Азия — различия между версиями

Материал из Коми тӧданін
Строка 1: Строка 1:
 
[[Файл:LocationAsia.png|right|thumb|300px|Азия Мушар карта вылын]]
 
[[Файл:LocationAsia.png|right|thumb|300px|Азия Мушар карта вылын]]
  
−
Азия — му юкöнъясысь медыджыд. Куйлö войвыв шарджынйын. Öтув [[Европа|Европакöд]] артмöдö мувеж Евразия.  
+
'''Азия''' — му юкӧнъясысь медыджыд. Куйлӧ войвыв шарджынйын. Ӧтув [[Европа|Европакӧд]] артмӧдӧ мувеж Евразия.  
  
 
Мувывтор — 43,810,582 км².  
 
Мувывтор — 43,810,582 км².  
Строка 8: Строка 8:
  
  
−
== Ыджда, куйланiн да дорöсъяс ==
+
== Ыджда, куйланiн да дорӧсъяс ==
  
  
−
Азия — зэв ыджыд му юкöн; сiйö босьтö коймöд юкöн гöгöр став косiн веркöссьыс да дас кыкöд юкöн став мушар веркöссьыс. Лунвылын сылöн [[Малакка кöдж]] пöшти воö экваторöдз, а [[Малайя архипелаг]] пырö 11° вылö лунвыв шарджынйö, сiйö лоö быттьöкö [[Австралия|Австралияö]] вуджан поскöн. Войвылын [[Челюскин нöрыс]] сöмын 12°-öн оз во Войвыв полюсöдз, а [[Войвыв му|Войвыв Мулöн]] дiясыс воöны полюслань нöшта на матöдз.
+
Азия — зэв ыджыд му юкӧн; сiйӧ босьтӧ коймӧд юкӧн гӧгӧр став косiн веркӧссьыс да дас кыкӧд юкӧн став мушар веркӧссьыс. Лунвылын сылӧн [[Малакка кӧдж]] пӧшти воӧ экваторӧдз, а [[Малайя архипелаг]] пырӧ 11° вылӧ лунвыв шарджынйӧ, сiйӧ лоӧ быттьӧкӧ [[Австралия|Австралияӧ]] вуджан поскӧн. Войвылын [[Челюскин нӧрыс]] сӧмын 12°-ӧн оз во Войвыв полюсӧдз, а [[Войвыв му|Войвыв Мулӧн]] дiясыс воӧны полюслань нӧшта на матӧдз.
  
−
Кор [[Сингапур]] карын, кодi сулалö Азия лунвыв пом бердса дi вылын, тулысын луншöр кадын шондi сулалö веськыда юр весьтын – зенитын, сэки Челюскин нöрысын сiйö тыдалö дзик эжтас дiнас.
+
Кор [[Сингапур]] карын, кодi сулалӧ Азия лунвыв пом бердса дi вылын, тулысын луншӧр кадын шондi сулалӧ веськыда юр весьтын – зенитын, сэки Челюскин нӧрысын сiйӧ тыдалӧ дзик эжтас дiнас.
  
−
Кор Босфор вадорын лоö луншöркад, сэки Дежнёв нöрыс вылын 10 час рыт нин.
+
Кор Босфор вадорын лоӧ луншӧркад, сэки Дежнёв нӧрыс вылын 10 час рыт нин.
  
−
Асыввылын [[Дежнёв нöрыс]] воö зэв матöдз [[Америка]] дiнö, и тöлын [[Беринг вис|Беринг висса]] йи вывтi позьö понъясöн вуджны Азияысь Америкаö öти лунöн. Рытыввылын [[Ичöт Азия]] кöдж воö матöдз [[Балкана кöдж]] дiнöдз, кодысь Азияöс торйöдöны саридзьяс – [[Эгей саридз|Эгей]] да [[Мрамор саридз|Мрамор]] – да векньыдик висъяс – [[Дардан]] да [[Босфор]]; Босфорлöн пасьтаыс неыджыд – 600-сянь 3500 м-öдз.
+
Асыввылын [[Дежнёв нӧрыс]] воӧ зэв матӧдз [[Америка]] дiнӧ, и тӧлын [[Беринг вис|Беринг висса]] йи вывтi позьӧ понъясӧн вуджны Азияысь Америкаӧ ӧти лунӧн. Рытыввылын [[Ичӧт Азия]] кӧдж воӧ матӧдз [[Балкана кӧдж]] дiнӧдз, кодысь Азияӧс торйӧдӧны саридзьяс – [[Эгей саридз|Эгей]] да [[Мрамор саридз|Мрамор]] – да векньыдик висъяс – [[Дардан]] да [[Босфор]]; Босфорлӧн пасьтаыс неыджыд – 600-сянь 3500 м-ӧдз.
  
−
Европакöд Азия öтлаасьö топыда.
+
Европакӧд Азия ӧтлаасьӧ топыда.
  
−
Вежтассö на костын нуöдöны [[Урал]] керöсъясöд асыввывла дорöдыс, Урал ю кузя да Кума-Маныч лажмалöмöд.
+
Вежтассӧ на костын нуӧдӧны [[Урал]] керӧсъясӧд асыввывла дорӧдыс, Урал ю кузя да Кума-Маныч лажмалӧмӧд.
  
−
[[Африка]] дiнöдз Азия сiдзжö воö зэв матö. [[Суэц канал]], кодöс кодйöма [[Суэц вуджанiн]] вомöн, сöмын 100–130 м пасьта, [[Баб-эль-Мандеб]] – араб ногöн «синва öдзöс» – вислöн пасьтаыс 37 км.
+
[[Африка]] дiнӧдз Азия сiдзжӧ воӧ зэв матӧ. [[Суэц канал]], кодӧс кодйӧма [[Суэц вуджанiн]] вомӧн, сӧмын 100–130 м пасьта, [[Баб-эль-Мандеб]] – араб ногӧн «синва ӧдзӧс» – вислӧн пасьтаыс 37 км.
  
−
Кык боксянь Азияöс кытшалöны кынмывтöм океанъяс; коймöд боксянь – рытыввывсянь сы бердö воöны саридзьяс коймöд океанлöн – Атлантувсалöн. Войвылын Азияöс кытшалö [[Войвыв йиа океан]].
+
Кык боксянь Азияӧс кытшалӧны кынмывтӧм океанъяс; коймӧд боксянь – рытыввывсянь сы бердӧ воӧны саридзьяс коймӧд океанлӧн – Атлантувсалӧн. Войвылын Азияӧс кытшалӧ [[Войвыв йиа океан]].
  
−
Дорöсыс Азиялöн абуджык вундалöм Европалöн дорысь: кöджъяс да дiяс танi босьтöны витöд пайсö став мувывторсьыс. Саридзьяс омöля пырöны материк пытшкас; танi эмöсь мутасъяс саридзсянь 2 сюрс км сайын дай ылынджык. Но саридзьяс да куръяяс вель ёна жö пырöны Азия вадоръясö, торъя нин асыввыв вадоръясö.
+
Дорӧсыс Азиялӧн абуджык вундалӧм Европалӧн дорысь: кӧджъяс да дiяс танi босьтӧны витӧд пайсӧ став мувывторсьыс. Саридзьяс омӧля пырӧны материк пытшкас; танi эмӧсь мутасъяс саридзсянь 2 сюрс км сайын дай ылынджык. Но саридзьяс да куръяяс вель ёна жӧ пырӧны Азия вадоръясӧ, торъя нин асыввыв вадоръясӧ.
  
−
Войвылын Азиялöн куим кöдж: Ямал, Таймыр да Чукотка; Войвыв йиа океан артмöдö саридзьяс: Кара, Лöпта, Асыввыв-Сибырса да Чукотка. Таймырсянь войвывланьын куйлö Войвыв Му архипелаг, а асыввылын Таймырсянь – Выль-Сибырса дiяс, Врангель дi. Азиялысь асыввыв вадоръяссö кытшалöны Лöнь океанса саридзьяс: Беринг, Оката, Ниппонса, Виж, Асыввыв-Китайса, да Лунвыв-Китайса саридзьяс.
+
Войвылын Азиялӧн куим кӧдж: Ямал, Таймыр да Чукотка; Войвыв йиа океан артмӧдӧ саридзьяс: Кара, Лӧпта, Асыввыв-Сибырса да Чукотка. Таймырсянь войвывланьын куйлӧ Войвыв Му архипелаг, а асыввылын Таймырсянь – Выль-Сибырса дiяс, Врангель дi. Азиялысь асыввыв вадоръяссӧ кытшалӧны Лӧнь океанса саридзьяс: Беринг, Оката, Ниппонса, Виж, Асыввыв-Китайса, да Лунвыв-Китайса саридзьяс.
  
−
Лунвылын Азияысь ми аддзам куим ыджыд кöдж: Аравия, Индостан да Индокитай; асыввылын – Камчатка да Коръё, рытыввылын – Ичöт Азия. Таысь öтдор, Азияса вадоръясын эмöсь уна дiяс. Асыввывтi найö артмöдöны сикöтш моз нюжалан лёдзъяс; сэнi медся гырысь дiяс – Курила, Ниппон дiяс да Сахалин, кодöс торйöдö материкысь Тотара вис; асыв-лунвылын – Тайвань дi да Пилиппинса дiяс, мирас медся ыджыд Малайя архипелаг, кытчö пырöны ыджыд дiяс: Борнео, Суматра, Калимантан, Ява, кодъяс шусьöны Сунда дiясöн.
+
Лунвылын Азияысь ми аддзам куим ыджыд кӧдж: Аравия, Индостан да Индокитай; асыввылын – Камчатка да Коръё, рытыввылын – Ичӧт Азия. Таысь ӧтдор, Азияса вадоръясын эмӧсь уна дiяс. Асыввывтi найӧ артмӧдӧны сикӧтш моз нюжалан лёдзъяс; сэнi медся гырысь дiяс – Курила, Ниппон дiяс да Сахалин, кодӧс торйӧдӧ материкысь Тотара вис; асыв-лунвылын – Тайвань дi да Пилиппинса дiяс, мирас медся ыджыд Малайя архипелаг, кытчӧ пырӧны ыджыд дiяс: Борнео, Суматра, Калимантан, Ява, кодъяс шусьӧны Сунда дiясӧн.
  
−
Азия лунвылын – Индiа океан; сылöн саридзьяс – Аравияса да Гöрд, куръяяс – Бенгал да Перс. Индостансянь лунвывланьын – Шри Ланка (Цейлон) дi, а Ичöт Азиясянь лунвывланьын – Кипр дi.
+
Азия лунвылын – Индiа океан; сылӧн саридзьяс – Аравияса да Гӧрд, куръяяс – Бенгал да Перс. Индостансянь лунвывланьын – Шри Ланка (Цейлон) дi, а Ичӧт Азиясянь лунвывланьын – Кипр дi.
−
Азиялöн дорöсыс зэв сибыд вадорса канмуяс костын öта-мöдкöд саридз вывтi волысьöмлы, а сiдзжö и мукöд му юкöнъяскöд волысьöмлы. Асыввыв вадоръясыс Азиялöн йитчöны лунвыв вадоръяскöд Малакка да Сунда висъясöн, а лунвыв вадоръясыс Азиялöн рытыввыв вадоръяскöд да став Европакöд – Баб-эль-Мандеб вискöн да Суэц каналöн. Австралиякöд да Африкакöд Азия йитчö Индiа океан вывтi мунан туйясöн, а Америкакöд – Лöнь океанса туйясöн. Панама канал пыр мунö мöд туй, кодi йитö Азияöс Европакöд.
+
Азиялӧн дорӧсыс зэв сибыд вадорса канмуяс костын ӧта-мӧдкӧд саридз вывтi волысьӧмлы, а сiдзжӧ и мукӧд му юкӧнъяскӧд волысьӧмлы. Асыввыв вадоръясыс Азиялӧн йитчӧны лунвыв вадоръяскӧд Малакка да Сунда висъясӧн, а лунвыв вадоръясыс Азиялӧн рытыввыв вадоръяскӧд да став Европакӧд – Баб-эль-Мандеб вискӧн да Суэц каналӧн. Австралиякӧд да Африкакӧд Азия йитчӧ Индiа океан вывтi мунан туйясӧн, а Америкакӧд – Лӧнь океанса туйясӧн. Панама канал пыр мунӧ мӧд туй, кодi йитӧ Азияӧс Европакӧд.
  
−
Колö шуны, географияса куйланiныс Азиялöн бур, но абу, дерт, Европалöн кодь, сы вöсна мый Азия куйлö Атлантувса океанса тöдчана саридзвыв туйясысь бокын.
+
Колӧ шуны, географияса куйланiныс Азиялӧн бур, но абу, дерт, Европалӧн кодь, сы вӧсна мый Азия куйлӧ Атлантувса океанса тӧдчана саридзвыв туйясысь бокын.
  
  
−
== Веркöс ==
+
== Веркӧс ==
  
−
[[Файл:Asia_satellite_orthographic.jpg|thumb|300px|Азия космоссянь видзодлöмöн]]
+
[[Файл:Asia_satellite_orthographic.jpg|thumb|300px|Азия космоссянь видзодлӧмӧн]]
  
−
Азия аслас мусюръяс серти медся джуджыд му юкöн. Медшöр вывтасъяс сэнi лоöны дорвыв мунысь керöсъясысь (керöс лёдзьясысь), кодъяс унджыкыс сулалöны мылькъяладорнас (ортсыладорнас) либö Индiа океанлань, либö Лöнь океанлань банöн. Мылькъя ортсыладорнас лунвывлань – Индiа океанлань – бергöдчöмöн сулалöны Гималаяс, Каракорум, Кунь-Лунь, Гиндукуш да Алтай. Войвылын Алтай да лунвылын Гималаяс костын куйлö ыджыд керöса мутас, шусьö Пытшкöс Азияöн либö Медшöр-Азияса керöсаинöн; лунвылас танi эм Тибет плато, кодi падвежалöма уна мусюръясöн, а войвылас – Гоби плато. Медся джуджыд керöсъяс Азияын, и став му вылын – Гималаяс. Налöн медыджыд йывныс, Эверест, джуджтанас лоö 8882 м. Тайö том кöрöм керöсъяс нюжöдчöны ыджыд кытшолöн да тэчöмöсь уна параллельнога мусюръясысь, кодъяс öти мöдысь вылынджык. Керöс йывъясас кузялаыс некор оз сывлы лым.
+
Азия аслас мусюръяс серти медся джуджыд му юкӧн. Медшӧр вывтасъяс сэнi лоӧны дорвыв мунысь керӧсъясысь (керӧс лёдзьясысь), кодъяс унджыкыс сулалӧны мылькъяладорнас (ортсыладорнас) либӧ Индiа океанлань, либӧ Лӧнь океанлань банӧн. Мылькъя ортсыладорнас лунвывлань – Индiа океанлань – бергӧдчӧмӧн сулалӧны Гималаяс, Каракорум, Кунь-Лунь, Гиндукуш да Алтай. Войвылын Алтай да лунвылын Гималаяс костын куйлӧ ыджыд керӧса мутас, шусьӧ Пытшкӧс Азияӧн либӧ Медшӧр-Азияса керӧсаинӧн; лунвылас танi эм Тибет плато, кодi падвежалӧма уна мусюръясӧн, а войвылас – Гоби плато. Медся джуджыд керӧсъяс Азияын, и став му вылын – Гималаяс. Налӧн медыджыд йывныс, Эверест, джуджтанас лоӧ 8882 м. Тайӧ том кӧрӧм керӧсъяс нюжӧдчӧны ыджыд кытшолӧн да тэчӧмӧсь уна параллельнога мусюръясысь, кодъяс ӧти мӧдысь вылынджык. Керӧс йывъясас кузялаыс некор оз сывлы лым.
  
−
Войвывланьын Гималаяссянь сулалö мирын медся джуджыд, Памирысь кындзи, Тибет плато, – 4 сюрс м гöгöр. Сэтi мунöны рытывсянь асыввылö уна кöрöм мусюръяс, – найöс омöля на тöдмалöма, войвылын тайö платоыс помасьö джуджыд Кунь-Лунь мусюрöн; некымынлаын сiйö кыпöдчö пöшти 8 км судтаöдз океан тшупöдсянь.
+
Войвывланьын Гималаяссянь сулалӧ мирын медся джуджыд, Памирысь кындзи, Тибет плато, – 4 сюрс м гӧгӧр. Сэтi мунӧны рытывсянь асыввылӧ уна кӧрӧм мусюръяс, – найӧс омӧля на тӧдмалӧма, войвылын тайӧ платоыс помасьӧ джуджыд Кунь-Лунь мусюрӧн; некымынлаын сiйӧ кыпӧдчӧ пӧшти 8 км судтаӧдз океан тшупӧдсянь.
  
