс да Кантабрия кыръяс. Асыв-лунвылын Альпъяс вуджöны Динара кыръясö. Динара кыръяс артмöмаöсь руд, виж либö гöрд извесьт изъясысь, кодъяс кокниа лэдзöны ас пырыс ва. Кыръяс пытшкас эм зэв уна мугорс, кытi визувтöны мупытшса шоръяс да юяс. Адриа саридз вывтi карабöн мунiгöн аддзан Динара керöс кыркöтшъясысь лыдтöм мугорс вомъяс.
Асыввылын Альп кыръяссянь нюжалöны Карпатъяс, Балканъяс, на бöрын Крым да Кавказ кыръяс. Тайö став кыръясыс – кöрöм кыръяс, да и артмöмаöсь найö (Крым кыръясысь кындзи) öти кадö Альпъяскöд, – ставыс найö том кыръяс Европалöн.
Сэки жö, кор кыпöдчöмаöсь чукыръяс, мукöд юкöнъясыс косiнлöн лэччöмаöсь увлань; на местаын артмöмны саридзьяс – Эгей, Адриа, Тиррен – либö артмöмаöсь увтасъяс – Ломбард увтас, Дунайшöр, Дунайгорув. Тайö увтасъясыс коркö вöвлöмны саридз куръяясöн, кодъяс бöрынджык тырöмаöсь юöн вайöмторъясöн.
Важъя керöс массивъяс да мылькъяса шыльыдiнъяс.
Войвывланьын да рытыввывланьын Альп кыръяссянь сулалöны ёна важся керöс массивъяс: Шöрвыв-Немеч да Франсса. Найö артмылiсны Альпъясысь водзджык да коркö вöлiны джуджыд кöрöм кыръясöн жö, но бöрынджык найö жугласисны: зэръяс да визув ваяс кырöдiсны найöс подулöдзыс да шыльöдiсны.
На местаын вöлiны нин шыльыдiнъяс, кор пондiсны кыпöдчыны выль кöрöм кыръяс – Альпъяс да мукöд. Альпъяс чукыръяссянь личкöмла кыръяслöн ёна важся подувъясыс торъялiсны локöбъясö; мукöд локöбъясыс петiсны мусьыс да кыпöдчисны вывлань, артмöдiсны паськыд мусюръяс, а мукöдыс – лэччисны потасъясöдыс увлань, и сэнi лоины ковтысъяс да нёптовъяс. Кöнсюрö немеч да франсса массивъяс вылын сулалöны кусöм вулканъяс, конусъясыс да кратеръясыс налöн и öнi на зэв бура тыдалöны. Найö артмалiсны коркö потасъясас да дыр ыпъялiсны, шыблалiсны пöим да лэдзисны лава шоръяс; öнi найö подулысь петöны шоныд, оз этшаысь, минерал ваа öшмöсъяс.
Уна массивъяслöн бокъясыс шыльыдöсь, йывъясыс гöгрöсöсь либö плавкöсöсь. Важ массивъяс лыдын жö – Донецк кряж да Урал, а сiдзжö Пеннинса да Скотлан кыръяс Ыджыд Бритму дi вылын. Войвыв-Немеч да Франс увтасъяс – мылькъяса шыльыдiнъяс; найö – ёна лэччöм важ локöбъяс.
Асыввыв-Европаса шыльыдiн да Фенно-Скандiвывса массив.
Дзик мöднога лоö Асыввыв Европа, кöнi паськыда куйлö шыльыд да öтсяма Асыввыв-Европаса шыльыдiн. Тайö – асыввывсянь Урал мусюрöн вежтасалöм паськыд увтас, кодi сöмын кöнсюрö кайö 200 м-ысь вылöджык да артмöдö Шöрвыв-Роч, Волгадор, Волыня-Подолйö да мукöд вывтасъяс. Шöрвыв-Роч вывтас дiнö топ пуксьöм Донец кряж. Каспи саридз дорын Асыввыв-Европаса шыльыдiн лэччö океан тшупöдысь улöджык (Каспи лайков). Волга либö Ока вывтi, Волхов вывтi мунiгöн аддзан вадор кыркöтшъяссьыс веськыд, пöшти эжтас нога пöвстъяс быдсикас му кыш породаяслысь. Тайö пöвстъяссö пуктöмаöсь саридзьяс, кодъяс войдöр танi вöлiны. Тайö пуксьöм породаяс вылас куйлöны кыссян йиöн вайöмторъяс – пыдöсса либö помся моренаяс, кодъяс тэчöмöсь öтгудыр сёй, лыа да из-валунъясысь.
Кыссян йиöн пуктöм породаясöн тупкысьлiсны эз сöмын став вадорвывъясыс Балты да Войвыв саридзьяслöн. Кыссян йи дзоньнас тыртiс тайö саридзьяслысь местаяссö да колис сэтчö моренаяс. Войвыв Европаын сулалö Фенно-Скандiвывса керöс массив. Тайö зэв важся массивыс артмöма гранитъясысь (руд да гöрд гранитъяс), гнейсъясысь да кристаллсяма сланечьясысь. Веркöсас сылöн рышкыд муыс этша, – сiйöс пöшти дзоньнас вундöма йи да нуöма ылö асыв-лунвылö да лунвылö. Танi, быдлаын тыдалöны гранит мылькъяс, найöс шыльöдöма йиöн, мукöдсö весиг мольöдöма (меж плешъяс). Быдлаö разöдöма зэв гырысь изъяс-валунъяс. Рытыв-войладорыс тайö массивыслöн кыпöдчö вывлань; сэнi сулалöны Скандiвывса кыръяс, паськыд да шыльыд йывъясаöсь – фьельдъясаöсь, 1½–2½ сюрс м-öдз судтананыс; медджуджыд фьельдъяс вылас куйлöны сывлытöм лымъяс да кыссян йияс. Тайö кыръясыс и вевттьысьлöмаöсь йизьылан кадö кыз йиöн (1 км-ысь кызджык), да тасянь йиыс мунлöма асыв-лунвылö – Рочьяс мутасö – да лунвылö – Немечьяс мутасö.
Рытыввылын кыссян йияс лэччалöмны Атлантувса океанö да тöдчисны Скандiвывса кыръясса рытыввыв склон рельеф вылын. Найö пыдöдзджык кодйисны кырвыв ковтысъяс да нуисны сэтысь став рышкыд породаяссö, ковтысъяссö пöртiсны джуджыд сёртасъясö. Кор кыссян йияс сылiсны, сэки саридзыс пырис сёртасъясас да пöртiс найöс бужöда джуджыд вадоръяса кузь саридз куръяясö – фьордъясö. Фьордъяслöн кузьтаыс 150 километрöдз дай унджык. (Согне-фьорд). Фьордъяс пырöны кыръясö сёртасъясöн, сёртас пыдöсас ва; ваыс сэтшöм джуджыд, мый фьордъясöд вермöны ветлыны океанвывса паракодъяс.
Мупытшкса шедтасъяс.