−
Сэнi, кöнi Гималаяс да Кунь-Лунь öтлаасьöны Гиндукушкöд да Тянь-Шанькöд, сулалö керöс гöрöд Памир, судтанас сiйö оз сетчы Тибетлы. Сылöн йылыс – Исмаил Самани пик – 7495 м джуджта.
+
Сэнi, кӧнi Гималаяс да Кунь-Лунь ӧтлаасьӧны Гиндукушкӧд да Тянь-Шанькӧд, сулалӧ керӧс гӧрӧд Памир, судтанас сiйӧ оз сетчы Тибетлы. Сылӧн йылыс – Исмаил Самани пик – 7495 м джуджта.
−
Рытывланьын Памирсянь эмöсь платояс Иран да Ичöт Азия; войвылын дай лунвылын найö помасьöны кöрöм мусюръясöн. Тайö мусюръясыс лоöны Европаса кöрöм керöсъяслöн куйланiнъяс, кодъяскöд найö войдöр вöлiны öтпомсяöсь.
+
Рытывланьын Памирсянь эмӧсь платояс Иран да Ичӧт Азия; войвылын дай лунвылын найӧ помасьӧны кӧрӧм мусюръясӧн. Тайӧ мусюръясыс лоӧны Европаса кӧрӧм керӧсъяслӧн куйланiнъяс, кодъяскӧд найӧ войдӧр вӧлiны ӧтпомсяӧсь.
  
−
Тайö йитöдыс быри, кор артмис Эгей саридз.
+
Тайӧ йитӧдыс быри, кор артмис Эгей саридз.
  
−
Рытыввыв Азиялöн медся джуджыд мусюръясыс – Эльбрус да Медшöр Кавказса мусюр, сылöн медыджыд йывъяс Эльбрус (5833 м) да Казбек (5043 м). Медшöр Кавказса мусюрсянь лунвывланьын сулалö кусöм вулканъяса Арменияса керöсаин Арарат (5156 м) да Алагез (4095 м) йывъяснас.
+
Рытыввыв Азиялӧн медся джуджыд мусюръясыс – Эльбрус да Медшӧр Кавказса мусюр, сылӧн медыджыд йывъяс Эльбрус (5833 м) да Казбек (5043 м). Медшӧр Кавказса мусюрсянь лунвывланьын сулалӧ кусӧм вулканъяса Арменияса керӧсаин Арарат (5156 м) да Алагез (4095 м) йывъяснас.
  
−
Видзöдны кö Памирсянь асыввылö, сэнi Гималаяслöн, Кунь-Луньлöн да Тибетлöн керöс чукыръяс ыджыд кытшöн бергöдчöны асыв-лунвылö, Индокитай кöдж вылö, да мунöны водзö Малайя архипелаг вывтi. Тадзи том кöрöм керöсъяслöн вöньыс вуджö став Азия материксö да юкö сiйöс кык неöтгырся юкöнö. Тайö керöс вöнь местаас войдöр вöлi важ мушöр саридз Тетис; тайö саридзыслöн пыдöсыс кайигас вöчис керöс чукыръяс, медся джуджыдъяссö му вылын.
+
Видзӧдны кӧ Памирсянь асыввылӧ, сэнi Гималаяслӧн, Кунь-Луньлӧн да Тибетлӧн керӧс чукыръяс ыджыд кытшӧн бергӧдчӧны асыв-лунвылӧ, Индокитай кӧдж вылӧ, да мунӧны водзӧ Малайя архипелаг вывтi. Тадзи том кӧрӧм керӧсъяслӧн вӧньыс вуджӧ став Азия материксӧ да юкӧ сiйӧс кык неӧтгырся юкӧнӧ. Тайӧ керӧс вӧнь местаас войдӧр вӧлi важ мушӧр саридз Тетис; тайӧ саридзыслӧн пыдӧсыс кайигас вӧчис керӧс чукыръяс, медся джуджыдъяссӧ му вылын.
  
−
Лунвывланьын том кöрöм керöсъяс вöньсянь куйлöны тшöтшкöс из локöбъяс – платояс Декан да Аравия; найö уна миллион воöн водзджык лоöмаöсь кöрöм вöньса керöсъяс серти да зэв важ кадъясö öтлаасьлiсны Африкакöд – гы кодьöсь найö и асланыс тэчасног серти.
+
Лунвывланьын том кӧрӧм керӧсъяс вӧньсянь куйлӧны тшӧтшкӧс из локӧбъяс – платояс Декан да Аравия; найӧ уна миллион воӧн водзджык лоӧмаӧсь кӧрӧм вӧньса керӧсъяс серти да зэв важ кадъясӧ ӧтлаасьлiсны Африкакӧд – гы кодьӧсь найӧ и асланыс тэчасног серти.
−
Индостанса да Месопотам увтасъяс артмисны саридз куръяясысь, кодъясöс тыртiсны юяс.  
+
Индостанса да Месопотам увтасъяс артмисны саридз куръяясысь, кодъясӧс тыртiсны юяс.  
−
Месопотам увтас войдöр вöвлi Перс куръялöн юкöн, а Индостанса увтас артмис вис местаын, кодi öтлаавлiс Бенгал куръяöс Аравия саридзкöд.
+
Месопотам увтас войдӧр вӧвлi Перс куръялӧн юкӧн, а Индостанса увтас артмис вис местаын, кодi ӧтлаавлiс Бенгал куръяӧс Аравия саридзкӧд.
  
−
Войвывланьын да асыв-войвывланьын том кöрöм керöсъяс вöньсянь эмöсь уна мукöд мусюръяс да тшöтшкöс платояс, найö артмисны керöсъяс пуксьöмла. Медыджыдыс тайö мусюръяс пытшкысь Тянь-Шань, кодлöн йылыс Хан-Тенгри. Тянь-Шаньын керöсъясыс öнi и артмöны на, кöнi öттшöтш овлöны ыджыд мувöрöмъяс. Алтай, Саянъяс, Байкал керöсъяс. Ябалган, Становöй, Янайывса да Черскöй керöсъяс – ставныс найö чургöдчöм керöсъяс, кодъяс артмöмаöсь зэв важся кöрöм ёна киссьöм керöсъяс местаын. Войвылын Саянъяс да лунвылын Кунь-Лунь костын эмöсь уна платояс; тöдчанаджыкыс на пытшкысь – Монгол муын Гоби плато; рытыввылö сiйö вуджö Рытыв-Китай платоö.
+
Войвывланьын да асыв-войвывланьын том кӧрӧм керӧсъяс вӧньсянь эмӧсь уна мукӧд мусюръяс да тшӧтшкӧс платояс, найӧ артмисны керӧсъяс пуксьӧмла. Медыджыдыс тайӧ мусюръяс пытшкысь Тянь-Шань, кодлӧн йылыс Хан-Тенгри. Тянь-Шаньын керӧсъясыс ӧнi и артмӧны на, кӧнi ӧттшӧтш овлӧны ыджыд мувӧрӧмъяс. Алтай, Саянъяс, Байкал керӧсъяс. Ябалган, Становӧй, Янайывса да Черскӧй керӧсъяс – ставныс найӧ чургӧдчӧм керӧсъяс, кодъяс артмӧмаӧсь зэв важся кӧрӧм ёна киссьӧм керӧсъяс местаын. Войвылын Саянъяс да лунвылын Кунь-Лунь костын эмӧсь уна платояс; тӧдчанаджыкыс на пытшкысь – Монгол муын Гоби плато; рытыввылӧ сiйӧ вуджӧ Рытыв-Китай платоӧ.
  
−
Туран да Рытыв-Сибырса увтасъяс – увлань лэччöм паськыд местаяс, кодъяс куйлöны рытыввылын Урал керöсъяс, асыввылын Шöр-Сибырса плато да лунвылын Копет-Даг костын. Тайö увтасъясыс öтлаасьöны Асыввыв-Европаса шыльыдiнкöд, да öтлаын сыкöд артмöдöны му вылын медся ыджыд шыльыдiн.
+
Туран да Рытыв-Сибырса увтасъяс – увлань лэччӧм паськыд местаяс, кодъяс куйлӧны рытыввылын Урал керӧсъяс, асыввылын Шӧр-Сибырса плато да лунвылын Копет-Даг костын. Тайӧ увтасъясыс ӧтлаасьӧны Асыввыв-Европаса шыльыдiнкӧд, да ӧтлаын сыкӧд артмӧдӧны му вылын медся ыджыд шыльыдiн.
−
Асыввылын Азияын эм кык увтас – Китайса да Маньчжур, найö артмисны сiдзи жö, кыдзи Месопотам увтас.
+
Асыввылын Азияын эм кык увтас – Китайса да Маньчжур, найӧ артмисны сiдзи жӧ, кыдзи Месопотам увтас.
−
Асыввыв вадоръясын Азияын тыдалöны му кыш уськöсъяслöн туйяс, кодi мунiс Лöнь океан вадоръяс пöлöн. Тайö уськöсъясыс тöдчöны Китайса керöсъяс, Сихотэ-Алинь да Ыджыд Хинган керöсъяс тшупöдъясын. Сахалин, Тайвань, Пилиппинса да Ниппон дiяс – ставыс тайö керöс локöбъяс, кодъяс чукталiсны материксьыс жугласьöмъяс дырйи; Оката, Ниппонса да кыкнан Китайса саридзьяс жö артмисны лэччöм (вöйöм) косiн юкöнъяс местаын. Азия вадоръясын Лöнь океан зэв джуджыд – танi эмöсь 8–9 и и весиг 10 сюрс м джуджта джумъяс. Уськöсъясыс и жугласьöмъясыс мунлiсны танi зэв важ кадъяссянь дай мунöны и öнöдз. Та йылысь висьталöны зэв тшöкыд да зэв ыджыд мувöрöмъяс Ниппонса, Пилиппинса, Курила да мукöд дiяс вылын. Та йылысь жö висьталöны и зэв уна ыпъялан вулканъяс – тайö дiяс вылас жö да Камчатка кöдж вылын.
+
Асыввыв вадоръясын Азияын тыдалӧны му кыш уськӧсъяслӧн туйяс, кодi мунiс Лӧнь океан вадоръяс пӧлӧн. Тайӧ уськӧсъясыс тӧдчӧны Китайса керӧсъяс, Сихотэ-Алинь да Ыджыд Хинган керӧсъяс тшупӧдъясын. Сахалин, Тайвань, Пилиппинса да Ниппон дiяс – ставыс тайӧ керӧс локӧбъяс, кодъяс чукталiсны материксьыс жугласьӧмъяс дырйи; Оката, Ниппонса да кыкнан Китайса саридзьяс жӧ артмисны лэччӧм (вӧйӧм) косiн юкӧнъяс местаын. Азия вадоръясын Лӧнь океан зэв джуджыд – танi эмӧсь 8–9 и и весиг 10 сюрс м джуджта джумъяс. Уськӧсъясыс и жугласьӧмъясыс мунлiсны танi зэв важ кадъяссянь дай мунӧны и ӧнӧдз. Та йылысь висьталӧны зэв тшӧкыд да зэв ыджыд мувӧрӧмъяс Ниппонса, Пилиппинса, Курила да мукӧд дiяс вылын. Та йылысь жӧ висьталӧны и зэв уна ыпъялан вулканъяс – тайӧ дiяс вылас жӧ да Камчатка кӧдж вылын.
  
−
Малайя архипелаг – косiнлöн коляс, кодi войдöр öтлаавлiс Азияöс Австралиякöд. Сэнi вулканъяс сулалöны потас визьясöдыс кык мегырöн: öтиыс мунö Сунда дiясöд – Суматра, Ява да мукöд дiяс вывтi, а мöдыс – Пилиппинса дiяс вывтi да Калимантан вывтi, сiдзкö Азия асыввыв вадоръяс пöлöн.
+
Малайя архипелаг – косiнлӧн коляс, кодi войдӧр ӧтлаавлiс Азияӧс Австралиякӧд. Сэнi вулканъяс сулалӧны потас визьясӧдыс кык мегырӧн: ӧтиыс мунӧ Сунда дiясӧд – Суматра, Ява да мукӧд дiяс вывтi, а мӧдыс – Пилиппинса дiяс вывтi да Калимантан вывтi, сiдзкӧ Азия асыввыв вадоръяс пӧлӧн.
−
Суматра да Ява костын эм вулкан Кракатау. 1883-öд воö сэнi лоис зрыв, кодысь пöшти став Кракатау дiыс кайис сынöдö. Ру, газ, из да пöим сюръя шыбытчис 80 км судтаöдз. Зрывыс кылiс Цейлонын да Пилиппинса дiяс вылын. Суматра да Ява вылын уна йöз кувсисны саридз гыясысь, кодъяс зрыв бöрын ызгысисны вадорас.
+
Суматра да Ява костын эм вулкан Кракатау. 1883-ӧд воӧ сэнi лоис зрыв, кодысь пӧшти став Кракатау дiыс кайис сынӧдӧ. Ру, газ, из да пӧим сюръя шыбытчис 80 км судтаӧдз. Зрывыс кылiс Цейлонын да Пилиппинса дiяс вылын. Суматра да Ява вылын уна йӧз кувсисны саридз гыясысь, кодъяс зрыв бӧрын ызгысисны вадорас.
  
−
Му уджалöмлы Азия веркöс уна боксянь абу бур. Сэнi вывтi уна куш кыртъяс да мусинöн вевттьытöм изъяинъяс. Сэсся тырöма керöсъясöн: уна места босьтöны зöм керöс бокъяс, кыркöтшъяс, сёртасъяс. Уна эм сэтшöм джуджыд мутасыс, кöнi оз позь уджавны видзму. Медшöр юкöнъяссö сылысь вадоръясысь торйöдöны джуджыд мусюръяс, тайö сьöктöдö йитöдъяс, та понда жö климатыс пытшкöс мутасъяслöн кос.
+
Му уджалӧмлы Азия веркӧс уна боксянь абу бур. Сэнi вывтi уна куш кыртъяс да мусинӧн вевттьытӧм изъяинъяс. Сэсся тырӧма керӧсъясӧн: уна места босьтӧны зӧм керӧс бокъяс, кыркӧтшъяс, сёртасъяс. Уна эм сэтшӧм джуджыд мутасыс, кӧнi оз позь уджавны видзму. Медшӧр юкӧнъяссӧ сылысь вадоръясысь торйӧдӧны джуджыд мусюръяс, тайӧ сьӧктӧдӧ йитӧдъяс, та понда жӧ климатыс пытшкӧс мутасъяслӧн кос.
−
Но век жö Азияын увтасъяс вевттьöны нёльöд юкöнсö сылöн веркöслысь да öтлаын босьтöмöн лоöны ыджыдджыкöсь став Европаысь. Торйöн бурöсь видзму уджалöм вылö Индостанса да Китайса увтасъяс.
+
Но век жӧ Азияын увтасъяс вевттьӧны нёльӧд юкӧнсӧ сылӧн веркӧслысь да ӧтлаын босьтӧмӧн лоӧны ыджыдджыкӧсь став Европаысь. Торйӧн бурӧсь видзму уджалӧм вылӧ Индостанса да Китайса увтасъяс.
−
Медся тöдчана мупытшкса шедтасъяс Азияын – изшом, мусир, зарни да озысь. Найö разалöмаöсь зэв абу öткодя.
+
Медся тӧдчана мупытшкса шедтасъяс Азияын – изшом, мусир, зарни да озысь. Найӧ разалӧмаӧсь зэв абу ӧткодя.
  