Том кöрöм кыръясысь торъя нин озырöсь мупытшкса шедтасъясöн. Карпатъяс, кодъяслöн асыввывса подувъясыс озырöсь мусирöн да солöн, и Кавказ кыръяс, кодъяс зэв озырöсь мусирöн да уна мукöд мупытшкса шедтасъясöн.
Мупытшкса шедтасъяс Рытыввыв да Лунвыв Европаын куйлöны медсясö важ массивъяс пытшкын. Шуам, Рейндорса Сланеча кыръяс войвывса подувъяс дорын, сэнi, кöнi визувтö Рур ю, Рейнлöн вожыс, эм мутас, кöнi гырысь пöвстъясöн куйлö изшом. Тайö мутасыс шусьö Рур бассейнöн. Ёна озыр изшомöн, а сiдзжö цинкöн Силезияса бассейн. Уна изшом сiдзжö Ыджыд Бритму дi вылын. Важъя кöрöм чуркöс кыръяс Испанияын да Франс муын (Лотарингияын) озырöсь кöртöн. Донецк кряж да Урал – важъя кöрöм кыръяс, кодъяс ёна жугласьöмаöсь да пöрöмаöсь массивъясö. Донецк кряж озыр из шомöн, а Урал – кöрт рудаясöн.
Озыр куйласъяс кöрт рудаяслöн эм Кривöй Рогын и Курскса магнит бöбманiнын – сэн и тан матын му веркöс дiнын куйлöны кöрт рудакöд сорöн кварцитъяс.
Фенно-Скандiвывса массив озыр кöрт рудаясöн, мукöдлаын тайö массив вылас дзонь кыръясöн куйлö магнита кöртаиз, – сэтшöм лоö Кируна керöс Швецияын.
Вулкана мутасъяс.
Европаö пырö Ислан дi; сiйö – косiнлöн коляс, кодi öтлаавлiс войдöр Европаöс Гренлан дiкöд. Тэчасног сертиыс Ислан дi öтсяма кодь Скандi кöджкöд да Ыджыд Бритму войвыв юкöнкöд, но сiйö торъялö наысь сiйöн, мый сэнi уна ыпъялан вулкан, зэв уна пöсь ключ да гейзер, сэн жö джуджыдджык вулканъяс вылын, шуам, Гекла вылын, куйлöны пырся лымъяс да кыссян йияс.
Кыссян йияс Ислан дiын босьтöны унапöв унджык места Альпъясын серти. Лава шыбласигöн лымйыс да йиыс на вылын сылöны, сэки пöим сора пöсь ва паськыд юясöн лэччö ковтысъясöд, сьöрсьыс нуö изъяс да йиторъяс.
Ислан дiын кындзи, ыпъялан вулканъяс эмöсь Европаын Мушöр саридз вадоръясын – Везувий Апеннина кöдж вылын, Этна Сицилия дi вылын, Санторин – Балкана кöджсянь лунвывланьын. Сэнi тшöкыда овлöны зэв ыджыд мувöрöмъяс, да та дырйи му кышас артмöны джуджыд потасъяс. Ставыс тайö лоö Эгей да Тиррен саридз пыдöслöн увлань лэччöмла.
Увлань лэччöмыс Европаын эм и мукöд местаясын, но дойдана сыркнитчöмъястöг да мувöрöмъястöг. Шуам, надзöник лэччöны став вадоръясыс Войвыв саридзлöн. Сы понда Нидерланъясын да войвыв Немеч муын увтас вадоръяссö саридзöн босьтöмысь вöчöма гырысь помöдъяс. Нидерланъясын вадорыс лэччö 3 м кымын быд сё воöн, да тöдчана юкöн тайö канмуыслöн куйлö саридз веркöс тшупöдысь улынджык. Мöдарö, войвыв Скандi кöджлöн да Соми мулöн вадоръясыс кайöны Ботöн куръя дорын 1 м гöгöр быд сё воöн.
Европа веркöс йылысь кывкöртöд.
Кызвын веркöсыс Европалöн мортлы овны шань. Джуджыд кыръяс (1500 м-ысь вылынджык) босьтöны танi этша места. Шыльыдiнъяс, платояс (вывтас тшöтшкöсiнъяс) да неджуджыд керöс бокъяс небыд муаöсь, видзму овмöслы зэв лöсялöны. Торъя бур муа лоö лёсса от, кодi куйлö важъя кыссян йи лунвыв дор пöлöн.
Лёсс – югыдвиж посни синма извесьта сёя му, кор сiйö кырö, кольöны сувтса (вертикаль нога) бердъяс.
Тшöкыда лёсс овлö сьöдмулы мусинподöн либö сы кодь жö шогман мусинъяслы мусинподöн. Лёсса муяслöн бурлуныс лоö калиöн, извесьт изйöн да сiсьмöг озырлун вöсна. Зэв шогманöсь вулкан гöгöръясын мусинъяс, кодъяс вылö пуксьöма пöим. Туйяс вöчöмлы Европалöн кыръяс оз торкны; на вылö каянiнъясыс кызвынысьсö абу зöмöсь, вуджанiнъясыс абу зэв джуджыдöсь.
Сьöкыд вöлi вöчны туйсö сöмын джуджыд кыръяс вомöн, шуам Альпъяс вомöн. Но и сэнi öнi вöчöма кöрттуйяс, мусюръяссö найö вуджöны тоннельясöд. Тоннельяссö кодйöма керöс пырыс динамитöн. Сен-Готард тоннель, 15 км кузьта, кодйисны 20 сюрс уджалысь 10 во чöж. Сен-Готард вуджанiн коли дзонь километрöн вылынджык тоннельсьыс, но и сэтi ветлöны öнi шоссе вывтi автомобильясöн.
Альпъяс вылö ветлö уна турист, и налы сэнi вöчöма, кöрттуйясысь öтдор, нöшта пиня да канатвывса туйяс, кытi туристъяс вермöны кайны джуджыд кыръяс вылö Альпъясöн нимкодясьöм могысь. Татшöм туйсö вöчöма весигтö Швейцар Альпъяс йылö – Юнгфрау вылö (4170 м). Джуджыд кыръяс Европаын сулалöны сiдзи, мый найö оз падмöдны тöвъяслы океансянь пырны медся ылi юкöнъясас.
Климат
Европа – му юкöнъяс пиысь öтнасöн пöшти дзоньнас сулалö шöркодь вöньын. Европалöн климат торъялö быдсикаслунöн: тöдчана торъялöмъяс эм не сöмын войвыв да лунвыв костын, но и рытыввыв да асыввыв костын.
Гольфстрим. Европа климатлы ыджыд тöдчанлун кутö Гольфстрим, мушар вылын медся ён шоныд ва визув. Гольфстрим вайö Европа вадоръясö тропикса шондiöн шонтöм ва. Гольфстрим вöсна Войвыв саридз некор оз кынмывлы. Балты саридзлöн шöр юкöныс сiдзжö оз йизьывлы; Соми да Ботöн куръяяс кынмылöны кымынкö тöлысь кежлö, а сэки жö Хадсон куръяын, кодi куйлö сiйö жö пасьтöсын, весиг гожöмын уялö йи. Атлантувса океан Скандi кöдж рытыввыв вадоръясын оз кынмывлы некор, а налы паныда Гренлан дi вадоръясын сiйö пöшти вогöгöр йи улын. Гольфстрим мунö и Войвыв йиа океанö. Танi сiйö вештö Европа вадоръясысь полюсдор уялан йияссö.
Гольфстрим вöсна Европаын климат шоныдджык сiйö жö параллельясса Америкаын да Азияын серти. Гренлан дi – материквывса йи улын, а Скандi кöдж вылын сiйö жö пасьтöсын бура быдмöны лыска вöръяс. Лабрадор вадоръяс вылын кöдзыд визув вöсна куйлöны тундраяс, и тайö став кöдж вылас оз позь нуöдны видзму овмöс; такöд тшöтш, Европаын сiйö жö пасьтöс вылын (50-сянь 60°-öд параллельöдз) быдлаын бура быдмöны няньяс да фрукта пуяс. Азияын 50-öд параллель мунö Сахалинöд; сэнi вогöгöрся шöр шонтöг 0° гöгöр, а Европаын тайö жö пасьтöсас быдлаын кöдзöны шобдi, а мукöдлаас вöдитöны весиг винатусь; вогöгöрся шöр шонтöг танi шоныд 10° гöгöр.
Рытывтöвъяс.
Тайö ставыс, дерт, абу куш Гольфстрим сайын. Европа сулалö шöркодь вöньын сiйö отас, кöнi кызвынысьсö овлöны рытывтöвъяс, кодъяс пöльтöны Атлантувса океансянь, и кöнi тшöкыда мунлöны рытывсянь асыввылö циклонъяс.
Рытывтöвъяс, кöть и оз век пöльтны Европаын, но унджыкысь дай ёнджыка мукöд тöвъяс серти. Найö шоналöны Гольфстримсянь, ульсалöны сiйö шоныд руöн да нуöны васö руöн да кымöръясöн материк пасьталаыс; тöлын найö небзьöдöны кöдзыдъяс, а гожöмын чинтöны жар. Европаын циклонъяс вын сертиныс оз вермыны водзсасьны Азияса тайфунъяскöд да Америкаса торнадокöд; найö шоча петлöны ыджыд тöвныръясöн, но сы пыдди найö паськыда мунöны – 1000 км пасьта гöгöр. Кыптöны-чужтысьöны найö Атлантувса океынын, кор шоныд сынöд визув паныдасьö кöдзыд сынöд визувкöд. Шоныд сынöд Европаö локтö Гольфстрим пöлöн лунвывсянь, а кöдзыд сынöд локтö войвывсянь – Гренлан дiсянь. Циклонъяс локтöны Европаö, сьöрсьыныс найö вайöны уна уль ру, мыйла и артмöны кымöръяс да усьöны зэръяс, а тайö зэв колантор видзму овмöслы. Но кызвынысьсö циклонъяс мунöны войвывланьынджык 50-öд параллельысь; инъяс, кодъяс куйлöны лунвывланьынджык тайö параллельсьыс Асыввыв Европаын, гожöмнас сюрöны лёка косьтöмъяс улö.
Климат Рытыввыв да Асыввыв Европаын
Рытыввыв Европаын гожöм абу пöсь; сэтчö тöвъяс океансянь вайöны ыркыд сынöд да уна кымöр; васянь тшöкыда овлöны зэръяс.
Кор рытывтöвъяс мунöны Европа весьттi асыввывлань, найö вочасöн шоналöны да воштöны ассьыныс уль рунысö, торъя нин сэнi, кöнi найö мытшасьöны кыръясö.
Асыввыв Европаын гожöмыс овлö кос да пöсь, торъя нин 50-öд параллельсянь лунвывланьын, кöнi кызвынысьсö гожöмын пöльтöны кос асыв-войтöвъяс. Торъя нин лёка косьтö сэки, кор Асыввыв Европаын дыр сулалö антициклон. Антициклон дырйи поводдя гожöмын вывтi пöсь, лöнь; кымöртчытöм лöз енэжсянь пöдтö-сотö шондi, быдмöгъяс сотчöны.
Но косьтан жаръясыд Асыввыв Европаын унджыкысьсö оз дыр сулавны и вежсьöны зэра поводдяöн. Кор океансянь локтö циклон, сiйö нырнас босьтö сынöдсö лунвылысь, Мушöр да Сьöд саридзьясладорысь. Тайö сынöдас уна ва ру. Кöдзыд сынöдкöд паныдасигöн сiйö (сынöдыс) кайö вывлань, артмöдö гымалан кымöръяс, кодъясысь усьöны кöшысь моз кисьтан зэръяс; но мунас кымöр, и бара нин дзирдалö югыд шондi, öдйö косьтö мусö. Рытыввыв Европаын тöв овлö шоныд да зэра, лым сэнi эськö и усьлö, но дыр куйлö сöмын кыръяс вылын. Став вадоръяс да дiяс, шуам, Ыджыд Бритму, Эйре, тырöны сук руöн.
Кор рытывтöвъяс тöлын мунöны асыввылö, туй вылас налы паныдасьöны пыр кöдзыдджык да кöдзыдджык инъяс, сы понда асьныс тöвъясыс кöдзалöны, а ва руыс наысь усьö лымйöн; сiйöн асыввылын и торъя нин Европа асыв-войвылын куйлöны тöлын джуджыд лымъяс (1 м судтаöдз). Циклонъяс тöлын вайöны пургаяс да турöб поводдяяс. Овлывлö, мукöддырйи найö вайöны ульдылöмъяс. Но векджык Асыввыв Европаын тöвнас сэзь енэжа лöнь лунъяс дырйи сулалöны ён кöдзыдъяс. Лунын дзирдалö шондi, но омöля шонтö, войын дзирдалö помтöм кодзув, лым веркöсыс ёна кöдзалö да кöдзöдö тшöтш сынöдсö. Кöдзыдъяс овлöны – 20°С, – 30°С весиг – 40°С-öдз. Кор Асыввыв Европаöс шымыртö антициклон, сэки кöдзыдъяс сулалöны зэв кузя. Климат Рытыввыв Европаын, торъя нин Атлантувса океан вадоръяс пöлöн, кызвыннас оз вежлась, сiйö саридзвывса. Вогöгöр чöж сэтi мунöны рытывсянь циклонъяс, унджыкысьсö сулалö букыд поводдя, гожöмын оз овлы вывтi пöсь, а тöлын оз овлы вывтi кöдзыд. Енöжва усьö уна, торъя нин кыръясын.
Асыввыв Европаын климат континентвывса; сэнi тшöкыда овлöны антициклонъяс, кор енэжыс сэзь. Гожöмын антициклон дырйи ёна сотö шондi, сулалö жар поводдя, а тöлын овлöны ён кöдзыдъяс. Енöжва усьö шöркодя, а асыв-лунвылын – этша.
Войвыв Европалöн климат
Войвыв Европалöн да полюсдорса дiяслöн климат чорыд: тöв тан нюжалö 7–10 тöлысь, а гожöм овлö дженьыд да ыркыд.