−
Изшом куйлö важ массив доръяс пöлöн. Торъя озырöсь изшомöн Сибыр (Кузбасс, Алтай), Казахстанын Караганда бассейн да войвыв Китай. Мусир эм кöнсюрö том кöрöм керöс бокъясын; торъя озырöсь мусирöн Аравия, Рытвыввыв Сибыр, Кавказ (Баку да Грознöй), Иран да Индокитай, а сiдзжö Ыджыд Сунда дiяс. Тöдчана куйласъяс мусирлöн сiдзжö эмöсь Месопотамияын да Сахалин дi вылын. Зарни сöнъяс да киссьöсъяс эмöсь медсясö важ кристаллсяма массивын; торъя озырöсь зарниöн Асыввыв Сибыр да Якут му. Озысь куйлö медсясö Малакка кöджын да Сунда дiяс вылын, кодъяс лоöны Азия материклöн нюжалöмöн. Кöрт рудаясöн озыр местаяс аддзöма Азияысь этшалаын на, медсясö Китайын да Сибырын, Ангара ю гöгöрын и Ылi Асыввылын. Но Азияын öнöдз на кольöны тöдмавтöмöсь вывтi гырысь ылдöсъяс.
+
Изшом куйлӧ важ массив доръяс пӧлӧн. Торъя озырӧсь изшомӧн Сибыр (Кузбасс, Алтай), Казахстанын Караганда бассейн да войвыв Китай. Мусир эм кӧнсюрӧ том кӧрӧм керӧс бокъясын; торъя озырӧсь мусирӧн Аравия, Рытвыввыв Сибыр, Кавказ (Баку да Грознӧй), Иран да Индокитай, а сiдзжӧ Ыджыд Сунда дiяс. Тӧдчана куйласъяс мусирлӧн сiдзжӧ эмӧсь Месопотамияын да Сахалин дi вылын. Зарни сӧнъяс да киссьӧсъяс эмӧсь медсясӧ важ кристаллсяма массивын; торъя озырӧсь зарниӧн Асыввыв Сибыр да Якут му. Озысь куйлӧ медсясӧ Малакка кӧджын да Сунда дiяс вылын, кодъяс лоӧны Азия материклӧн нюжалӧмӧн. Кӧрт рудаясӧн озыр местаяс аддзӧма Азияысь этшалаын на, медсясӧ Китайын да Сибырын, Ангара ю гӧгӧрын и Ылi Асыввылын. Но Азияын ӧнӧдз на кольӧны тӧдмавтӧмӧсь вывтi гырысь ылдӧсъяс.
 
   
 
   
  
Строка 79: Строка 79:
  
  
−
Тöлын материкыс Азиялöн кöдзалö ёнджыка сiйöс кытшалысь саридзьясысь. Кöдзыдъяс сулалöны не сöмын Войвыв Азияын, но и Пытшкöс Азияын – Гималаясöдз. Тайö став ылдöс вылас чукöрмö кöдзыд сынöд масса, кодi мунö асыввылö да лунвылö шоныд океанъяслань. Тадзи артмöны тöвся муссонъяс.
+
Тӧлын материкыс Азиялӧн кӧдзалӧ ёнджыка сiйӧс кытшалысь саридзьясысь. Кӧдзыдъяс сулалӧны не сӧмын Войвыв Азияын, но и Пытшкӧс Азияын – Гималаясӧдз. Тайӧ став ылдӧс вылас чукӧрмӧ кӧдзыд сынӧд масса, кодi мунӧ асыввылӧ да лунвылӧ шоныд океанъяслань. Тадзи артмӧны тӧвся муссонъяс.
−
Океанъясын тайö кадас атмосфераса личкöмыс ичöт, а материк вылын – ыджыд. Тöвъяс кöдзыд материксянь вайöны асыввыв вадоръясö ён кöдзыдъяс, а Лунвыв Азияöс наысь прамöя сайöдöны керöсъяс. Но век жö и Лунвыв Азияын тöлын тöвъяс пöльтöны материксянь океанö. Тöвся муссонъяс быдлаö вайöны кос да сэзь поводдя.
+
Океанъясын тайӧ кадас атмосфераса личкӧмыс ичӧт, а материк вылын – ыджыд. Тӧвъяс кӧдзыд материксянь вайӧны асыввыв вадоръясӧ ён кӧдзыдъяс, а Лунвыв Азияӧс наысь прамӧя сайӧдӧны керӧсъяс. Но век жӧ и Лунвыв Азияын тӧлын тӧвъяс пӧльтӧны материксянь океанӧ. Тӧвся муссонъяс быдлаӧ вайӧны кос да сэзь поводдя.
  
−
Гожöмын материкыс Азиялöн шоналö ёнджыка, сiйöс кытшалысь саридзьясысь. Личкöмыс сэнi чинö, да сэтчö уськöдчöны васöд тöвъяс Индiа да Лöнь океанъясысь – тадзи пöльтöны гожся муссонъяс; найö вайöны уна зэръяс, торъя нин сэтшöм местаясын, кöнi найö паныдасьöны керöсъяскöд. Пытшкöс Азияö, кодöс сайöдöны джуджыд керöсъяс, найö пöшти оз веськавны; сэнi гожöмын вывтi жар да кос. Рытыввыв Азияö муссонъяс Индiа океансянь оз жö веськавны, да сэнi сiдзжö гожöмын овлö кос да жар, а содтöд и шондiыс сэнi гожся луншöркадö овлö пöшти зенитын.
+
Гожӧмын материкыс Азиялӧн шоналӧ ёнджыка, сiйӧс кытшалысь саридзьясысь. Личкӧмыс сэнi чинӧ, да сэтчӧ уськӧдчӧны васӧд тӧвъяс Индiа да Лӧнь океанъясысь – тадзи пӧльтӧны гожся муссонъяс; найӧ вайӧны уна зэръяс, торъя нин сэтшӧм местаясын, кӧнi найӧ паныдасьӧны керӧсъяскӧд. Пытшкӧс Азияӧ, кодӧс сайӧдӧны джуджыд керӧсъяс, найӧ пӧшти оз веськавны; сэнi гожӧмын вывтi жар да кос. Рытыввыв Азияӧ муссонъяс Индiа океансянь оз жӧ веськавны, да сэнi сiдзжӧ гожӧмын овлӧ кос да жар, а содтӧд и шондiыс сэнi гожся луншӧркадӧ овлӧ пӧшти зенитын.
  
−
Став Азиясö климат серти позьö юкны, тадзи: Пытшкöс Азия, Асыввыв Азия, Лунвыв Азия, Рытыввыв Азия да Войвыв Азия.
+
Став Азиясӧ климат серти позьӧ юкны, тадзи: Пытшкӧс Азия, Асыввыв Азия, Лунвыв Азия, Рытыввыв Азия да Войвыв Азия.
  
−
'''Пытшкöс Азияын''' континентвывса – материквывса – климат, гожöм да тöв, лун да вой, ёна торъялöны шонтöг серти. Гожöмын кымöртöм енэжсянь шондi ёна пöжö; платояслöн веркöсыс доналö; шоныд кос сынöд кайö вывлань тöвныръясöн; найö лэптöны зэв вылöдз дзонь кымöръясöн лыа да бус. Сынöдыс гудырмö, шондiыс öдва тыдалö бус пыр, гöгöр – быттьö ру пытшкын. Пытшкöс Азияö воöны кос тöвъяс нин, сы понда сэнi усьö этша енöжва. Сöмын Пытшкöс Азия доръясын да керöс бокъясын овлöны унджык зэръяс, а медся джуджыд керöс вывъясас усьлöны лымъяс. Но лым вежтасыс керöсъясын куйлö зэв вылын: войвыв Тибетын, Хуанхö ю заводитчанiнын, 5 км судтаын, а лунвыв Тибетын весиг 5½ км судтаын.
+
'''Пытшкӧс Азияын''' континентвывса – материквывса – климат, гожӧм да тӧв, лун да вой, ёна торъялӧны шонтӧг серти. Гожӧмын кымӧртӧм енэжсянь шондi ёна пӧжӧ; платояслӧн веркӧсыс доналӧ; шоныд кос сынӧд кайӧ вывлань тӧвныръясӧн; найӧ лэптӧны зэв вылӧдз дзонь кымӧръясӧн лыа да бус. Сынӧдыс гудырмӧ, шондiыс ӧдва тыдалӧ бус пыр, гӧгӧр – быттьӧ ру пытшкын. Пытшкӧс Азияӧ воӧны кос тӧвъяс нин, сы понда сэнi усьӧ этша енӧжва. Сӧмын Пытшкӧс Азия доръясын да керӧс бокъясын овлӧны унджык зэръяс, а медся джуджыд керӧс вывъясас усьлӧны лымъяс. Но лым вежтасыс керӧсъясын куйлӧ зэв вылын: войвыв Тибетын, Хуанхӧ ю заводитчанiнын, 5 км судтаын, а лунвыв Тибетын весиг 5½ км судтаын.
−
Тöлын став Пытшкöс Азияыс ёна кöдзалö; кöдзыд сынöд лöнь да сэзь, енэжваяс тöлын усьöны нöшта этшаджык гожöмын дорысь. Сöмын шочиника платояс вылö веськавлöны шоныдджык да васöдджык тöвъяс океан вадоръяссянь, сэки артмöны кымöръяс да усьö лым; но тöвбыдöн усьö вывтi этша лым, öдва вевттьыштö мусö; кöялыысьяс видзöны сэнi ассьыныс скöтсö и тöлын лудъяс вылын.
+
Тӧлын став Пытшкӧс Азияыс ёна кӧдзалӧ; кӧдзыд сынӧд лӧнь да сэзь, енэжваяс тӧлын усьӧны нӧшта этшаджык гожӧмын дорысь. Сӧмын шочиника платояс вылӧ веськавлӧны шоныдджык да васӧдджык тӧвъяс океан вадоръяссянь, сэки артмӧны кымӧръяс да усьӧ лым; но тӧвбыдӧн усьӧ вывтi этша лым, ӧдва вевттьыштӧ мусӧ; кӧялыысьяс видзӧны сэнi ассьыныс скӧтсӧ и тӧлын лудъяс вылын.
  
−
'''Асыввыв Азияын''' мунöны гожся муссонъяс, кодъяс пырöны пытшкöс мутасъясас 1000 – 1500 км сайöдз, медся уна енэжваяс усьöны керöсъяса вадор пöлöнъясын, сiйö кадö, кор саридзсянь воöны циклонъяс. Тöвся муссонъяс дырйи кöдзыдъяс паськалöны ылi лунвылö, весиг войвыв Китайын, Мушöр саридз пасьтöс вылын, кынмöны юяс. Тулысын да арын, гожöмся да тöвся муссонъяс вежсигöн, кор паныдасьöны кöдзыд да шоныд тöвъяс, Азияса вадоръястi мунöны ыджыд тöв ныръяс, – тайфунъяс. Найö артмöны тропикдорса вöньын восьса океанын да Азияса вадоръяслань матыстчигöн вöчöны ыджыд опустошениеяс Пилиппинса да Ниппон дiяс вылын.
+
'''Асыввыв Азияын''' мунӧны гожся муссонъяс, кодъяс пырӧны пытшкӧс мутасъясас 1000 – 1500 км сайӧдз, медся уна енэжваяс усьӧны керӧсъяса вадор пӧлӧнъясын, сiйӧ кадӧ, кор саридзсянь воӧны циклонъяс. Тӧвся муссонъяс дырйи кӧдзыдъяс паськалӧны ылi лунвылӧ, весиг войвыв Китайын, Мушӧр саридз пасьтӧс вылын, кынмӧны юяс. Тулысын да арын, гожӧмся да тӧвся муссонъяс вежсигӧн, кор паныдасьӧны кӧдзыд да шоныд тӧвъяс, Азияса вадоръястi мунӧны ыджыд тӧв ныръяс, – тайфунъяс. Найӧ артмӧны тропикдорса вӧньын восьса океанын да Азияса вадоръяслань матыстчигӧн вӧчӧны ыджыд опустошениеяс Пилиппинса да Ниппон дiяс вылын.
  
−
Ыджыд тöдчанлун Асыввыв Азияса климатлы кутö шоныд Куро-Сиво визув; сiйö тыртö уль руöн сы весьттi вылысöд мунысь муссонъяс да видзö кынмöмысь пöшти ставнас Ниппон саридзöс.  
+
Ыджыд тӧдчанлун Асыввыв Азияса климатлы кутӧ шоныд Куро-Сиво визув; сiйӧ тыртӧ уль руӧн сы весьттi вылысӧд мунысь муссонъяс да видзӧ кынмӧмысь пӧшти ставнас Ниппон саридзӧс.  
  
−
'''Лунвыв Азияöс''' – мöдног кö Индостан, Индокитай да Малайя архипелагöс – вуджöны тропик да экватор, да климатыс сэнi жар. Гожöмын шондiыс овлö дзик юр весьтын да сотö зэв ёна. Весиг тöвся тöлысьясö шондi кайö енэжтассянь вылö; тöв, кыдзи ми сiйöс тöдам, сэнi дзик оз овлы, и муыс некор оз вевттьысьлы лымйöн. Тöлыс сэнi абу кöдзыдджык миян Украинса гожöмысь. Гожöмыс сэнi уль, енэжваяссö материк вылö вайöны рытыв-лун муссонъяс. Дiяс вылын климат океанвывса: сэнi зэрö тöв и гожöм. Шонтöг сулалö вогöгöр 25–27°. Тайфунъяс Лунвыв Азияын овлöны жö, но шочджыка Асыввыв Азияын дорысь.
+
'''Лунвыв Азияӧс''' – мӧдног кӧ Индостан, Индокитай да Малайя архипелагӧс – вуджӧны тропик да экватор, да климатыс сэнi жар. Гожӧмын шондiыс овлӧ дзик юр весьтын да сотӧ зэв ёна. Весиг тӧвся тӧлысьясӧ шондi кайӧ енэжтассянь вылӧ; тӧв, кыдзи ми сiйӧс тӧдам, сэнi дзик оз овлы, и муыс некор оз вевттьысьлы лымйӧн. Тӧлыс сэнi абу кӧдзыдджык миян Украинса гожӧмысь. Гожӧмыс сэнi уль, енэжваяссӧ материк вылӧ вайӧны рытыв-лун муссонъяс. Дiяс вылын климат океанвывса: сэнi зэрӧ тӧв и гожӧм. Шонтӧг сулалӧ вогӧгӧр 25–27°. Тайфунъяс Лунвыв Азияын овлӧны жӧ, но шочджыка Асыввыв Азияын дорысь.
  
−
'''Рытыввыв Азияын''' климатыс кос, татчö гожся муссон вотöм вöсна (карта, 106 лбк.). Апрель тöлыссянь да йирым тöлысьöдз танi пöшти оз овлыны зэръяс, енэжын шоча мыччысьлöны кымöръяс; шондi сотö лёка: Иракын Багдад дiнын лыаыс шоналö 78°-öдз; гожсайын шонтöгыс сынöдлöн кайö 55°-öдз. Торъя нин жар поводдя пуксьö, кор локтö лунтöв – самум – доналöм Аравиясянь. Вывтасъяс вылын зэв жö жар, но сэнi жар лунъяс вежсьöны кöдзыд войясöн. Жар поводдя сулалö йирым тöлысьöдз, и сöмын сёр арын, медсясö вöльгымын, енэжын кыптöны зэра кымöръяс. Найöс вайöны циклонъяс Мушöр саридзсянь. Зэрлывлö сэтшöма, мый Аравия да Сурия куш степьясын кос ковтысъяс – вадияс – тырлöны ваöн. Керöсъяс вылын усьлö лым; гожöмын лымйыс сылö, ваыс лэччö юясö да шоръясö. Тöв Рытыввыв Азияын ёна шоныдджык Асыввыв Азияын серти.
+
'''Рытыввыв Азияын''' климатыс кос, татчӧ гожся муссон вотӧм вӧсна (карта, 106 лбк.). Апрель тӧлыссянь да йирым тӧлысьӧдз танi пӧшти оз овлыны зэръяс, енэжын шоча мыччысьлӧны кымӧръяс; шондi сотӧ лёка: Иракын Багдад дiнын лыаыс шоналӧ 78°-ӧдз; гожсайын шонтӧгыс сынӧдлӧн кайӧ 55°-ӧдз. Торъя нин жар поводдя пуксьӧ, кор локтӧ лунтӧв – самум – доналӧм Аравиясянь. Вывтасъяс вылын зэв жӧ жар, но сэнi жар лунъяс вежсьӧны кӧдзыд войясӧн. Жар поводдя сулалӧ йирым тӧлысьӧдз, и сӧмын сёр арын, медсясӧ вӧльгымын, енэжын кыптӧны зэра кымӧръяс. Найӧс вайӧны циклонъяс Мушӧр саридзсянь. Зэрлывлӧ сэтшӧма, мый Аравия да Сурия куш степьясын кос ковтысъяс – вадияс – тырлӧны ваӧн. Керӧсъяс вылын усьлӧ лым; гожӧмын лымйыс сылӧ, ваыс лэччӧ юясӧ да шоръясӧ. Тӧв Рытыввыв Азияын ёна шоныдджык Асыввыв Азияын серти.
  