Лунвыв Европалöн климат
Мушöр саридз вадор пöлöн климатыс тропикувса – гожöмыс пöсь да зэв кос. Торъя нин ыджыд жар пуксьö, кор лунвывсянь пöльтö сирокко – сотан пöсь тöв Сахарасянь. Зэръяс гожöмын пöшти оз овлыны, сы вöсна мый циклонъясыс мунöны Альпъясысь войвывланьын, 50-öд параллель пöлöн. Тöв Лунвыв Европаын небыд, кöдзыдъястöм да зэра, сы вöсна мый тöлын уна циклонъяс мунöны Мушöр саридз пöлöн.
Европа климат йылысь кывкöртöд
Европалысь рытыввывсö асыввывкöд ордчаöдiгöн, ми аддзам, мый вогöгöрся шонтöгъяс асыввывланьö лэччöны Гольфстримсянь ылысмиг да Азиялань матысмиг.
Кöдзыд кад Европа асыввылын сулалö шöркодя вит тöлысь, а рытыввылын – öти тöлысьысь этша. Но тайö кöдзыдъясыс вештысьöны гожся жарöн, кор шöр шонтöг 20°С-ысь вылынджык. Европа асыв-войвылын июль тöлысся шöр шонтöг сэтшöм жö, кутшöм сiйö овлö Парижын да Лондöнын; шондi тыдалö Лондöнын 1250 час вонас, а Асыввыв Европаын, 60-öд параллель вылын – 1750 час; сы мында час дзирдалö сэнi шондi кымöръяс сайö дзебсьывтöг. Тайö дырджык дзирдалöмыс шондiлöн усьö гожöм вылö, кор быдмöны няньяс; сы понда найö регыдджык воöны.
Климат Европалöн кызвыннас шöркоддьöм да васöд. Европаын абу ватöм овтöминъяс, дай абу сэтшöм инъяс, кöнi эськö вöлi вывтi уна енöжва. Вогöгöрся шöр шонтöг став Европаас, войвыв да лунвыв дорöсъясысь öтдор, абу улынджык 10°С-ысь и абу вылынджык 15° шоныдысь.
Юяс да тыяс
Европа озыр юясöн; таын сiйö сетчö сöмын Лунвыв Америкалы. Торъя нин уна юыс Рытыввыв да Войвыв Европаын: Рытыввыв Европаын уна енöжваысла, а Войвыв Европаын сысянь, мый шонтöгыс улын да, ваыс, кодi усьö му вылö, омöля косьмö. Но юяс кузьта серти Европа кольö ёна бöрö мукöд му юкöнъясысь.
Рытыввыв Европаын юяс абу кузьöсь, сэнi эм сöмын öти кузь ю – Дунай (2888 км). Дунай петö Шварцвальд вылысь да визувтö асыввылö, писькöдчö Вена дзиръя пыр Альпъяс да Карпатъяс костын да Кöрт дзиръя пыр Карпатъяс да Балканъяс костын. Веськыдвыв вожъяссö Дунай босьтö Альпъяссянь, векся лымъяс улысь, а шуйгавыв вожъяссö – Карпатъяссянь. Мукöд юясыс Рытыввыв Европалöн ёна дженьыдджыкöсь, но уна вааöсь, торъя нин Альпъясысь петысь юяс. Татшöмъясыс – Рейн (1320 км), Рона да По. Пöшти став юясыс Рытыввыв Европаын нуöны уна ва кыдзи тöлын, сiдзи и гожöмын. Тулысын найö омöля ойдлöны, сы пыдди найö ыджыд вааöсь и гожöмнас, öтикö, уна зэръясла, мöдкö, васö найö босьтöны кыръяссянь – кырвыв öшмöсъясысь, лымъясысь да кыссян йиясысь. Юяс визулöсь, торъя нин кыръясын, кöнi найö артмöдöны коськъяс. Кывтыдланьыс воигöн кöть визувтöны и öдйö, но лöня, Скандiвывса юясысь öтдор, кöнi эмöсь коськъяс, сы вöсна, мый туй выланыс налы тшöкыда паныдасьöны чорыд кристаллсяма породаяс.
Юяс, кодъяс усьöны восьса саридзьясö, шуам, Войвыв саридзö, паськыд да джуджыд вомаöсь, нюйтысь найö весассьöны тулöмъясöн да ямлöмъясöн. Татшöмöсь Эльба, Везер, Темза да Сена (кодi усьö Ла-Манш вискö).
Ю вомъясыс налöн джуджыдöсь нöшта и сы понда, мый вадоръясыс да пыдöсыс Войвыв саридзлöн надзöник лэччöны увлань, ю пöлöн ковтысъясыс сiдзжö лэччöны пыр увлань да ойдöны саридз ва улö.
Тупкöса саридзьясö усьысь юяслöн, шуам, Роналöн, Полöн, Дунайлöн, артмöны дельтаяс, найö ю вомъясö уна чукöрман нюйт вöсна. Тöлын юяс Рытыввыв Европаын пöшти оз кынмывны, Одер да Вислаысь öтдор, а сiдзжö Скандiвывса юясысь öтдор.
Асыввыв Европаын юяс кузьджыкöсь Рытыввыв Европаын серти. Медся гырысьясыс на пытшкысь – Камаа (1805 км) да Окаа (1500 км) Волга (3531 км), Урал (2428 км), Днепр (2285 км), Войвыв Донеца (1053 км) Дон (1870 км), Печора (1809 км), Днестр (1352 км), Даугава да Вынва. Тайö юясыс ыджыд вааöсь, сы вöсна мый васö босьтöны гырысь бассейнъясысь. Тулысын, лым сылiгöн, найö паськыда ойдлöны, гожöмын бара ёна ямöны, ва туйясас артмöны косiнъяс, ляпкыдiнъяс. Визувтöны найö лöня ю йывсяньыс ю вомöдзыс, – некымын юысь öтдор. Тöлын юяс Асыввыв Европаын дыр кежлö тупкысьöны йиöн, шуам, Даугава, Волхова и Свира Нева да Волга – шöркодя вит тöлысь кежлö.
Лунвывса куим кöдж вылын Европаын юяс дженьыдöсь да ыджыд вааöсь сöмын тöлын; гожöмын найö пöшти косьмöны; шуам, Италияын Тибр ю да Испанияын Тахо да Гвадалквивир.
Тыяс Европаын зэв унаöсь да артмöмыс налöн быдпöлöс. Торъя нин уна ты Фенно-Скандiвывса массив вылын; сэнi найö артмöмаöсь мыйкö-мындаыс кырвыв сёртасъясын, а мыйкö-мындаыс важ кыссян йиöн кодйöминъясын. Уна ты эм сiдзжö Балты бердса отын: танi найö артмöмаöсь кыссян йи помса моренаяс костысь нёптовъясын. Медся гырысь тыяс куйлöны Фенно-Скандiвывса массив лунвыв юкöнын. Тайö – Ладöг (18.390 км²), Öньöг (9616 км²), Венерн (5650 км²) а Сайма (4400 км²) тыяс.