−
'''Войвыв Азияын''' кузя сулалöны зэв ён кöдзыдъяс – квайт тöлысьöдз дай дырджык. Муыс сэнi кынмö зэв пыдöдз да оз удит сывлыны гожöмбыдöн. Но гожöмыс сэнi шоныд. Вылысса пöвстыс мулöн сэтшöма шоналö, мый видзму овмöс вöдитны позьö и полюс кытш сайын.
+
'''Войвыв Азияын''' кузя сулалӧны зэв ён кӧдзыдъяс – квайт тӧлысьӧдз дай дырджык. Муыс сэнi кынмӧ зэв пыдӧдз да оз удит сывлыны гожӧмбыдӧн. Но гожӧмыс сэнi шоныд. Вылысса пӧвстыс мулӧн сэтшӧма шоналӧ, мый видзму овмӧс вӧдитны позьӧ и полюс кытш сайын.
  
  
Строка 103: Строка 103:
  
  
−
Азияын уна гырысь юяс; на пöвстысь квайт ю 4 сюрс км-ысь кузьджыкöсь. Медся тöдчана юяс пансьöны Пытшкöс Азияöс кытшовтысь керöсъясын.
+
Азияын уна гырысь юяс; на пӧвстысь квайт ю 4 сюрс км-ысь кузьджыкӧсь. Медся тӧдчана юяс пансьӧны Пытшкӧс Азияӧс кытшовтысь керӧсъясын.
  
−
Гималаяссянь лэччöны уна ваа юяс: Ганг, Брамапутра да Инд. Найö петöны Гималаяс войвыв банъясысь да визувтöны медводзсö Тибетын негырысь визувъясöн; сэсся джуджыд да шуштöм сёртасъясöд писькöдчöны Гималаяс пыр, вöчöны зэв уна коськъяс, босьтöны уна вожъяс, кодъяс визувтöны Гималаяс лунвыв банъяссянь. Гожöмын тайö юясыс ёна ойдлöны – муссон зэръясысь да Гималаясын лым сылöмысь. Тöлын да тулысын ёна ямöны. Бенгал куръяö усянiнын Ганг да Брамапутра артмöдöны дельта; тайö дельтаыс вит мындаöн ыджыдджык Волга дельтаысь дай öдйö содö.
+
Гималаяссянь лэччӧны уна ваа юяс: Ганг, Брамапутра да Инд. Найӧ петӧны Гималаяс войвыв банъясысь да визувтӧны медводзсӧ Тибетын негырысь визувъясӧн; сэсся джуджыд да шуштӧм сёртасъясӧд писькӧдчӧны Гималаяс пыр, вӧчӧны зэв уна коськъяс, босьтӧны уна вожъяс, кодъяс визувтӧны Гималаяс лунвыв банъяссянь. Гожӧмын тайӧ юясыс ёна ойдлӧны – муссон зэръясысь да Гималаясын лым сылӧмысь. Тӧлын да тулысын ёна ямӧны. Бенгал куръяӧ усянiнын Ганг да Брамапутра артмӧдӧны дельта; тайӧ дельтаыс вит мындаӧн ыджыдджык Волга дельтаысь дай ӧдйӧ содӧ.
  
−
Тибетын заводитчöны да Лöнь океанö усьöны куим ыджыд ю: Меконг, Янцзыцзян, либö Югыдлöзъю, да Хуанхö, либö Вижъю. Ю йывъясыс налöн ичöт вааöсь, но Пытшкöс Азияысь муссонъясöн кöтöдан мутасъясö воöм бöрын найö пöрöны зэв ыджыд юясö; медводзсö найö визувтöны тшупöдъясöд да сёртасъясöд, а сэсся паськыд ковтысъясöд. Медся пыжветланаыс тайö юяс пиысь – Янцзыцзян. Сы вывтi гожöмын весиг океанвывса суднояс вермöны кайны ва паныд 1000 км сайöдз ю вомсяньыс.
+
Тибетын заводитчӧны да Лӧнь океанӧ усьӧны куим ыджыд ю: Меконг, Янцзыцзян, либӧ Югыдлӧзъю, да Хуанхӧ, либӧ Вижъю. Ю йывъясыс налӧн ичӧт вааӧсь, но Пытшкӧс Азияысь муссонъясӧн кӧтӧдан мутасъясӧ воӧм бӧрын найӧ пӧрӧны зэв ыджыд юясӧ; медводзсӧ найӧ визувтӧны тшупӧдъясӧд да сёртасъясӧд, а сэсся паськыд ковтысъясӧд. Медся пыжветланаыс тайӧ юяс пиысь – Янцзыцзян. Сы вывтi гожӧмын весиг океанвывса суднояс вермӧны кайны ва паныд 1000 км сайӧдз ю вомсяньыс.
  
−
Татшöм пыжветлöмыс Янцзыцзян юлöн лоö со мый понда: сiйö кызвын юкöннас визувтö чорыд керöс породаяс пöвстöд, сы понда воргаас сылöн омöля пуксьö ваöн вайöмтор.
+
Татшӧм пыжветлӧмыс Янцзыцзян юлӧн лоӧ со мый понда: сiйӧ кызвын юкӧннас визувтӧ чорыд керӧс породаяс пӧвстӧд, сы понда воргаас сылӧн омӧля пуксьӧ ваӧн вайӧмтор.
  
−
Хуанхö ю, мöдарö, пыжветлöмлы озджык лöсяв. Аслас гудыр ваас сiйö нуö зэв уна виж нюйт, лёсс, тайö нюйтыс пуксьö ю пыдöсас кывтыдланьын, да сэнi артмöны пыр выль да выль косьтъяс.
+
Хуанхӧ ю, мӧдарӧ, пыжветлӧмлы озджык лӧсяв. Аслас гудыр ваас сiйӧ нуӧ зэв уна виж нюйт, лёсс, тайӧ нюйтыс пуксьӧ ю пыдӧсас кывтыдланьын, да сэнi артмӧны пыр выль да выль косьтъяс.
−
Кадысь кадö Хуанхö юыс весиг дзикöдз вежлö ассьыс туйсö; 80 во сайын сiйö эз усьлы Чжили куръяö, кыдз öнi, а усьлi Виж саридзö, Янцзыцзян ю вомсянь неылын.
+
Кадысь кадӧ Хуанхӧ юыс весиг дзикӧдз вежлӧ ассьыс туйсӧ; 80 во сайын сiйӧ эз усьлы Чжили куръяӧ, кыдз ӧнi, а усьлi Виж саридзӧ, Янцзыцзян ю вомсянь неылын.
  
−
Хуанхö ю вакöд вайöмторъясöн вевттьöма Китайса увтас. Китайса увтас местаын важöн вöлi саридз куръя, кодöс уна нэм чöжöн тыртöма нюйтöн тайö юсяньыс. нюйтыс кызвыннас тэчсьöма лёссысь, кодöс ю петкöдö Пытшкöс Азияысь.
+
Хуанхӧ ю вакӧд вайӧмторъясӧн вевттьӧма Китайса увтас. Китайса увтас местаын важӧн вӧлi саридз куръя, кодӧс уна нэм чӧжӧн тыртӧма нюйтӧн тайӧ юсяньыс. нюйтыс кызвыннас тэчсьӧма лёссысь, кодӧс ю петкӧдӧ Пытшкӧс Азияысь.
  
−
'''Асыввыв Азияса юяс''' вылын – Янцзыцзян, Хуанхö, а сiдзжö Амур вылын пöшти быд во гожöм помын овлöны ойдлöмъяс, кодъяс тöкыда нуöны сиктъяс да кöдзöм муяс; сэки Китайын йöз кулöны сюрсъясöн. Ойдлöмъяс овлöны, кор циклонъяс мунiгöн öддзöны зэръяс.
+
'''Асыввыв Азияса юяс''' вылын – Янцзыцзян, Хуанхӧ, а сiдзжӧ Амур вылын пӧшти быд во гожӧм помын овлӧны ойдлӧмъяс, кодъяс тӧкыда нуӧны сиктъяс да кӧдзӧм муяс; сэки Китайын йӧз кулӧны сюрсъясӧн. Ойдлӧмъяс овлӧны, кор циклонъяс мунiгӧн ӧддзӧны зэръяс.
−
Тотара вискö усьö уна ваа, пыжветлана Амур ю.
+
Тотара вискӧ усьӧ уна ваа, пыжветлана Амур ю.
  
−
'''Войвыв Азияса юяс''' – Об Иртышкöд, Енисей Ангаракöд, Лена Алданкöд да мукöд – зэв кузьöсь да вааöсь; енэжваяс сэнi овлöны этша, но зато сэнi и пакталöмыс ичöт, а ва чукöрманiнъясыс бассейнъяслöн зэв гырысьöсь. Тулысын лым сылiгöн тайö юясыс зэв паськыда ойдлöны лым сылöмысь. Суднояс ветлöмлы найö зэв лöсяланаöсь, но дыр кежлö, воджын кежлö дай дырджык кынмылöны. Визувтöны найö шыльыдiнъясöд лöня, но кöнсюрö чургöдчöм тшупöдъяс вуджигöн вöчöны гырысь коськъяс. Торъя уна коськ Енисей ю вожын – Ангара вылын, кодi петö Байкал тыысь. Ачыс Байкал тыыс куйлö джуджыд уськöса лайколын.
+
'''Войвыв Азияса юяс''' – Об Иртышкӧд, Енисей Ангаракӧд, Лена Алданкӧд да мукӧд – зэв кузьӧсь да вааӧсь; енэжваяс сэнi овлӧны этша, но зато сэнi и пакталӧмыс ичӧт, а ва чукӧрманiнъясыс бассейнъяслӧн зэв гырысьӧсь. Тулысын лым сылiгӧн тайӧ юясыс зэв паськыда ойдлӧны лым сылӧмысь. Суднояс ветлӧмлы найӧ зэв лӧсяланаӧсь, но дыр кежлӧ, воджын кежлӧ дай дырджык кынмылӧны. Визувтӧны найӧ шыльыдiнъясӧд лӧня, но кӧнсюрӧ чургӧдчӧм тшупӧдъяс вуджигӧн вӧчӧны гырысь коськъяс. Торъя уна коськ Енисей ю вожын – Ангара вылын, кодi петӧ Байкал тыысь. Ачыс Байкал тыыс куйлӧ джуджыд уськӧса лайколын.
  
−
'''Пытшкöс Азияын да Туран увтасын юяс''' этша, океанъясöдз найö оз воны, либö вошöны лыаяс пöвстын, либö помасьöны тупкöса тыясын. Татшöмöсь – Тарим, усьö Лобнор тыö, Или, усьö Балхашö; Сыр-Дарья да Аму-Дарья. Каспи да Арал сола ваа тыяс – тайö вöвлöм саридзьяслöн колясъяс. Тайö кос инъясас юяс зэв коланаöсь му кöтöдöм вылö. Гожöмын, кор керöсъясын сылö лым, юяс ойдöны да нуöны уна ва.
+
'''Пытшкӧс Азияын да Туран увтасын юяс''' этша, океанъясӧдз найӧ оз воны, либӧ вошӧны лыаяс пӧвстын, либӧ помасьӧны тупкӧса тыясын. Татшӧмӧсь – Тарим, усьӧ Лобнор тыӧ, Или, усьӧ Балхашӧ; Сыр-Дарья да Аму-Дарья. Каспи да Арал сола ваа тыяс – тайӧ вӧвлӧм саридзьяслӧн колясъяс. Тайӧ кос инъясас юяс зэв коланаӧсь му кӧтӧдӧм вылӧ. Гожӧмын, кор керӧсъясын сылӧ лым, юяс ойдӧны да нуӧны уна ва.
  
−
'''Рытыввыв Азияын юяс''' сiдзжö зэв этша. Медся тöдчанаясыс на пиысь Тигр Евфраткöд, кодъяс визувтöны Перс куръяö; тайö юясыс ойдöны тöлын. Гожöмын найö босьтöны васö керöсвывса лымйысь да сетöны сiйöс кöтöдöм вылö. Уна юяс помасьöны танi сола тыясын.
+
'''Рытыввыв Азияын юяс''' сiдзжӧ зэв этша. Медся тӧдчанаясыс на пиысь Тигр Евфраткӧд, кодъяс визувтӧны Перс куръяӧ; тайӧ юясыс ойдӧны тӧлын. Гожӧмын найӧ босьтӧны васӧ керӧсвывса лымйысь да сетӧны сiйӧс кӧтӧдӧм вылӧ. Уна юяс помасьӧны танi сола тыясын.
−
Öти татшöм тыыс, кодi шусьö Кулöм саридзöн, куйлö уськöса лайколын, тшупöдыс сылöн 394 м-öн улынджык океан тшупöдысь. Му вылын абу мöд ты, кодлöн тшупöдыс лэччöма татшöм улöдз. Ваас сылöн 24% сов, и ваыс сэтшöм топыд, весиг морт сэнi оз вöй; тайö тысö шуöны Кулöм тыöн, сы вöсна мый ни быдмöг, ни пемöс сэнi абу.
+
Ӧти татшӧм тыыс, кодi шусьӧ Кулӧм саридзӧн, куйлӧ уськӧса лайколын, тшупӧдыс сылӧн 394 м-ӧн улынджык океан тшупӧдысь. Му вылын абу мӧд ты, кодлӧн тшупӧдыс лэччӧма татшӧм улӧдз. Ваас сылӧн 24% сов, и ваыс сэтшӧм топыд, весиг морт сэнi оз вӧй; тайӧ тысӧ шуӧны Кулӧм тыӧн, сы вӧсна мый ни быдмӧг, ни пемӧс сэнi абу.
  
−
'''Азияса юяслöн тöдчанлуныс''' морт овмöсын вывтi ыджыд: найö абу сöмын волысян туйяс, найö сетöны муяс да садъяс кöтöдöм вылö ва оз сöмын Рытыввыв да Пытшкöс Азияын, но и Лунвыв да Асыввыв Азияын; сэнi став йöз пытшсьыс коймöд юкöныс олö муясöс кöтöдöм помысь.
+
'''Азияса юяслӧн тӧдчанлуныс''' морт овмӧсын вывтi ыджыд: найӧ абу сӧмын волысян туйяс, найӧ сетӧны муяс да садъяс кӧтӧдӧм вылӧ ва оз сӧмын Рытыввыв да Пытшкӧс Азияын, но и Лунвыв да Асыввыв Азияын; сэнi став йӧз пытшсьыс коймӧд юкӧныс олӧ муясӧс кӧтӧдӧм помысь.
  
  
−
== Быдмöгъяс да пемöс улов ==
+
== Быдмӧгъяс да пемӧс улов ==
  
  
−
'''Лунвыв Азияын''', кöнi шондi ёна пöжö, кöнi усьлö уна енэжва, быдмöны тропикдорса вöръяс; найö вевттьöны медся васöдiнъяссö Индостанын да Индокитайын да ыджыдджык юкöнсö Малайя архипелаглысь.
+
'''Лунвыв Азияын''', кӧнi шондi ёна пӧжӧ, кӧнi усьлӧ уна енэжва, быдмӧны тропикдорса вӧръяс; найӧ вевттьӧны медся васӧдiнъяссӧ Индостанын да Индокитайын да ыджыдджык юкӧнсӧ Малайя архипелаглысь.
−
Тайö вöръясас, кодъяс быдмöны 60 м судтаöдз, быд воськолын паныдасьöны век выль да выль породаа пуяс; на пöвсын быдсикас пальмаяс, кодъяс кутöны зэв ыджыд тöдчанлун. Уна пальмаяс сетöны сёян плодъяс. Сагоа пальмалöн сёйöны сьöвмöссö. Вадорын уна кокоса пальма, кодi сетö öрекъяс да кокос йöв. Пуяс тропикдорса вöрын быдмöны некымын судтаöн мöда-мöд вывтiыс да артмöдöны мунны позьтöм, лианаясöн гартöм лёкин; лианаяс кузьтанас овлöны 300 м-öдз; быдлаын пу вожъяс вылын тыдалöны эпифит быдмöгъяс, кодъяс олöны мукöд пу вожъяс да чöръяс вылын, и паразит быдмöгъяс, кодъяс босьтöны сöзъяссö мукöд быдмöглысь. Саридзса вадоръяс пöлöн кыссьöны мангрова вöръяс сэтшöм пуясöн, кодъяслöн вужъясыс тулöмъяс дырйи сюрöны ва улö, а ямлöм дырйи – восьсаöсь.
+
Тайӧ вӧръясас, кодъяс быдмӧны 60 м судтаӧдз, быд воськолын паныдасьӧны век выль да выль породаа пуяс; на пӧвсын быдсикас пальмаяс, кодъяс кутӧны зэв ыджыд тӧдчанлун. Уна пальмаяс сетӧны сёян плодъяс. Сагоа пальмалӧн сёйӧны сьӧвмӧссӧ. Вадорын уна кокоса пальма, кодi сетӧ ӧрекъяс да кокос йӧв. Пуяс тропикдорса вӧрын быдмӧны некымын судтаӧн мӧда-мӧд вывтiыс да артмӧдӧны мунны позьтӧм, лианаясӧн гартӧм лёкин; лианаяс кузьтанас овлӧны 300 м-ӧдз; быдлаын пу вожъяс вылын тыдалӧны эпифит быдмӧгъяс, кодъяс олӧны мукӧд пу вожъяс да чӧръяс вылын, и паразит быдмӧгъяс, кодъяс босьтӧны сӧзъяссӧ мукӧд быдмӧглысь. Саридзса вадоръяс пӧлӧн кыссьӧны мангрова вӧръяс сэтшӧм пуясӧн, кодъяслӧн вужъясыс тулӧмъяс дырйи сюрӧны ва улӧ, а ямлӧм дырйи – восьсаӧсь.
  
−
Косджык инъясын Лунвыв Азияын эмöсь тропикдорса вöръяс, кодъяслöн киссьылö корйыс кос кад дырйи, да саваннаяс, кодъяс тырöмаöсь турунöн либö вöдитöма морт киöн да сетöны вывтi бур артмöмсö няньяслысь либö мукöд вöдитан быдмöгъяслысь. Тропикдорса вöръяслöн мусинъяс да саваннаяс Азияын – гöрдмуаöсь; тайö мусинъясыс мунöны Африкаса гöрдму вылö. Саваннаясын эмöсь сьöд, миян сьöдму вылö мунысь мусинъяс.
+
Косджык инъясын Лунвыв Азияын эмӧсь тропикдорса вӧръяс, кодъяслӧн киссьылӧ корйыс кос кад дырйи, да саваннаяс, кодъяс тырӧмаӧсь турунӧн либӧ вӧдитӧма морт киӧн да сетӧны вывтi бур артмӧмсӧ няньяслысь либӧ мукӧд вӧдитан быдмӧгъяслысь. Тропикдорса вӧръяслӧн мусинъяс да саваннаяс Азияын – гӧрдмуаӧсь; тайӧ мусинъясыс мунӧны Африкаса гӧрдму вылӧ. Саваннаясын эмӧсь сьӧд, миян сьӧдму вылӧ мунысь мусинъяс.
  
−
Тропикдорса вöръясын да саваннаясын олöны зэв уна быдсяма пемöсъяс, мукöдыс сёйöны быдмöгъяс да плодъяс, мукöдыс пöткöдчöны яйöн; унаöн на пиысь олöны сöмын тропикдорса вöньын, шöркоддьöм мутасъясын найö оз вермыны овны – полöны кöдзыдысь. Татшöмöсь, шуам, мортнога öблезянаяс – орангутанг да гиббон – да кыз кучикаяс – индiвывса слöн, сюраныр да тапир.
+
Тропикдорса вӧръясын да саваннаясын олӧны зэв уна быдсяма пемӧсъяс, мукӧдыс сёйӧны быдмӧгъяс да плодъяс, мукӧдыс пӧткӧдчӧны яйӧн; унаӧн на пиысь олӧны сӧмын тропикдорса вӧньын, шӧркоддьӧм мутасъясын найӧ оз вермыны овны – полӧны кӧдзыдысь. Татшӧмӧсь, шуам, мортнога ӧблезянаяс – орангутанг да гиббон – да кыз кучикаяс – индiвывса слӧн, сюраныр да тапир.
  
−
Яйсёйысьяс пытшкысь медся ёныс Лунвыв Азияын тигра; олö сiйö тростник да бамбук расъясын. Пагöдан кыйяс, шуам, öчкиа кый, олöны быдлаын – вöръясын и, саваннаясын и; юясын эмöсь крокодилъяс. Вывтi уна сикаса пöткаяс пиысь торъя мичаöсь фазанъяс, павлинъяс да попугайяс.
+
Яйсёйысьяс пытшкысь медся ёныс Лунвыв Азияын тигра; олӧ сiйӧ тростник да бамбук расъясын. Пагӧдан кыйяс, шуам, ӧчкиа кый, олӧны быдлаын – вӧръясын и, саваннаясын и; юясын эмӧсь крокодилъяс. Вывтi уна сикаса пӧткаяс пиысь торъя мичаӧсь фазанъяс, павлинъяс да попугайяс.
  
−
Лунвыв Азияын кöть и уна быдсяма пемöсыс, но абуöсь кöинъяс, ручьяс да руд ошъяс, кодъяс олöны быдлаын мукöд Азияын, а сiдзжö Европаын да Америкаын. Татысь тыдалö, мый Лунвыв Азия – пемöсъяс серти торъя мутас.
+
Лунвыв Азияын кӧть и уна быдсяма пемӧсыс, но абуӧсь кӧинъяс, ручьяс да руд ошъяс, кодъяс олӧны быдлаын мукӧд Азияын, а сiдзжӧ Европаын да Америкаын. Татысь тыдалӧ, мый Лунвыв Азия – пемӧсъяс серти торъя мутас.
  
−
'''Асыввыв Азияын''' – Китайын да Ниппонын – асчужан быдмöгъяс кольöмаöсь сöмын керöсаинъясын. Сэнi быдмöны сорöн паськыд коръяса пуяскöд, кодъяслöн киссьылö тöв кежлö корйыс, пыр веж пуяса вöръяс, – камелияяс, лавръяс. Медшöр мусинъясыс Асыввыв Азияын – гöрдму шоныдджык да васöд местаясын, вижму косджык да ыркыдджык местаясын, кутшöм войвыв Китайын.
+
'''Асыввыв Азияын''' – Китайын да Ниппонын – асчужан быдмӧгъяс кольӧмаӧсь сӧмын керӧсаинъясын. Сэнi быдмӧны сорӧн паськыд коръяса пуяскӧд, кодъяслӧн киссьылӧ тӧв кежлӧ корйыс, пыр веж пуяса вӧръяс, – камелияяс, лавръяс. Медшӧр мусинъясыс Асыввыв Азияын – гӧрдму шоныдджык да васӧд местаясын, вижму косджык да ыркыдджык местаясын, кутшӧм войвыв Китайын.
  
−
Асыввыв Азияын йöзыс зэв топыда олöны, да муыс сэтшöма уджалöма мортöн, мый танi кид пемöсъяс кольöмаöсь этша. Найö либö Лунвыв Азияса, либö Пытшкöс Азияса, либö Войвыв Азияса пемöсъяс кодьöсь жö. Шуам, Китайса керöс сёртасъясын эмöсь павлинъяс да фазанъяс, а Ниппонын вöръясас олö бöжтöм, гöрд чужöма öблезяна – макака. Крокодилъяс некöн му вылын оз пырны татшöм ылö войвылö, кыдзи Китайын да Коръёын; шоръясын Ниппонын эмöсь ыджыдысь-ыджыд, 1½ м-öдз кузьтанас, саламандра, кодi мунö лёкгаг вылö. Ставыс тайö – тропикдорса пемöсъяс. Но сэнi жö, Асыввыв Азияын, олöны кöинъяс, ручьяс, ошъяс, а сiдзжö степвыв антилопаяс да кид осёлъяс, кодъяс асласöсь Пытшкöс Азиялы.
+
Асыввыв Азияын йӧзыс зэв топыда олӧны, да муыс сэтшӧма уджалӧма мортӧн, мый танi кид пемӧсъяс кольӧмаӧсь этша. Найӧ либӧ Лунвыв Азияса, либӧ Пытшкӧс Азияса, либӧ Войвыв Азияса пемӧсъяс кодьӧсь жӧ. Шуам, Китайса керӧс сёртасъясын эмӧсь павлинъяс да фазанъяс, а Ниппонын вӧръясас олӧ бӧжтӧм, гӧрд чужӧма ӧблезяна – макака. Крокодилъяс некӧн му вылын оз пырны татшӧм ылӧ войвылӧ, кыдзи Китайын да Коръёын; шоръясын Ниппонын эмӧсь ыджыдысь-ыджыд, 1½ м-ӧдз кузьтанас, саламандра, кодi мунӧ лёкгаг вылӧ. Ставыс тайӧ – тропикдорса пемӧсъяс. Но сэнi жӧ, Асыввыв Азияын, олӧны кӧинъяс, ручьяс, ошъяс, а сiдзжӧ степвыв антилопаяс да кид осёлъяс, кодъяс асласӧсь Пытшкӧс Азиялы.
  
−
Войвыв юкöнас Асыввыв Азияын, Амур да сiйö веськыдвыв вожъяс пöлöн, быдмöны коръя вöръяс – тыпу, вяз, клён да мукöд пуяс. Пуяс гöгöрыс сэнi гартчöны лианаяс да асчужан виноград, кодi сетö сёян плод. Мусинъяс пöим сораöсь. Тайö вöръясыс зэв озырöсь пемöсъясöн, танi эмöсь и тропиквывса пемöсъяс, и ылi войвывса пемöсъяс. Танi тигр паныдасьö руд ошкöд, леопард – вöркаськöд, низь – измышкакöд. Танi эмöсь уна кабанъяс, козуляяс, фазанъяс, вöр каньяс да кöинъяс.
+
Войвыв юкӧнас Асыввыв Азияын, Амур да сiйӧ веськыдвыв вожъяс пӧлӧн, быдмӧны коръя вӧръяс – тыпу, вяз, клён да мукӧд пуяс. Пуяс гӧгӧрыс сэнi гартчӧны лианаяс да асчужан виноград, кодi сетӧ сёян плод. Мусинъяс пӧим сораӧсь. Тайӧ вӧръясыс зэв озырӧсь пемӧсъясӧн, танi эмӧсь и тропиквывса пемӧсъяс, и ылi войвывса пемӧсъяс. Танi тигр паныдасьӧ руд ошкӧд, леопард – вӧркаськӧд, низь – измышкакӧд. Танi эмӧсь уна кабанъяс, козуляяс, фазанъяс, вӧр каньяс да кӧинъяс.
  
−
Пытшкöс Азия да Рытыввыв Азия вевттьысьöмаöсь гöль степьясöн да овтöминъясöн, на пытшкысь медся гырысьясыс: асыввылын Гоби, шöрас – Такла-Макан да рытыввылын – Аравияса. Степьяс да овтöминъяс паськыд визьöн мунöны Хинган подувсянь Гöрд саридз дорöдз да вуджöны водзö Африкаö; вöръяс тайö визяс паныдасьлöны сöмын керöс банъясын, кöнi усьö унджык енöжва, да оазисъясын юяс пöлöн.
+
Пытшкӧс Азия да Рытыввыв Азия вевттьысьӧмаӧсь гӧль степьясӧн да овтӧминъясӧн, на пытшкысь медся гырысьясыс: асыввылын Гоби, шӧрас – Такла-Макан да рытыввылын – Аравияса. Степьяс да овтӧминъяс паськыд визьӧн мунӧны Хинган подувсянь Гӧрд саридз дорӧдз да вуджӧны водзӧ Африкаӧ; вӧръяс тайӧ визяс паныдасьлӧны сӧмын керӧс банъясын, кӧнi усьӧ унджык енӧжва, да оазисъясын юяс пӧлӧн.
  
−
Степьясын быдмöны турунъяс – типчак, полынь; быдмöны найö шоча, мусö оз вевттьыны дорвыв. Тулысын лым сылöм бöрын либö тöвся зэръяс бöрын Иранын да Сурияын степвыв турунъяс быдмöны öдйö, дзоридзалöны да вайöны кöйдыс; гожöм пуксигöн заыс налöн косьмö нин, ловъяöсь кольöны сöмын мупытшса вужъясыс да шмакъясыс, да нöшта топыд кыша кöйдысъясыс. Мусинъяс тайö степьясын каштан рöмаöсь да рудовгöрдöсь.
+
Степьясын быдмӧны турунъяс – типчак, полынь; быдмӧны найӧ шоча, мусӧ оз вевттьыны дорвыв. Тулысын лым сылӧм бӧрын либӧ тӧвся зэръяс бӧрын Иранын да Сурияын степвыв турунъяс быдмӧны ӧдйӧ, дзоридзалӧны да вайӧны кӧйдыс; гожӧм пуксигӧн заыс налӧн косьмӧ нин, ловъяӧсь кольӧны сӧмын мупытшса вужъясыс да шмакъясыс, да нӧшта топыд кыша кӧйдысъясыс. Мусинъяс тайӧ степьясын каштан рӧмаӧсь да рудовгӧрдӧсь.
  
−
Овтöминъясын быдмöгъяс нöшта на этша, степьясын серти: ставыс сiйö либö турунъяс, кодъяс тулысын öдйö быдмöны да регыд косьмöны, либö саксаул сяма кустаинъяс, кортöмöсь либö посньыдик коръяöсь да зэв кузь вужъяöсь. Дзик öтипöлöс пуяс – саксаул.
+
Овтӧминъясын быдмӧгъяс нӧшта на этша, степьясын серти: ставыс сiйӧ либӧ турунъяс, кодъяс тулысын ӧдйӧ быдмӧны да регыд косьмӧны, либӧ саксаул сяма кустаинъяс, кортӧмӧсь либӧ посньыдик коръяӧсь да зэв кузь вужъяӧсь. Дзик ӧтипӧлӧс пуяс – саксаул.
  
−
Оазисъясын быдмöны плод ваян пуяс, шуам, яблöка, персика, абрикоса пуяс; Рытыввыв Азияын – пыр веж пуяс, шуам выйпу; Иран лунвылын да Аравияын – финика пальма.
+
Оазисъясын быдмӧны плод ваян пуяс, шуам, яблӧка, персика, абрикоса пуяс; Рытыввыв Азияын – пыр веж пуяс, шуам выйпу; Иран лунвылын да Аравияын – финика пальма.
  
−
Пытшкöс Азияын степьясас олöны уна йырсьысьяс да гыжъя пемöсъяс, кодъяс сёйöны турун; тöв кежлö йырсьысьяс – сурокъяс, сусликъяс – дыр кежлö дзебсьöны му пытшкö да узьöны; гыжъя пемöсъяс жö – кид осёлъяс (куланъяс), антилопаяс, – йирöны турунсö лым улысь, – лымйыс степьясын усьлö зэв ляпкыдика.
+
Пытшкӧс Азияын степьясас олӧны уна йырсьысьяс да гыжъя пемӧсъяс, кодъяс сёйӧны турун; тӧв кежлӧ йырсьысьяс – сурокъяс, сусликъяс – дыр кежлӧ дзебсьӧны му пытшкӧ да узьӧны; гыжъя пемӧсъяс жӧ – кид осёлъяс (куланъяс), антилопаяс, – йирӧны турунсӧ лым улысь, – лымйыс степьясын усьлӧ зэв ляпкыдика.
  
−
Торъя нин озыр пемöс мир Тибетын, джуджыд лудъяс вылын, кöнi оз овны йöз, а сы вöсна гыжъя пемöсъяс ветлöны зэв ыджыд чукöръясöн, – ветлысь-мунысьяс лыддьывлöмаöсь уна сё дай весиг некымын сюрс пемöсöдз чукöрас, медся тшöкыда паныдасьлöны куланъяс, антилопаяс, якъяс – керöсвыв öшъяс да чивзанъяс – сурок сяма йырсьысьяс.
+
Торъя нин озыр пемӧс мир Тибетын, джуджыд лудъяс вылын, кӧнi оз овны йӧз, а сы вӧсна гыжъя пемӧсъяс ветлӧны зэв ыджыд чукӧръясӧн, – ветлысь-мунысьяс лыддьывлӧмаӧсь уна сё дай весиг некымын сюрс пемӧсӧдз чукӧрас, медся тшӧкыда паныдасьлӧны куланъяс, антилопаяс, якъяс – керӧсвыв ӧшъяс да чивзанъяс – сурок сяма йырсьысьяс.
  