Альпвывса тыяс куйлöны кыссян йиясöн кодйöм да паськöдöм ковтысъясын; тайö ковтысъясыс поромъясöн моз торъялöны мöда-мöдсьыныс кыссян йи помса моренаясöн. Медся гырысь Альпвывса тыясыс – Женева ты, сы пыр визывтö Рона ю, да Бодöн ты, кодi ас пырыс лэдзö Рейн ю.
Сола ваа тупкöса тыяс эмöсь сöмын асыв-лунвылын Европаын, кöнi ваыс косьмö вывтi уна, а енöжваыс усьö этша. Сэнi куйлö му вылын медся ыджыд сола ваа ты – Каспи, кодi унджыксö шусьö саридзöн. Войдöр сiйö öтлаасьö вöлi океанкöд, но бöрынджык торъялiс гöгöрыс косiн кыптöмла. Öнi Каспи саридзлöн веркöсыс 26 м-öн улынджык океан тшупöдысь.
Европа юяслöн да тыяслöн тöдчанлуныс зэв ыджыд. Тайö – лöсьыд да донтöм туйяс, кодъяс быдлаын куйлöны Европаын. Уналаын Европалöн юясыс матысмöны мöда-мöд дiнас, сы понда найöс кокниа позьö öтлаавны каналъясöн. Каналъясöд позьö вуджны öти бассейнысь мöдö, шуам Балты саридз бассейн юясысь Сьöд саридз бассейн юясö. Каналъяс йитöны Рейнöс Дунайкöд, Даугаваöс Днепркöд, Неваöс Волгакöд. Коськъяса ю йывъяс Европаын сiдзжö лöсялöны токвöчанiнъяс вöчöм вылö, торъя нин Альпъяс да Скандiвывса кыръясын.
Мусинъяс
Европаын мусинъяс артмöмаöсь сюрс вояс чöжöн, медся ёнасö, климат да быдмöгъяс тöдчöм улын. Кöнi пöльтöны ульруа рытывтöвъяс да кöнi быдмöны (либö быдмылiсны) вöръяс, сэнi артмисны пöим сора мусинъяс. Наын этша сiсьмуыс (гумус). Тайö со мый понда: вöрын мусиныс пыр васöд, и органика колясъяс (коръяс, вужъяс) öдйö сiсьмöны; сiсьмигöн налöн öти юкöнъяс пöрöны газö, мукöд юкöнъяс сылöны ваын да нусьöны сiйöн, и сöмын медся ичöт юкöн кольччö гумус видын, кодi лоö 2% пöим сора мусинын. Зэръяс бöрын ваыс сiсьмöгсö нуö мыйкö-мында мусин пыдi пöвстъясö, а мыйкö-мында шоръясö да юясö; кольö сiйö сöмын мусин медся вылын пöвстас, 10 сантиметр кыза гöгöр, а пыдынджык куйлö кызвынысьсö югыт пöвст, пöим кодь, гумустöм, сы понда вöрувса мусинъяс и шусьöны пöим сора мусинъясöн. Нöшта пыдынджык пöим сора мусинъясын тшöкыда куйлывлö пемыдруд кöртсяма пöвст, кытöнi эм ортштейнлöн чорыд чиръяс, изторъяс либö пластинкаяс.
Сiсьмöгыс омöля кутчысьö вылыс пöвстас сы понда, мый пöим сора мусинъяс шомаöсь, а шомасын гумус кокниа сылö. Пöим сора муяслöн структураыс бус кодь, сы понда зэр бöрын на вылын артмö чорыд кыш. Та вöсна пöим сора мусинъяс омöля чужтöны, торъя нин сэтшöминъясын, кöнi найö артмöмаöсь кыссян йи моренаяс вылын.
Лыаа пöим сора мусинъяс – медся лёк муяс: найöс вынсьöдöм вылö колö ставпöлöс мувердасыс: калий, фосфор, азот. Сёя пöим сора мусинъяс да вöрувса рудовгöрд мусинъяс – бурджыкöсь: сэнi эм уна кали. Нöшта бурджыкöсь этша пöим сора мусинъяс, кодъяс артмöмаöсь лёсс вылын: сэнi уна кальчи, тэчасногыс тусякодь, чужтытöм еджгов пöвстыс налöн пöшти абу. Пöим сора мусинъяскöд öттшöтш вöра мутасын васöдiнъясын паныдасьлöны нюрувса мусинъяс; найö пемыд-руд рöмаöсь либö весиг сьöд рöмаöсь, но рöмыс налöн абу гумуссянь, а трундасянь, мöдногöн кö, ваын тшыкöм, но абу дзикöдз сiсьмöм быдмöгъяссянь; мукöддырйи налöн кольöма на весиг формаыс; нюръясын быдмöгъяслöн сiсьмöмыс мунö надзöн уна ва понда да сынöд тырмытöмла. Нюрсялöм мусинъяс абу бурöсь, но кор морт косьтö да вынсьöдö найöс, найö лоöны бур (шогман) муясöн.
Европа асыв-лунвылын, кöнi гожöмыс жарджык да кöнi уна нэм куйлiсны вöрзьöдлытöм степьяс, артмисны сьöдмусинъяс. На пытшкын – уна гумус (10% гöгöр). Гумусыс танi оз мыськысь ванас мусинсьыс, кыдзи вöра отын. Зэрыс сьöдмусинъяс отын этшаджык усьö, а мусиныс абу шома, пытшкас уна извесьт, сы понда танi и чукöрмас гумусыс сэтшöм уна. Сьöдмусин пöвстыс танi 3/4 м гöгöр кызтанас, а мукöдлаын и унджык. Гумусысь öтдор, сьöдмусин озыр сiдзжö калиöн да фосфорöн, дай тэчасногыс сылöн туся – тайö медбур, медшогман му. Сьöдмусин вынсьöдлытöг уна во дорвыв сетö бур урожайяс, но, дерт, и сiйö омöльтчö, абу кö сэнi колана вежлалöм. Шуам, дорвыв кö сьöдмусинъяс вылö кöдзны няньяс, сэтысь бырö фосфор, мусинъясыс и лоöны бус кодьöсь; нянь сэки воö ёна этшаджык. Шогманлунсö видзöм могысь сьöдмусинлы колöны быдмöгъясöс вежлалöмъяс, шуам, няньяс бöрын кöдзны унавося турунъяс (люцерна) да вужплодъяс (сакара свеклö). Турунъяс вöчöны мусинын туся тэчасног, а шоча кöдзана быдмöгъяс (свеклö) весалöны мусö ёгтурунъясысь. Лунвыв да медшöр Европалöн тöдчана юкöныс рудовгöрд, извесьтöн озыр коръя вöрувса мусинъяс улын.
Лунвыв кöджъяс вылын да Кавказын мукöдлаын найö вежсьöны гöрдмусинöн. Гöрдмусинын гумусыс этша: сiйöс мыськöны тöвся гырысь зэръяс; но сы пыдди гöрдмусиныс озыр минералъясöн и вынсьöдöмöн сетö бур урожайяс. Гöрд рöмыс лунвыв-европаса мусинысöн лоö кöртсяма торъяссянь, кодъяс эмöсь известнякъясын да мусинын, кодi наысь артмöма.