−
'''Рытыввыв Азия''' степьясын да овтöминъясын эмöсь и гыжъяяс, и йирсьысьяс, но этшаджыкöнöсь. Эмöсь кутшöмсюрö яйсёйысь пемöсъяс (африкасаяс), шуам, гиенаяс, шакалъяс; Аравияын эмöсь левъяс.
+
'''Рытыввыв Азия''' степьясын да овтӧминъясын эмӧсь и гыжъяяс, и йирсьысьяс, но этшаджыкӧнӧсь. Эмӧсь кутшӧмсюрӧ яйсёйысь пемӧсъяс (африкасаяс), шуам, гиенаяс, шакалъяс; Аравияын эмӧсь левъяс.
−
Азияса ылi войвыв вевттьысьöма тундраöн. Лунвывланьынджык мунö тайга, кöнi мусиныс пöим сора либö нюр сора. Войвыв Азия озыр стрöитчан вöрöн да дона куа пемöсъясöн, а сiдзжö и пöткаясöн; на пытшкысь мукöдыс пыр олöны тайгаын, мукöдыс воöны татчö гожöм кежлö Лунвыв да Рытыввыв Азияысь. Торъя уна пöтка чукöрмылö гожöмын тундраын. Сэнi дженьыдик гожся кадö найö быдтöны пиянсö, сэсся бöр лэбзьöны шоныд муясö, туйсö кутöны юяс пöлöн да саридз вадоръяс пöлöн.
+
Азияса ылi войвыв вевттьысьӧма тундраӧн. Лунвывланьынджык мунӧ тайга, кӧнi мусиныс пӧим сора либӧ нюр сора. Войвыв Азия озыр стрӧитчан вӧрӧн да дона куа пемӧсъясӧн, а сiдзжӧ и пӧткаясӧн; на пытшкысь мукӧдыс пыр олӧны тайгаын, мукӧдыс воӧны татчӧ гожӧм кежлӧ Лунвыв да Рытыввыв Азияысь. Торъя уна пӧтка чукӧрмылӧ гожӧмын тундраын. Сэнi дженьыдик гожся кадӧ найӧ быдтӧны пиянсӧ, сэсся бӧр лэбзьӧны шоныд муясӧ, туйсӧ кутӧны юяс пӧлӧн да саридз вадоръяс пӧлӧн.
  
−
Азия – уна вöдитан быдмöгъяслöн чужанiн. Азияын морт медводз аддзис дикöй шобдi, шабдi, лук. Лунвыв Азия – рислöн, сакара тростниклöн, чай пулöн, бананлöн, öгуречьяслöн чужанiн; Асыввыв Азия – апельсинъяслöн да мандаринъяслöн чужанiн.
+
Азия – уна вӧдитан быдмӧгъяслӧн чужанiн. Азияын морт медводз аддзис дикӧй шобдi, шабдi, лук. Лунвыв Азия – рислӧн, сакара тростниклӧн, чай пулӧн, бананлӧн, ӧгуречьяслӧн чужанiн; Асыввыв Азия – апельсинъяслӧн да мандаринъяслӧн чужанiн.
  
−
Азияысь петiсны пöшти став гортса пемöсъяс, кодъясöс вöдитöны öнi став му юкöнъясын. Азия степьясысь петiсны вöв да верблюд; Пытшкöс Азия степьясын и öнi на эмöсь кид вöвъяс. Азияысь жö петiсны сюра гырысь скöт, – мöсъяс да буйволъяс, а сiдзжö, ыж, кöза да порсь. Тибетын видзöны керöсвыв öш – як, кодöс некод оз вермы вежны джуджыд керöсвыв транспортын; Индiын – гöрба öш – зебу; сэнi жö – Индiын да Индокитайын кесъялö мортлы став пемöсъяс пытшкысь медся ёныс – слöн.
+
Азияысь петiсны пӧшти став гортса пемӧсъяс, кодъясӧс вӧдитӧны ӧнi став му юкӧнъясын. Азия степьясысь петiсны вӧв да верблюд; Пытшкӧс Азия степьясын и ӧнi на эмӧсь кид вӧвъяс. Азияысь жӧ петiсны сюра гырысь скӧт, – мӧсъяс да буйволъяс, а сiдзжӧ, ыж, кӧза да порсь. Тибетын видзӧны керӧсвыв ӧш – як, кодӧс некод оз вермы вежны джуджыд керӧсвыв транспортын; Индiын – гӧрба ӧш – зебу; сэнi жӧ – Индiын да Индокитайын кесъялӧ мортлы став пемӧсъяс пытшкысь медся ёныс – слӧн.
  
  
Строка 173: Строка 173:
  
  
−
[[Файл:Location-Asia-UNsubregions.png|thumb|225px|Азиялöн мутасъяс ÖВК серти:
+
[[Файл:Location-Asia-UNsubregions.png|thumb|225px|Азиялӧн мутасъяс ӦВК серти:
 
{{legend|#0000E0|[[Войвыв Азия]]}}
 
{{legend|#0000E0|[[Войвыв Азия]]}}
−
{{legend|#E000E0|[[Шöрвыв Азия]]}}
+
{{legend|#E000E0|[[Шӧрвыв Азия]]}}
 
{{legend|#00E000|[[Рытыввыв Азия]]}}
 
{{legend|#00E000|[[Рытыввыв Азия]]}}
 
{{legend|#E00000|[[Лунвыв Азия]]}}
 
{{legend|#E00000|[[Лунвыв Азия]]}}
Строка 186: Строка 186:
 
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse"
 
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse"
 
|- bgcolor="#ECECEC"
 
|- bgcolor="#ECECEC"
−
! Мутас, канму<ref>&nbsp;&nbsp; Сы серти, кыдз видзöдлан, азисяса мукöд мувывторсö (шуам 2, 7-8, 12, 14-16, 18, 20) позьö пыртны öтдырйи тшöтш Европаö, Африкаö либö Окенияö.</ref>  
+
! Мутас, канму<ref>&nbsp;&nbsp; Сы серти, кыдз видзӧдлан, азисяса мукӧд мувывторсӧ (шуам 2, 7-8, 12, 14-16, 18, 20) позьӧ пыртны ӧтдырйи тшӧтш Европаӧ, Африкаӧ либӧ Окенияӧ.</ref>  
 
! [[Мувывтор]]<br />(km²)
 
! [[Мувывтор]]<br />(km²)
−
! [[Олысь лыд]]<br />(2008' вося юль 1' лун кежлö)
+
! [[Олысь лыд]]<br />(2008' вося юль 1' лун кежлӧ)
−
! [[Йöзлöн тшöкыдлун]]<br />(км²-ын)
+
! [[Йӧзлӧн тшӧкыдлун]]<br />(км²-ын)
 
! [[Юркар]]
 
! [[Юркар]]
 
|-
 
|-
−
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Шöрвыв Азия]]:'''
+
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Шӧрвыв Азия]]:'''
 
|-
 
|-
−
| [[Казахстан]]<ref>&nbsp;&nbsp;Казак муыс куйлö и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс танi петкöдлöны сöмын Азияса юкöнлысь мувывторсö да сэнi олысь йöзсöс<br /></ref>
+
| [[Казахстан]]<ref>&nbsp;&nbsp;Казак муыс куйлӧ и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс танi петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэнi олысь йӧзсӧс<br /></ref>
 
| align="right" | 2,724,927
 
| align="right" | 2,724,927
 
| align="right" | 15,666,533
 
| align="right" | 15,666,533
Строка 226: Строка 226:
 
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Асыввыв Азия]]:'''
 
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Асыввыв Азия]]:'''
 
|-
 
|-
−
| [[Китай|Китайса войтыр республика]] (КВР)<ref>&nbsp;&nbsp;Лыдö босьтöма сöмын чиг Китайса (КВР-са) мувывтор да сэнi олысьяс; Тайвань, Гонконг да Макао сетöмöсь торйöн.<br /></ref>
+
| [[Китай|Китайса войтыр республика]] (КВР)<ref>&nbsp;&nbsp;Лыдӧ босьтӧма сӧмын чиг Китайса (КВР-са) мувывтор да сэнi олысьяс; Тайвань, Гонконг да Макао сетӧмӧсь торйӧн.<br /></ref>
 
| align="right" | 9,584,492
 
| align="right" | 9,584,492
 
| align="right" | 1,322,044,605
 
| align="right" | 1,322,044,605
Строка 232: Строка 232:
 
| [[Пекин]]  
 
| [[Пекин]]  
 
|-
 
|-
−
| [[Гонконг]]<ref>&nbsp;&nbsp;Гонконг - КВР-са торъя веськöдлана мутас.<br /></ref>
+
| [[Гонконг]]<ref>&nbsp;&nbsp;Гонконг - КВР-са торъя веськӧдлана мутас.<br /></ref>
 
| align="right" | 1,092
 
| align="right" | 1,092
 
| align="right" | 7,903,334
 
| align="right" | 7,903,334
Строка 238: Строка 238:
 
| —
 
| —
 
|-
 
|-
−
| [[Макао]]<ref>&nbsp;&nbsp;Макао - КВР-са торъя веськöдлана мутас.<br /></ref>
+
| [[Макао]]<ref>&nbsp;&nbsp;Макао - КВР-са торъя веськӧдлана мутас.<br /></ref>
 
| align="right" | 25
 
| align="right" | 25
 
| align="right" | 460,823
 
| align="right" | 460,823
Строка 244: Строка 244:
 
| —
 
| —
 
|-
 
|-
−
| [[Китайса Республика]] ([[Тайвань]])<ref>&nbsp;&nbsp;Лыдпасъяс петкöдлöны Китайса Республика (Тайвань) киподувса мувывтор да йöзсö. Китайса войтыр республика лыддьö ставсö тайöс аслыс.<br /></ref>
+
| [[Китайса Республика]] ([[Тайвань]])<ref>&nbsp;&nbsp;Лыдпасъяс петкӧдлӧны Китайса Республика (Тайвань) киподувса мувывтор да йӧзсӧ. Китайса войтыр республика лыддьӧ ставсӧ тайӧс аслыс.<br /></ref>
 
| align="right" | 35,980
 
| align="right" | 35,980
 
| align="right" | 22,920,946
 
| align="right" | 22,920,946
Строка 276: Строка 276:
 
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Войвыв Азия]]:'''
 
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Войвыв Азия]]:'''
 
|-
 
|-
−
| [[Рочму]]<ref>&nbsp;&nbsp;Роч му куйлö и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс танi петкöдлöны сöмын Азияса юкöнлысь мувывторсö да сэнi олысь йöзсö<br /></ref>
+
| [[Рочму]]<ref>&nbsp;&nbsp;Роч му куйлӧ и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс танi петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэнi олысь йӧзсӧ<br /></ref>
 
| align="right" | 13,115,200
 
| align="right" | 13,115,200
 
| align="right" | 140,702,092
 
| align="right" | 140,702,092
 
| align="right" | 3.0
 
| align="right" | 3.0
−
| [[Мöскуа]]
+
| [[Мӧскуа]]
 
|-
 
|-
−
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Асыв-лунвыв Азия]]:'''<ref name="ccau"> Лыдö абу бостöмаöсь [[Рöштво дi]] да [[Кокос дiяс]] ([[Австралиялöн ортсыса мувывторъяс]] [[Индия океан|Индия океанын]] [[Индонезия|Индонезиясянь]] рытыв-лунвывланьын).<br /></ref>
+
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Асыв-лунвыв Азия]]:'''<ref name="ccau"> Лыдӧ абу бостӧмаӧсь [[Рӧштво дi]] да [[Кокос дiяс]] ([[Австралиялӧн ортсыса мувывторъяс]] [[Индия океан|Индия океанын]] [[Индонезия|Индонезиясянь]] рытыв-лунвывланьын).<br /></ref>
 
|-
 
|-
 
| [[Бруней]]
 
| [[Бруней]]
Строка 294: Строка 294:
 
| align="right" | 47,758,224
 
| align="right" | 47,758,224
 
| align="right" | 62.3
 
| align="right" | 62.3
−
| [[Найпйидо]]<ref>&nbsp;&nbsp;Мьянмаса юркар вöлi кан нимсянь вуджöдöма Рангунысь Найпйидоö 2005' вося вöльгым 6' лунö.</ref>
+
| [[Найпйидо]]<ref>&nbsp;&nbsp;Мьянмаса юркар вӧлi кан нимсянь вуджӧдӧма Рангунысь Найпйидоӧ 2005' вося вӧльгым 6' лунӧ.</ref>
 
|-
 
|-
 
| [[Камбоджа]]<ref>[http://www.stat.go.jp/english/info/meetings/cambodia/pdf/pre_rep1.pdf General Population Census of Cambodia 2008 - Provisional population totals, National Institute of Statistics, Ministry of Planning, released 3rd September, 2008]</ref>
 
| [[Камбоджа]]<ref>[http://www.stat.go.jp/english/info/meetings/cambodia/pdf/pre_rep1.pdf General Population Census of Cambodia 2008 - Provisional population totals, National Institute of Statistics, Ministry of Planning, released 3rd September, 2008]</ref>
Строка 302: Строка 302:
 
| [[Пномпень]]
 
| [[Пномпень]]
 
|-
 
|-
−
| [[Асыввыв Тимор]]<ref>&nbsp;&nbsp;Асыввыв Тимор куйлö и Азияын, и Океанияын.<br /></ref>
+
| [[Асыввыв Тимор]]<ref>&nbsp;&nbsp;Асыввыв Тимор куйлӧ и Азияын, и Океанияын.<br /></ref>
 
| align="right" | 15,007
 
| align="right" | 15,007
 
| align="right" | 1,108,777
 
| align="right" | 1,108,777
Строка 308: Строка 308:
 
| [[Дили]]
 
| [[Дили]]
 
|-
 
|-
−
| [[Индонезия]]<ref>&nbsp;&nbsp;Индонезия куйлö и Азияын, и Океанияын; лыдпасъяс танi петкöдлöны сöмын Азияса юкöнлысь мувывторсö да сэнi олысь йöзсö: лыдо абу босьтöм [[Ириан Яя]] да [[Малуку дiяс]], найöс тшöкыда пыртöны Океанияса мутасö да ([[Меланезия]]/[[Австралайзия]]).<br /></ref>
+
| [[Индонезия]]<ref>&nbsp;&nbsp;Индонезия куйлӧ и Азияын, и Океанияын; лыдпасъяс танi петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэнi олысь йӧзсӧ: лыдо абу босьтӧм [[Ириан Яя]] да [[Малуку дiяс]], найӧс тшӧкыда пыртӧны Океанияса мутасӧ да ([[Меланезия]]/[[Австралайзия]]).<br /></ref>
 
| align="right" | 1,419,588
 
| align="right" | 1,419,588
 
| align="right" | 237,512,355
 
| align="right" | 237,512,355
Строка 370: Строка 370:
 
| [[Тхимпху]]
 
| [[Тхимпху]]
 
|-
 
|-
−
| [[Индия]] <ref>&nbsp;&nbsp;Та лыдын [[Дзаммуа Кашмир]], код вöсна вензьöны [[Индия]], [[Пакистан]] да [[Китай]].<br /></ref>
+
| [[Индия]] <ref>&nbsp;&nbsp;Та лыдын [[Дзаммуа Кашмир]], код вӧсна вензьӧны [[Индия]], [[Пакистан]] да [[Китай]].<br /></ref>
 
| align="right" | 3,167,590
 
| align="right" | 3,167,590
 
| align="right" | 1,147,995,226
 
| align="right" | 1,147,995,226
Строка 408: Строка 408:
 
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Рытыввыв Азия]]:'''
 
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Рытыввыв Азия]]:'''
 
|-
 
|-
−
| [[Абхазия]]<ref>&nbsp;&nbsp;Абхазия куйлö Рытыввыв Азияын, но культура боксянь сiйöс лыддьöны европаса канмуöн.<br /></ref>
+
| [[Абхазия]]<ref>&nbsp;&nbsp;Абхазия куйлӧ Рытыввыв Азияын, но культура боксянь сiйӧс лыддьӧны европаса канмуӧн.<br /></ref>
 
| align="right" | 8,700
 
| align="right" | 8,700
 
| align="right" | 330,000
 
| align="right" | 330,000
Строка 414: Строка 414:
 
| [[Сухум]]
 
| [[Сухум]]
 
|-
 
|-
−
| [[Армения]]<ref>&nbsp;&nbsp;Армения куйлö Рытыввыв Азияын, но культура боксянь сiйöс лыддьöны европаса канмуöн.<br /></ref>
+
| [[Армения]]<ref>&nbsp;&nbsp;Армения куйлӧ Рытыввыв Азияын, но культура боксянь сiйӧс лыддьӧны европаса канмуӧн.<br /></ref>
 
| align="right" | 29,800
 
| align="right" | 29,800
 
| align="right" | 2,968,586
 
| align="right" | 2,968,586
Строка 420: Строка 420:
 
| [[Ереван]]
 
| [[Ереван]]
 
|-
 
|-
−
| [[Азербайджан]]<ref>&nbsp;&nbsp;Азербайджан куйлö и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс танi петкöдлöны сöмын Азияса юкöнлысь мувывторсö да сэнi олысь йöзсö. Та лыдын и [[Нахичевань]], Азербайджанлöн асвеськöдлан юкöн, кодi куйлö Армения, Тюркия да Иран костын.<br /></ref>
+
| [[Азербайджан]]<ref>&nbsp;&nbsp;Азербайджан куйлӧ и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс танi петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэнi олысь йӧзсӧ. Та лыдын и [[Нахичевань]], Азербайджанлӧн асвеськӧдлан юкӧн, кодi куйлӧ Армения, Тюркия да Иран костын.<br /></ref>
 
| align="right" | 46,870
 
| align="right" | 46,870
 
| align="right" | 3,845,127
 
| align="right" | 3,845,127
Строка 432: Строка 432:
 
| [[Манама]]
 
| [[Манама]]
 
|-
 
|-
−
| [[Кипр]]<ref>&nbsp;&nbsp;Кипрыс куйлö сiдзсö Азияын - Мушöр саридз асыввыв ладорас Тюркиясянь лунвывланьын, но история да йöз олöм боксянь  сiйö топыда йитöм [[Европа|Европакöд]]. ÖВК пыртö Кипрсö Рытыввыв Азияö, а КШВ лыддьö сiйöс Мытыс Асыввывса канмуöн. <br /></ref>
+
| [[Кипр]]<ref>&nbsp;&nbsp;Кипрыс куйлӧ сiдзсӧ Азияын - Мушӧр саридз асыввыв ладорас Тюркиясянь лунвывланьын, но история да йӧз олӧм боксянь  сiйӧ топыда йитӧм [[Европа|Европакӧд]]. ӦВК пыртӧ Кипрсӧ Рытыввыв Азияӧ, а КШВ лыддьӧ сiйӧс Мытыс Асыввывса канмуӧн. <br /></ref>
 
| align="right" | 9,250
 
| align="right" | 9,250
 
| align="right" | 792,604
 
| align="right" | 792,604
Строка 438: Строка 438:
 
| [[Никосия]]
 
| [[Никосия]]
 
|-
 
|-
−
| Палестинаса [[Газа визь|Газа]]<ref name = "Palestine">&nbsp;&nbsp; Öтувтчöм войтыръяс лыддьöны Газаöс да Рытыв Вадорсö Палестинысь мырддьöм мувывторнас, Палестинса мувывторъясыс оккупируйтöмöсь Исраэльнас, но öнi найö дэ факто  Палестинса войтыр веськöдланiн улынöсь.<br /></ref>
+
| Палестинаса [[Газа визь|Газа]]<ref name = "Palestine">&nbsp;&nbsp; Ӧтувтчӧм войтыръяс лыддьӧны Газаӧс да Рытыв Вадорсӧ Палестинысь мырддьӧм мувывторнас, Палестинса мувывторъясыс оккупируйтӧмӧсь Исраэльнас, но ӧнi найӧ дэ факто  Палестинса войтыр веськӧдланiн улынӧсь.<br /></ref>
 
| align="right" | 363
 
| align="right" | 363
 
| align="right" | 1,537,269
 
| align="right" | 1,537,269
Строка 444: Строка 444:
 
| [[Газа]]
 
| [[Газа]]
 
|-
 
|-
−
| [[Грузия]]<ref>&nbsp;&nbsp;Картвел му куйлö и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс танi петкöдлöны сöмын Азияса юкöнлысь мувывторсö да сэнi олысь йöзсö.<br /></ref>
+
| [[Грузия]]<ref>&nbsp;&nbsp;Картвел му куйлӧ и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс танi петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэнi олысь йӧзсӧ.<br /></ref>
 
| align="right" | 20,460
 
| align="right" | 20,460
 
| align="right" | 4,630,841
 
| align="right" | 4,630,841
Строка 460: Строка 460:
 
| align="right" | 7,112,359
 
| align="right" | 7,112,359
 
| align="right" | 290.3
 
| align="right" | 290.3
−
| [[Иерусалим]] <ref>1980 воын Исраэльыс юöртöма Ерушалаймсö öтка да юклытöм юркарнас (сiйö мырддьöма арабъяслысь карыслысь асыввыв юкöн 1967 вося квайтлунъя тыш дырйи). Öтувтчöм войтыръяс дай уна канму оз пыдди пуктыны тайö юöртöмсö, да унджыкыс посолкерканысö кутöны Тель-Авивын.</ref>
+
| [[Иерусалим]] <ref>1980 воын Исраэльыс юӧртӧма Ерушалаймсӧ ӧтка да юклытӧм юркарнас (сiйӧ мырддьӧма арабъяслысь карыслысь асыввыв юкӧн 1967 вося квайтлунъя тыш дырйи). Ӧтувтчӧм войтыръяс дай уна канму оз пыдди пуктыны тайӧ юӧртӧмсӧ, да унджыкыс посолкерканысӧ кутӧны Тель-Авивын.</ref>
 
|-
 
|-
 
| [[Иордания]]  
 
| [[Иордания]]  
Строка 480: Строка 480:
 
| [[Бейрут]]
 
| [[Бейрут]]
 
|-
 
|-
−
| [[Лунвыв Осетия]]<ref>&nbsp;&nbsp;Лунвыв Осетия куйлö Рытыввыв Азияын, но культура боксянь сiйöс лыддьöны европаса канмуöн.<br /></ref>
+
| [[Лунвыв Осетия]]<ref>&nbsp;&nbsp;Лунвыв Осетия куйлӧ Рытыввыв Азияын, но культура боксянь сiйӧс лыддьӧны европаса канмуӧн.<br /></ref>
 
| align="right" | 8,700
 
| align="right" | 8,700
 
| align="right" | 330,000
 
| align="right" | 330,000
Строка 510: Строка 510:
 
| [[Дамаск]]
 
| [[Дамаск]]
 
|-
 
|-
−
| [[Турция]]<ref>&nbsp;&nbsp;Тюркия куйлö и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс танi петкöдлöны сöмын Азияса юкöнлысь мувывторсö да сэнi олысь йöзсö.</small><br /></ref>
+
| [[Турция]]<ref>&nbsp;&nbsp;Тюркия куйлӧ и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс танi петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэнi олысь йӧзсӧ.</small><br /></ref>
 
| align="right" | 756,768
 
| align="right" | 756,768
 
| align="right" | 71,892,807
 
| align="right" | 71,892,807
Строка 516: Строка 516:
 
| [[Анкара]]
 
| [[Анкара]]
 
|-
 
|-
−
| [[Öтувтчöм Араб Эмиратъяс]]
+
| [[Ӧтувтчӧм Араб Эмиратъяс]]
 
| align="right" | 82,880
 
| align="right" | 82,880
 
| align="right" | 4,621,399
 
| align="right" | 4,621,399
Строка 541: Строка 541:
 
|}
 
|}
  
−
:''Содтöд'': [[Египет|Египетлöн]] юкöн ([[Синай кöдж]]) Рытыввыв Азияын жö куйло.
+
:''Содтӧд'': [[Египет|Египетлӧн]] юкӧн ([[Синай кӧдж]]) Рытыввыв Азияын жӧ куйло.
  
−
== Пасйöдъяс ==
+
== Пасйӧдъяс ==
  
 
<references/>
 
<references/>

Версия 18:59, 22 ода кора 2017

Файл:LocationAsia.png
Азия Мушар карта вылын

Азия — му юкӧнъясысь медыджыд. Куйлӧ войвыв шарджынйын. Ӧтув Европакӧд артмӧдӧ мувеж Евразия.

Мувывтор — 43,810,582 км².

Олысьыс — 4.050.404.193 морт.


Ыджда, куйланiн да дорӧсъяс

Азия — зэв ыджыд му юкӧн; сiйӧ босьтӧ коймӧд юкӧн гӧгӧр став косiн веркӧссьыс да дас кыкӧд юкӧн став мушар веркӧссьыс. Лунвылын сылӧн Малакка кӧдж пӧшти воӧ экваторӧдз, а Малайя архипелаг пырӧ 11° вылӧ лунвыв шарджынйӧ, сiйӧ лоӧ быттьӧкӧ Австралияӧ вуджан поскӧн. Войвылын Челюскин нӧрыс сӧмын 12°-ӧн оз во Войвыв полюсӧдз, а Войвыв Мулӧн дiясыс воӧны полюслань нӧшта на матӧдз.

Кор Сингапур карын, кодi сулалӧ Азия лунвыв пом бердса дi вылын, тулысын луншӧр кадын шондi сулалӧ веськыда юр весьтын – зенитын, сэки Челюскин нӧрысын сiйӧ тыдалӧ дзик эжтас дiнас.

Кор Босфор вадорын лоӧ луншӧркад, сэки Дежнёв нӧрыс вылын 10 час рыт нин.

Асыввылын Дежнёв нӧрыс воӧ зэв матӧдз Америка дiнӧ, и тӧлын Беринг висса йи вывтi позьӧ понъясӧн вуджны Азияысь Америкаӧ ӧти лунӧн. Рытыввылын Ичӧт Азия кӧдж воӧ матӧдз Балкана кӧдж дiнӧдз, кодысь Азияӧс торйӧдӧны саридзьяс – Эгей да Мрамор – да векньыдик висъяс – Дардан да Босфор; Босфорлӧн пасьтаыс неыджыд – 600-сянь 3500 м-ӧдз.

Европакӧд Азия ӧтлаасьӧ топыда.

Вежтассӧ на костын нуӧдӧны Урал керӧсъясӧд асыввывла дорӧдыс, Урал ю кузя да Кума-Маныч лажмалӧмӧд.

Африка дiнӧдз Азия сiдзжӧ воӧ зэв матӧ. Суэц канал, кодӧс кодйӧма Суэц вуджанiн вомӧн, сӧмын 100–130 м пасьта, Баб-эль-Мандеб – араб ногӧн «синва ӧдзӧс» – вислӧн пасьтаыс 37 км.

Кык боксянь Азияӧс кытшалӧны кынмывтӧм океанъяс; коймӧд боксянь – рытыввывсянь сы бердӧ воӧны саридзьяс коймӧд океанлӧн – Атлантувсалӧн. Войвылын Азияӧс кытшалӧ Войвыв йиа океан.

Дорӧсыс Азиялӧн абуджык вундалӧм Европалӧн дорысь: кӧджъяс да дiяс танi босьтӧны витӧд пайсӧ став мувывторсьыс. Саридзьяс омӧля пырӧны материк пытшкас; танi эмӧсь мутасъяс саридзсянь 2 сюрс км сайын дай ылынджык. Но саридзьяс да куръяяс вель ёна жӧ пырӧны Азия вадоръясӧ, торъя нин асыввыв вадоръясӧ.

Войвылын Азиялӧн куим кӧдж: Ямал, Таймыр да Чукотка; Войвыв йиа океан артмӧдӧ саридзьяс: Кара, Лӧпта, Асыввыв-Сибырса да Чукотка. Таймырсянь войвывланьын куйлӧ Войвыв Му архипелаг, а асыввылын Таймырсянь – Выль-Сибырса дiяс, Врангель дi. Азиялысь асыввыв вадоръяссӧ кытшалӧны Лӧнь океанса саридзьяс: Беринг, Оката, Ниппонса, Виж, Асыввыв-Китайса, да Лунвыв-Китайса саридзьяс.

Лунвылын Азияысь ми аддзам куим ыджыд кӧдж: Аравия, Индостан да Индокитай; асыввылын – Камчатка да Коръё, рытыввылын – Ичӧт Азия. Таысь ӧтдор, Азияса вадоръясын эмӧсь уна дiяс. Асыввывтi найӧ артмӧдӧны сикӧтш моз нюжалан лёдзъяс; сэнi медся гырысь дiяс – Курила, Ниппон дiяс да Сахалин, кодӧс торйӧдӧ материкысь Тотара вис; асыв-лунвылын – Тайвань дi да Пилиппинса дiяс, мирас медся ыджыд Малайя архипелаг, кытчӧ пырӧны ыджыд дiяс: Борнео, Суматра, Калимантан, Ява, кодъяс шусьӧны Сунда дiясӧн.

Азия лунвылын – Индiа океан; сылӧн саридзьяс – Аравияса да Гӧрд, куръяяс – Бенгал да Перс. Индостансянь лунвывланьын – Шри Ланка (Цейлон) дi, а Ичӧт Азиясянь лунвывланьын – Кипр дi. Азиялӧн дорӧсыс зэв сибыд вадорса канмуяс костын ӧта-мӧдкӧд саридз вывтi волысьӧмлы, а сiдзжӧ и мукӧд му юкӧнъяскӧд волысьӧмлы. Асыввыв вадоръясыс Азиялӧн йитчӧны лунвыв вадоръяскӧд Малакка да Сунда висъясӧн, а лунвыв вадоръясыс Азиялӧн рытыввыв вадоръяскӧд да став Европакӧд – Баб-эль-Мандеб вискӧн да Суэц каналӧн. Австралиякӧд да Африкакӧд Азия йитчӧ Индiа океан вывтi мунан туйясӧн, а Америкакӧд – Лӧнь океанса туйясӧн. Панама канал пыр мунӧ мӧд туй, кодi йитӧ Азияӧс Европакӧд.

Колӧ шуны, географияса куйланiныс Азиялӧн бур, но абу, дерт, Европалӧн кодь, сы вӧсна мый Азия куйлӧ Атлантувса океанса тӧдчана саридзвыв туйясысь бокын.


Веркӧс

Файл:Asia satellite orthographic.jpg
Азия космоссянь видзодлӧмӧн

Азия аслас мусюръяс серти медся джуджыд му юкӧн. Медшӧр вывтасъяс сэнi лоӧны дорвыв мунысь керӧсъясысь (керӧс лёдзьясысь), кодъяс унджыкыс сулалӧны мылькъяладорнас (ортсыладорнас) либӧ Индiа океанлань, либӧ Лӧнь океанлань банӧн. Мылькъя ортсыладорнас лунвывлань – Индiа океанлань – бергӧдчӧмӧн сулалӧны Гималаяс, Каракорум, Кунь-Лунь, Гиндукуш да Алтай. Войвылын Алтай да лунвылын Гималаяс костын куйлӧ ыджыд керӧса мутас, шусьӧ Пытшкӧс Азияӧн либӧ Медшӧр-Азияса керӧсаинӧн; лунвылас танi эм Тибет плато, кодi падвежалӧма уна мусюръясӧн, а войвылас – Гоби плато. Медся джуджыд керӧсъяс Азияын, и став му вылын – Гималаяс. Налӧн медыджыд йывныс, Эверест, джуджтанас лоӧ 8882 м. Тайӧ том кӧрӧм керӧсъяс нюжӧдчӧны ыджыд кытшолӧн да тэчӧмӧсь уна параллельнога мусюръясысь, кодъяс ӧти мӧдысь вылынджык. Керӧс йывъясас кузялаыс некор оз сывлы лым.

Войвывланьын Гималаяссянь сулалӧ мирын медся джуджыд, Памирысь кындзи, Тибет плато, – 4 сюрс м гӧгӧр. Сэтi мунӧны рытывсянь асыввылӧ уна кӧрӧм мусюръяс, – найӧс омӧля на тӧдмалӧма, войвылын тайӧ платоыс помасьӧ джуджыд Кунь-Лунь мусюрӧн; некымынлаын сiйӧ кыпӧдчӧ пӧшти 8 км судтаӧдз океан тшупӧдсянь.

Сэнi, кӧнi Гималаяс да Кунь-Лунь ӧтлаасьӧны Гиндукушкӧд да Тянь-Шанькӧд, сулалӧ керӧс гӧрӧд Памир, судтанас сiйӧ оз сетчы Тибетлы. Сылӧн йылыс – Исмаил Самани пик – 7495 м джуджта. Рытывланьын Памирсянь эмӧсь платояс Иран да Ичӧт Азия; войвылын дай лунвылын найӧ помасьӧны кӧрӧм мусюръясӧн. Тайӧ мусюръясыс лоӧны Европаса кӧрӧм керӧсъяслӧн куйланiнъяс, кодъяскӧд найӧ войдӧр вӧлiны ӧтпомсяӧсь.

Тайӧ йитӧдыс быри, кор артмис Эгей саридз.

Рытыввыв Азиялӧн медся джуджыд мусюръясыс – Эльбрус да Медшӧр Кавказса мусюр, сылӧн медыджыд йывъяс Эльбрус (5833 м) да Казбек (5043 м). Медшӧр Кавказса мусюрсянь лунвывланьын сулалӧ кусӧм вулканъяса Арменияса керӧсаин Арарат (5156 м) да Алагез (4095 м) йывъяснас.