Быдмöга вевттьöд
Шöркоддьöм да васöд климат Европалöн зэв лöсялö вöръяс быдмöмлы. Вöра мутас босьтö Европа джынсьыс унджык: асыввывсянь рытыввылö сiйö мунö Урал кыръяссянь Пиреней кыръясöдз, войвылын сiйö воö тундраяс дорöдз, асыв-лунвылын – степьясöдз, лунвылын – пыр веж пуяс да кустаинъяс мутасöдз.
Важöн став тайö мутасын вöлiны джуджыд, пемыд вöръяс, но бöрынджык вöръяссö ёна кералiсны; на местаын паськыда кутiсны вольсасьны муяс, торъя нин Рытыввыв Европаын, кöнi видзму вöдитöм заводитчис водзджык Асыввыв Европаын дорысь. Но быдлаын вöра мутасын мыйкö понда эновтöм муясыс 15–20 во мысти бöр тырöны вöръясöн. Вöра мутас войвылын, Урал кыръяссянь Скандiвывса кыръясöдз, мунö лыска пуа гырысь вöръяслöн от. Медшöр пуяс сэнi – коз да пожöм. Козъя вöръяс сукöсь, пемыдöсь, быдмöны ёнджыкасö васöд, сёйöд муяс вылын, а пожöм вöръяс, шочджыкöсь да югыдджыкöсь, быдмöны косджык, лыаа инъясын. Но кызвынысьсö лыска вöръясын быдмöны коз и пожöм, и накöд тшöтш быдмöны кыдз пу, ловпу. Тайö став пуясыслы быдмыны колö этша шоныд, найö оз повны кöдзыдысь.
Важысянь нин кералöм да сотчöм вöръяс пыдди тайö отас кöдзсьöны няньяс, на пытшкысь медся войвыв нянь – ид, кодi войвылын воö кык тöлысьöн; воöмыслы отсалöны кузь гожся шондiа лунъяс, кодъяс нюжалöны 18–20 час дай унджык.
Лыска вöръяс отысь лунвывланьын, кöнi гожöмыс кузьджык да тöлыс небыдджык, быдмöны сора вöръяс, кöнi лыска пуяскöд орччöн быдмöны не толькö кыдзьяс да ловпуяс, но и мукöд паськыд коръя пуяс: тыпу, клён, ясень да с. в.; и кымын водзö лунвылö да рытыввылö, сымын унджык коръя пуяс да сымын этшаджык лыска пуяс. Рытыввылын медвойдöр вошö коз, сэсся пожöм; Франс увтасын лыска пуяс абуöсь, пожöмысь öтдор, кодöс йöзыс вöдитöны Бискайя куръя дюнаяс вылын.
Ас пуяс Рытыввыв Европа вöръясын – тыпу да бук. Тыпу радейтö шоныд да югыд; сылы колö бур му, сiйö оз быдмы ни лыа вылын, ни известнякъяс вылын. Бук полö кöдзыдысь тыпуысь на ёна, но öттшöтш радейтö и ва.
Сора вöръяс отын öнi быдлаын куйлöны муяс да видзьяс; вöръяс кольöмаöсь сöмын мылькъяс да керöс бокъясын да нöшта лыаа мусинъясын. Муяс вылын тайö отас медшöр нянь – öзима рудзöг да шобдi, а сiдзжö сакара свеклö – торъя нин лёсс куйлан отын. Сора вöръяс отын ыджыд ылдöсъяс вердан турунъяс улын, торъя нин бобöнянь да сёркниулов улын – тайö турунъяс да сёркниуловыс öдйö быдмöны шöрвыйö шоныд да васöд климатын. Яблöк, груша, слива, вишня пуяс паськыда вöдитсьöны садъясын; тайö от рытыв юкöнас бура артмö винатусь.
Джуджыд кыръясын Рытыввыв Европаын улiас быдмöны сора вöръяс, вылынджык – лыска вöръяс, нöшта вылынджык вольсасьöны джуджыд кырвыв видзьяс да кустаинъяс, кöнi пöртмасьöны Альпвывса розаяслöн (рододендрон) мича дзоридзьяс; пырся лымъяс дорын кыртъяс эжсьöмаöсь сöмын нитшъясöн да ройясöн – сiдз жö, кыдзи ылi войвылын. Войвылын, Йиа океан вадор му вылын, куйлöны тундраяс, но найö босьтöны Европаын неыджыд места. Европа асыв-лунвылын, кöнi усьö войвылын дорысь енэжваыс этшаджык, а пакталöмыс тöдчымöн ёнджык, паськыда вольсассьöны туруна шыльыдiнъяс – степьяс. Степьясын гожöм овлö пöсь, дженьыдик зэръясöн да тöлысьöн да дырджык нюжалысь кос жаръясöн. Овлöны вояс, кор степьясын гожöмбыдöн оз усьлы зэр войт, и сэки косьмöны кöдзаяс. Тöв степьясын кöдзыд, но этша лымъя; мытшöд паныдавтöг пöльтысь тöвъяс нöбöдöны лымсö вывтасджык инъяссьыс да пуктöны увтас местаясö, торъя нин нюкöсъясö да сёнъясö, кöнi асчужöмöн быдмöны яблöк пуяс сорöн тыпу вöръяс.
Тулысын лымйыс öдйö сылö; нюкöсъясöд ызгöны-мунöны гудыр виж шоръяс. Степь öдйö вежöдö, турунъяс заводитöны öдйö быдмыны. Эжа степьяс вылын, сэтшöм степьяс вылын, кодъясöс некор на эз гöрлыны, либö гöрлiсны важöн – во 15–20 сайын, – тулысын петö уна дзоридз: тюльпанъяс, кöкбöрдъяс, степвыв ирисъяс – гöрдъяс, вижъяс, кельыдлöзъяс. Но медшöр асбыдмысь турун сьöдмусина степьясын ковыль – шепта сикас, векньыдик тшöть кодь коръя (этшаджык пакталöм могысь), да кодi сетö кузь борда кöйдыс. Кор ковыльыс воас, эзысь кодь гöнъясыс сылöн вевттьöны мортöн вöрзьöдлытöм став степсö, тöла дырйи вöрöны гыясöн. Ковыльлöн да мукöд степвыв шептаяслöн вужъясыс кутчысьöны дзик му веркöс дорас, кытысь найö горша босьтöны васö дженьыдик зэр бöрын. Бобисяма быдмöгъяс жö, шуам, люцерна, вужнаныс пырöны пыдöджык, и сэнi вужъясас налöн быдмöны азот кыскан бактерияяса ёкмыльяс; тайö бактерияясыс босьтöны сынöдысь азот да озырмöдöны сiйöн мусö. Степвыв турун вужъяс да идзьяс сiсьмöмла и артмис уна нэм чöжöн вывтi бура шогман сьöдмусин.
Лунвывлань да торъя нин асыв-лунвывлань, Каспи саридзлань матысмигöн, степьяс лоöны косöсьджык да мусиныс наын медводзсö каштанрöмаöсь, а сэсся джынвыйö овтöминъясын лоö рудовгöрдöн да солакодьöн. Татшöм степьясын юрситурун да ковыль сорöн быдмö руд батöг; а сола мусин вылын – сьöд батöг. Коръясыс сылöн паськавлöны сöмын зэр бöрын, а сэтчöдз найö сэтшöма топöдчöны, пöшти оз тыдавны; медся кос тöлысьясын сьöд багöг дзикöдз шыбитлö корсö. Гожöм шöр кежлö степь вижöдö да рудмö бусысла. Доналöм сынöд кайö енэжлань, артмöдö джуджыд гумыльгаяс; тöвъяс нöбöдöны куш степьяс вывтi шар кодь «ыбвуджан» быдмöгъяс, кодъяс чегöны вуж бердтiыс да гöгыльтчöны тöв ньылыд, разöдöны кöйдыс. Медшöр нянь лунвылын да асыв-лунвылын – шобдi, а лунвылын нöшта и кукуруза. Не этша места босьтö сэнi сiдзжö шондiюр, сакара свеклö, фрукта пуяса садъяс да бахчаяс, кöнi вöдитöны арбуз да дыня.
Лунвыв Европаын тропикувса быдмöга вевттьöс – сэнi быдмöны пыр веж пуяс, шуам, выйпу, лавр, рожки пу, да пыр веж кустаинъяс: миртаяс, олеандръяс да мукöд. Тулысын найö дзоридзалöны, чöскыд дукаöсь, а гожöмын нярзьöны да тырöны бусöн. Асланыс кузь вужъяснаныс найö босьтöны васö мусин пыдi пöвстъясысь. Коръяс налöн чорыдöсь, топыд кышаöсь. Гожöмын найö видзöны быдмöгъясöс ёна косьмöмысь, а тулысын вермöны видзчысьны кокньыдик кöдзыдъясысь.
Медшöр нянь Лунвыв Европаын – öзима шобдi; сiйöс кöдзöны сэнi йирым-вöльгым тöлысьясын, тöвся зэръяс кежлö, а вундöны май-юнь тöлысьясын. Садъясын вöдитöны сэнi лунвывса фруктаяс: апельсинъяс, лимонъяс.
Быдмöгулов Европаын, кыдзи и климатыс, зэв озыр да быдпöлöс. Европаса войтыръяс тайöс инö-артö воштöмаöсь; найö чинтöмны асчужысь быдмöгъяслысь ыдждасö да вöдитöны муяс вылын да садъясын колан быдмöгъяс.
Пемöс улов
Сэки, кор Европаын гырысь местаяс босьтлiсны вöрзьöдлытöм пемыд вöръяс да гöрлытöм степьясын гöгöр вольсасьлiс ковыль, быдлаын овлiсны вывтi уна гырысь кид пемöсъяс. Но öнi Европаыс гöль нин пемöсъяснад. Мушöр саридз вадор муяс вылын гырысь кид пемöсъяс пöшти оз паныдасьлыны – найöс бырöдöма нин ёна важъя нэмъясын. Сöмын кöнсюрö Корсика да Сардинияса кыръясын джуджыд кыртъяс костын колины да олöны кырвыв ыжъяс.
Тулысын да арын тайö мутасъяс пыр лэбöны кельöбöн пöткаяс. Мудзöмнысла найö пуксьылöны шойччыны вадоръяс пöлöн, да сэнi унаöс на пытшкысь кыйöны кыйсьысьяс. Гортса пемöсъяс Лунвыв Европаын абу жö зэв уна, сы вöсна мый гожся кадö лудъяс лёкöсь, а видзьяс сэнi зэв этша. Мöсъяс пыдди йöзыс видзöны сэнi посни скöтöс – ыжъясöс да кöзаясöс, кодъясöс йирсьöдöны кырвыв лудъяс вылын; видзöны осёлъясöс да мулъясöс (вöвлöн осёлкöд сорас, вын сертиыс неуна омöльджык вöлысь). Осёлъяслы оз ков вывтi бур кöрым: сёйöны чорыд сутшкасян турун, да сöмын шочиника сетлöны налы юмов рожки (рожки пуыслöн плод). Сора вöръясын Рытыввыв Европаын гырысь кид пемöсъясöс сiдзжö пöшти ставсö бырöдöма, сöмын кöнсюрö кырвыв вöръясын кольöмаöсь кöинъяс да ошъяс (Карпатъясын). Кырвыв вöръясын Немеч муын эмöсь на кöнсюрö кöръяс да козуляяс, но найöс пöшти ставсö босьтöма лыд вылö: вöръяслöн кöзяеваыс видзöны найöс, весигтö вердыштлöны турунöн, медым сэсся сетны ассьыныс кыйсян юкöнъяссö озыр йöзлы, кодъяс кыйсьöны гажöдчöм могысь. Джуджыд кыръяс вылын – Карпатъясын да Альпъясын – эмöсь кырвыв козёлъяс да сернаяс. Та пыдди гортса пемöсъясöс Рытыввыв Европаса некымын канмуясын вöдитöны сы мында, мый найöс вердöм вылö оз тырмы асланыс турунныс да асланыс няньясныс; уна зöр, кукуруза пызь да чаз вайöны сэтчö мукöд канмуясысь. Медшöр скöт танi – сюра гырысь скöт, медсясö быдпöлöс йöла скöт. Сiйöс видзöны и увтасъясын, шуам, Нидерланъясын, кöнi сiйö йирсьö пöшти вогöгöр чöж веж видзьяс вылын да кыръясын.
Швейцарияын вöтлöны мöсъясöс джуджыд кырвыв лудъяс вылö; лым сылöм серти мöс стадаяс кайöны век вылöджык да вылöджык да гожöм помас воöны пырся лымъяс дорöдз. Лысьтöм йöвсö быд лун нуöны ковтысъясö, либö сыысь вöчöны зэв бур сыр. Кырвыв лудъясын вöдитöны сiдзжö небыд вуруна ыжъясöс; вуруныс налöн мунö кысян фабрикаясö, а яйыс – сёян вылö. Рытыввыв Европаын видзöны сiдзжö уна порсь да вöв.
Европа асыв-лунвыв степьясын кид пемöсъясысь унджыкыс кольöмаöсь йырсьысьяс, кодъяс сёйöны нянь кöдзаяс: сусликъяс, хомякъяс, тушканчикъяс, либö му кöчьяс; найö вайöны вывтi ыджыд лёк, сы понда морт зiльö бырöдны найöс. Но тайö, дерт, абу кокни, – олöны найö пыдын му пытшкас, позъясын да паськалöмаöсь Рытыввыв Европа пасьта Рейн юöдз. Степвывса пöткаяс – дрофаяс да стрепетьяс – этша нин кольöмаöсь. Дрофаяс (дудакъяс) бöръя воясö бара уна овмöдчисны миян степьясын, боръясыд, кöнi войдöр кыйöдлiсны найöс кыйсьысьяс, сэсся бырины да.
Дрофаяс зэв гырысь лэбачьяс (тушанас 1 м судтаöдз), турилöн кодь кузь кокаöсь; найö вайöны мортлы бур: бырöдöны муяс вылысь шыръясöс да сусликъясöс. Гортса пемöсъяс миян степьясын сэтшöмöсь жö, кыдзи и сора вöръяс отын. Лыска вöръяс да тундраяс отын кид пемöсъяс кöть и шочмыштiсны важ кадъяс серти, но öнöдз на колины; вöръясын ёна на олö ур, кöч, руч, кöин; эмöсь руд ошъяс да йöраяс – медся гырысь пемöсъяс лыска вöрлöн. Сэнi тöвйö зэв уна пöтка – тар, сьöла, дозмöр, байдöг. Вöрса зверьясöс кыйöм – тöдчана прöмыс.
Тундраясын, торъя нин Выль Му вылын да Шпицберген вылын, öнöдз на паныдасьлöны кид кöр стадаяс. Тундраын уна еджыд байдöг да полюсдорса еджыд руч – кынь. Гожся кадö тундраясын поздысьöны кид дзодзöгъяс, юсьяс, уткаяс да с. в.
Гортса пемöсъясыс лыска вöръяс отын – сюра гырысь скöт йöла породаясысь, ыжъяс да вöвъяс. Тундраясын медшöр гортса пемöсъяс – войвыв кор да мыйтакö дадь помын ветлысь пон. Йиа океан вадоръяс вылын миллионъясöн поздысьöны каляяс да мукöд саридзвывса лэбачьяс. Океанас, кöнi эм уна вабыдмас да посньыдик пемöсъяс, олö зэв уна чери-пöткалы, а сiдзжö тюленьяслы, да шоча паныдасьлысь моржлы да китлы сёян. Пемöс уловлöн тайö озырлуныс öнöдз на кольöма, торъя сэтшöминъясын, кöнi шоча овмöдчöма йöзыс.
Европалысь рытыввыв да лунвыв вадоръяссö кытшовтысь саридзьясын олö зэв уна чери. Медся гырысьясыс на пытшкысь: лунвылын тунеч да войвылын треска. Но и посни черияслöн овмöсын тшöтш зэв ыджыд тöдчанлун, сы вöсна мый кыйöны сiйöс вывтi уна; медшöръясыс посни черияс пытшкысь – войвылын сельди, лунвылын сардины да анчоус.
Европаса асшöр канмуяс
| Канму | Мувывтор (км²) | Йöз лыд (2002’ юль 1’ лун кежлö) | Йöзлöн тшöкыдлун (км²-ын) | Юркар |
|---|---|---|---|---|
| Австрия | 83,858 | 8,169,929 | 97.4 | Вена |
| Азербайджан | 86,600 | 8,621,000 | 97 | Баку |
| Албания | 28,748 | 3,600,523 | 125.2 | Тирана |
| Андорра | 468 | 68,403 | 146.2 | Андорра-ла-Велья |
| Армения | 29,800 | 3,229,900 | 101 | Ереван |
| Болгария | 110,910 | 7,621,337 | 68.7 | София |
| Беларусь | 207,600 | 10,335,382 | 49.8 | Минск |
| Бельгия | 30,510 | 10,274,595 | 336.8 | Брюссель |
| Босния да Герцеговина | 51,129 | 4,448,500 | 77.5 | Сараево |
| Ватикан | 0.44 | 900 | 2,045.5 | Ватикан |
| Дания | 43,094 | 5,368,854 | 124.6 | Копенгаген |
| Исландия | 103,000 | 307,261 | 2.7 | Рейкъявик |
| Италия | 301,230 | 58,751,711 | 191.6 | Рим |
| Казахстан | 2,724,900 | 15,217,711 | 5.6 | Астана |
| Грузия | 69,700 | 4,661,473 | 64 | Тбилиси |
| Кипр | 9,251 | 788,457 | 85 | Никосия |
| Косово | 10,887 | 2,126,708 | 220 | Приштина |
| Латвия | 64,589 | 2,366,515 | 36.6 | Рига |
| Литва | 65,200 | 3,601,138 | 55.2 | Вильнюс |
| Люксембург | 2,586 | 448,569 | 173.5 | Люксембург |
| Лихтенштейн | 160 | 32,842 | 205.3 | Вадуц |
| Венгрия | 93,030 | 10,075,034 | 108.3 | Будапешт |
| Македония | 25,333 | 2,054,800 | 81.1 | Скопье |
| Мальта | 316 | 397,499 | 1,257.9 | Валетта |
| Молдова | 33,843 | 4,434,547 | 131.0 | Кишинёв |
| Монако | 1.95 | 31,987 | 16,403.6 | Монако |
| Нидерландъяс | 41,526 | 16,318,199 | 393.0 | Амстердам |
| Германия | 357,021 | 83,251,851 | 233.2 | Берлин |
| Норвегия | 324,220 | 4,525,116 | 14.0 | Осло |
| Ыджыд Британия | 244,820 | 61,100,835 | 244.2 | Лондон |
| Польша | 312,685 | 38,625,478 | 123.5 | Варшава |
| Португалия | 91,568 | 10,409,995 | 110.1 | Лиссабон |
| Румыния | 238,391 | 21,698,181 | 91.0 | Бухарест |
| Рочму | 17,075,400 | 142,200,000 | 26.8 | Мöскуа |
| Сербия | 88,361 | 9,663,742 | 109.4 | Белград |
| Сан-Марино | 61 | 27,730 | 454.6 | Сан-Марино |
| Швеция | 449,964 | 9,090,113 | 19.7 | Стокгольм |
| Словения | 20,273 | 1,932,917 | 95.3 | Любляна |
| Словакия | 48,845 | 5,422,366 | 111.0 | Братислава |
| Финляндия | 336,593 | 5,157,537 | 15.3 | Хельсинки |
| Турция | 783,562 | 70,586,256 | 93 | Анкара |
| Украина | 603,700 | 48,396,470 | 80.2 | Киев |
| Франция | 547,030 | 59,765,983 | 109.3 | Париж |
| Хорватия | 56,542 | 4,437,460 | 77.7 | Загреб |
| Черногория | 13,812 | 616,258 | 44.6 | Подгорица |
| Чехия | 78,866 | 10,256,760 | 130.1 | Прага |
| Швейцария | 41,290 | 7,507,000 | 176.8 | Берн |
| Ирландия | 70,280 | 4,234,925 | 60.3 | Дублин |
| Греция | 131,940 | 10,645,343 | 80.7 | Афинъяс |
| Испания | 504,851 | 45,061,274 | 89.3 | Мадрид |
| Эстония | 45,226 | 1,415,681 | 31.3 | Таллинн |
| Мувежъяс да му юкöнъяс |
| Мувежъяс |
| Австралия | Антарктида | Африка | Войвыв Америка | Евразия | Лунвыв Америка |
| Му юкöнъяс |
| Австралия | Азия | Америка | Антарктида | Африка | Европа |
.svg){kind=link}