Видзӧдны кӧ Памирсянь асыввылӧ, сэнi Гималаяслӧн, Кунь-Луньлӧн да Тибетлӧн керӧс чукыръяс ыджыд кытшӧн бергӧдчӧны асыв-лунвылӧ, Индокитай кӧдж вылӧ, да мунӧны водзӧ Малайя архипелаг вывтi. Тадзи том кӧрӧм керӧсъяслӧн вӧньыс вуджӧ став Азия материксӧ да юкӧ сiйӧс кык неӧтгырся юкӧнӧ. Тайӧ керӧс вӧнь местаас войдӧр вӧлi важ мушӧр саридз Тетис; тайӧ саридзыслӧн пыдӧсыс кайигас вӧчис керӧс чукыръяс, медся джуджыдъяссӧ му вылын.

Лунвывланьын том кӧрӧм керӧсъяс вӧньсянь куйлӧны тшӧтшкӧс из локӧбъяс – платояс Декан да Аравия; найӧ уна миллион воӧн водзджык лоӧмаӧсь кӧрӧм вӧньса керӧсъяс серти да зэв важ кадъясӧ ӧтлаасьлiсны Африкакӧд – гы кодьӧсь найӧ и асланыс тэчасног серти. Индостанса да Месопотам увтасъяс артмисны саридз куръяясысь, кодъясӧс тыртiсны юяс. Месопотам увтас войдӧр вӧвлi Перс куръялӧн юкӧн, а Индостанса увтас артмис вис местаын, кодi ӧтлаавлiс Бенгал куръяӧс Аравия саридзкӧд.

Войвывланьын да асыв-войвывланьын том кӧрӧм керӧсъяс вӧньсянь эмӧсь уна мукӧд мусюръяс да тшӧтшкӧс платояс, найӧ артмисны керӧсъяс пуксьӧмла. Медыджыдыс тайӧ мусюръяс пытшкысь Тянь-Шань, кодлӧн йылыс Хан-Тенгри. Тянь-Шаньын керӧсъясыс ӧнi и артмӧны на, кӧнi ӧттшӧтш овлӧны ыджыд мувӧрӧмъяс. Алтай, Саянъяс, Байкал керӧсъяс. Ябалган, Становӧй, Янайывса да Черскӧй керӧсъяс – ставныс найӧ чургӧдчӧм керӧсъяс, кодъяс артмӧмаӧсь зэв важся кӧрӧм ёна киссьӧм керӧсъяс местаын. Войвылын Саянъяс да лунвылын Кунь-Лунь костын эмӧсь уна платояс; тӧдчанаджыкыс на пытшкысь – Монгол муын Гоби плато; рытыввылӧ сiйӧ вуджӧ Рытыв-Китай платоӧ.

Туран да Рытыв-Сибырса увтасъяс – увлань лэччӧм паськыд местаяс, кодъяс куйлӧны рытыввылын Урал керӧсъяс, асыввылын Шӧр-Сибырса плато да лунвылын Копет-Даг костын. Тайӧ увтасъясыс ӧтлаасьӧны Асыввыв-Европаса шыльыдiнкӧд, да ӧтлаын сыкӧд артмӧдӧны му вылын медся ыджыд шыльыдiн. Асыввылын Азияын эм кык увтас – Китайса да Маньчжур, найӧ артмисны сiдзи жӧ, кыдзи Месопотам увтас. Асыввыв вадоръясын Азияын тыдалӧны му кыш уськӧсъяслӧн туйяс, кодi мунiс Лӧнь океан вадоръяс пӧлӧн. Тайӧ уськӧсъясыс тӧдчӧны Китайса керӧсъяс, Сихотэ-Алинь да Ыджыд Хинган керӧсъяс тшупӧдъясын. Сахалин, Тайвань, Пилиппинса да Ниппон дiяс – ставыс тайӧ керӧс локӧбъяс, кодъяс чукталiсны материксьыс жугласьӧмъяс дырйи; Оката, Ниппонса да кыкнан Китайса саридзьяс жӧ артмисны лэччӧм (вӧйӧм) косiн юкӧнъяс местаын. Азия вадоръясын Лӧнь океан зэв джуджыд – танi эмӧсь 8–9 и и весиг 10 сюрс м джуджта джумъяс. Уськӧсъясыс и жугласьӧмъясыс мунлiсны танi зэв важ кадъяссянь дай мунӧны и ӧнӧдз. Та йылысь висьталӧны зэв тшӧкыд да зэв ыджыд мувӧрӧмъяс Ниппонса, Пилиппинса, Курила да мукӧд дiяс вылын. Та йылысь жӧ висьталӧны и зэв уна ыпъялан вулканъяс – тайӧ дiяс вылас жӧ да Камчатка кӧдж вылын.

Малайя архипелаг – косiнлӧн коляс, кодi войдӧр ӧтлаавлiс Азияӧс Австралиякӧд. Сэнi вулканъяс сулалӧны потас визьясӧдыс кык мегырӧн: ӧтиыс мунӧ Сунда дiясӧд – Суматра, Ява да мукӧд дiяс вывтi, а мӧдыс – Пилиппинса дiяс вывтi да Калимантан вывтi, сiдзкӧ Азия асыввыв вадоръяс пӧлӧн. Суматра да Ява костын эм вулкан Кракатау. 1883-ӧд воӧ сэнi лоис зрыв, кодысь пӧшти став Кракатау дiыс кайис сынӧдӧ. Ру, газ, из да пӧим сюръя шыбытчис 80 км судтаӧдз. Зрывыс кылiс Цейлонын да Пилиппинса дiяс вылын. Суматра да Ява вылын уна йӧз кувсисны саридз гыясысь, кодъяс зрыв бӧрын ызгысисны вадорас.

Му уджалӧмлы Азия веркӧс уна боксянь абу бур. Сэнi вывтi уна куш кыртъяс да мусинӧн вевттьытӧм изъяинъяс. Сэсся тырӧма керӧсъясӧн: уна места босьтӧны зӧм керӧс бокъяс, кыркӧтшъяс, сёртасъяс. Уна эм сэтшӧм джуджыд мутасыс, кӧнi оз позь уджавны видзму. Медшӧр юкӧнъяссӧ сылысь вадоръясысь торйӧдӧны джуджыд мусюръяс, тайӧ сьӧктӧдӧ йитӧдъяс, та понда жӧ климатыс пытшкӧс мутасъяслӧн кос. Но век жӧ Азияын увтасъяс вевттьӧны нёльӧд юкӧнсӧ сылӧн веркӧслысь да ӧтлаын босьтӧмӧн лоӧны ыджыдджыкӧсь став Европаысь. Торйӧн бурӧсь видзму уджалӧм вылӧ Индостанса да Китайса увтасъяс. Медся тӧдчана мупытшкса шедтасъяс Азияын – изшом, мусир, зарни да озысь. Найӧ разалӧмаӧсь зэв абу ӧткодя.

Изшом куйлӧ важ массив доръяс пӧлӧн. Торъя озырӧсь изшомӧн Сибыр (Кузбасс, Алтай), Казахстанын Караганда бассейн да войвыв Китай. Мусир эм кӧнсюрӧ том кӧрӧм керӧс бокъясын; торъя озырӧсь мусирӧн Аравия, Рытвыввыв Сибыр, Кавказ (Баку да Грознӧй), Иран да Индокитай, а сiдзжӧ Ыджыд Сунда дiяс. Тӧдчана куйласъяс мусирлӧн сiдзжӧ эмӧсь Месопотамияын да Сахалин дi вылын. Зарни сӧнъяс да киссьӧсъяс эмӧсь медсясӧ важ кристаллсяма массивын; торъя озырӧсь зарниӧн Асыввыв Сибыр да Якут му. Озысь куйлӧ медсясӧ Малакка кӧджын да Сунда дiяс вылын, кодъяс лоӧны Азия материклӧн нюжалӧмӧн. Кӧрт рудаясӧн озыр местаяс аддзӧма Азияысь этшалаын на, медсясӧ Китайын да Сибырын, Ангара ю гӧгӧрын и Ылi Асыввылын. Но Азияын ӧнӧдз на кольӧны тӧдмавтӧмӧсь вывтi гырысь ылдӧсъяс.


Климат

Тӧлын материкыс Азиялӧн кӧдзалӧ ёнджыка сiйӧс кытшалысь саридзьясысь. Кӧдзыдъяс сулалӧны не сӧмын Войвыв Азияын, но и Пытшкӧс Азияын – Гималаясӧдз. Тайӧ став ылдӧс вылас чукӧрмӧ кӧдзыд сынӧд масса, кодi мунӧ асыввылӧ да лунвылӧ шоныд океанъяслань. Тадзи артмӧны тӧвся муссонъяс. Океанъясын тайӧ кадас атмосфераса личкӧмыс ичӧт, а материк вылын – ыджыд. Тӧвъяс кӧдзыд материксянь вайӧны асыввыв вадоръясӧ ён кӧдзыдъяс, а Лунвыв Азияӧс наысь прамӧя сайӧдӧны керӧсъяс. Но век жӧ и Лунвыв Азияын тӧлын тӧвъяс пӧльтӧны материксянь океанӧ. Тӧвся муссонъяс быдлаӧ вайӧны кос да сэзь поводдя.

Гожӧмын материкыс Азиялӧн шоналӧ ёнджыка, сiйӧс кытшалысь саридзьясысь. Личкӧмыс сэнi чинӧ, да сэтчӧ уськӧдчӧны васӧд тӧвъяс Индiа да Лӧнь океанъясысь – тадзи пӧльтӧны гожся муссонъяс; найӧ вайӧны уна зэръяс, торъя нин сэтшӧм местаясын, кӧнi найӧ паныдасьӧны керӧсъяскӧд. Пытшкӧс Азияӧ, кодӧс сайӧдӧны джуджыд керӧсъяс, найӧ пӧшти оз веськавны; сэнi гожӧмын вывтi жар да кос. Рытыввыв Азияӧ муссонъяс Индiа океансянь оз жӧ веськавны, да сэнi сiдзжӧ гожӧмын овлӧ кос да жар, а содтӧд и шондiыс сэнi гожся луншӧркадӧ овлӧ пӧшти зенитын.

Став Азиясӧ климат серти позьӧ юкны, тадзи: Пытшкӧс Азия, Асыввыв Азия, Лунвыв Азия, Рытыввыв Азия да Войвыв Азия.

Пытшкӧс Азияын континентвывса – материквывса – климат, гожӧм да тӧв, лун да вой, ёна торъялӧны шонтӧг серти. Гожӧмын кымӧртӧм енэжсянь шондi ёна пӧжӧ; платояслӧн веркӧсыс доналӧ; шоныд кос сынӧд кайӧ вывлань тӧвныръясӧн; найӧ лэптӧны зэв вылӧдз дзонь кымӧръясӧн лыа да бус. Сынӧдыс гудырмӧ, шондiыс ӧдва тыдалӧ бус пыр, гӧгӧр – быттьӧ ру пытшкын. Пытшкӧс Азияӧ воӧны кос тӧвъяс нин, сы понда сэнi усьӧ этша енӧжва. Сӧмын Пытшкӧс Азия доръясын да керӧс бокъясын овлӧны унджык зэръяс, а медся джуджыд керӧс вывъясас усьлӧны лымъяс. Но лым вежтасыс керӧсъясын куйлӧ зэв вылын: войвыв Тибетын, Хуанхӧ ю заводитчанiнын, 5 км судтаын, а лунвыв Тибетын весиг 5½ км судтаын. Тӧлын став Пытшкӧс Азияыс ёна кӧдзалӧ; кӧдзыд сынӧд лӧнь да сэзь, енэжваяс тӧлын усьӧны нӧшта этшаджык гожӧмын дорысь. Сӧмын шочиника платояс вылӧ веськавлӧны шоныдджык да васӧдджык тӧвъяс океан вадоръяссянь, сэки артмӧны кымӧръяс да усьӧ лым; но тӧвбыдӧн усьӧ вывтi этша лым, ӧдва вевттьыштӧ мусӧ; кӧялыысьяс видзӧны сэнi ассьыныс скӧтсӧ и тӧлын лудъяс вылын.

Асыввыв Азияын мунӧны гожся муссонъяс, кодъяс пырӧны пытшкӧс мутасъясас 1000 – 1500 км сайӧдз, медся уна енэжваяс усьӧны керӧсъяса вадор пӧлӧнъясын, сiйӧ кадӧ, кор саридзсянь воӧны циклонъяс. Тӧвся муссонъяс дырйи кӧдзыдъяс паськалӧны ылi лунвылӧ, весиг войвыв Китайын, Мушӧр саридз пасьтӧс вылын, кынмӧны юяс. Тулысын да арын, гожӧмся да тӧвся муссонъяс вежсигӧн, кор паныдасьӧны кӧдзыд да шоныд тӧвъяс, Азияса вадоръястi мунӧны ыджыд тӧв ныръяс, – тайфунъяс. Найӧ артмӧны тропикдорса вӧньын восьса океанын да Азияса вадоръяслань матыстчигӧн вӧчӧны ыджыд опустошениеяс Пилиппинса да Ниппон дiяс вылын.

Ыджыд тӧдчанлун Асыввыв Азияса климатлы кутӧ шоныд Куро-Сиво визув; сiйӧ тыртӧ уль руӧн сы весьттi вылысӧд мунысь муссонъяс да видзӧ кынмӧмысь пӧшти ставнас Ниппон саридзӧс.

Лунвыв Азияӧс – мӧдног кӧ Индостан, Индокитай да Малайя архипелагӧс – вуджӧны тропик да экватор, да климатыс сэнi жар. Гожӧмын шондiыс овлӧ дзик юр весьтын да сотӧ зэв ёна. Весиг тӧвся тӧлысьясӧ шондi кайӧ енэжтассянь вылӧ; тӧв, кыдзи ми сiйӧс тӧдам, сэнi дзик оз овлы, и муыс некор оз вевттьысьлы лымйӧн. Тӧлыс сэнi абу кӧдзыдджык миян Украинса гожӧмысь. Гожӧмыс сэнi уль, енэжваяссӧ материк вылӧ вайӧны рытыв-лун муссонъяс. Дiяс вылын климат океанвывса: сэнi зэрӧ тӧв и гожӧм. Шонтӧг сулалӧ вогӧгӧр 25–27°. Тайфунъяс Лунвыв Азияын овлӧны жӧ, но шочджыка Асыввыв Азияын дорысь.

Рытыввыв Азияын климатыс кос, татчӧ гожся муссон вотӧм вӧсна (карта, 106 лбк.). Апрель тӧлыссянь да йирым тӧлысьӧдз танi пӧшти оз овлыны зэръяс, енэжын шоча мыччысьлӧны кымӧръяс; шондi сотӧ лёка: Иракын Багдад дiнын лыаыс шоналӧ 78°-ӧдз; гожсайын шонтӧгыс сынӧдлӧн кайӧ 55°-ӧдз. Торъя нин жар поводдя пуксьӧ, кор локтӧ лунтӧв – самум – доналӧм Аравиясянь. Вывтасъяс вылын зэв жӧ жар, но сэнi жар лунъяс вежсьӧны кӧдзыд войясӧн. Жар поводдя сулалӧ йирым тӧлысьӧдз, и сӧмын сёр арын, медсясӧ вӧльгымын, енэжын кыптӧны зэра кымӧръяс. Найӧс вайӧны циклонъяс Мушӧр саридзсянь. Зэрлывлӧ сэтшӧма, мый Аравия да Сурия куш степьясын кос ковтысъяс – вадияс – тырлӧны ваӧн. Керӧсъяс вылын усьлӧ лым; гожӧмын лымйыс сылӧ, ваыс лэччӧ юясӧ да шоръясӧ. Тӧв Рытыввыв Азияын ёна шоныдджык Асыввыв Азияын серти.

Войвыв Азияын кузя сулалӧны зэв ён кӧдзыдъяс – квайт тӧлысьӧдз дай дырджык. Муыс сэнi кынмӧ зэв пыдӧдз да оз удит сывлыны гожӧмбыдӧн. Но гожӧмыс сэнi шоныд. Вылысса пӧвстыс мулӧн сэтшӧма шоналӧ, мый видзму овмӧс вӧдитны позьӧ и полюс кытш сайын.


Юяс да тыяс

Азияын уна гырысь юяс; на пӧвстысь квайт ю 4 сюрс км-ысь кузьджыкӧсь. Медся тӧдчана юяс пансьӧны Пытшкӧс Азияӧс кытшовтысь керӧсъясын.

Гималаяссянь лэччӧны уна ваа юяс: Ганг, Брамапутра да Инд. Найӧ петӧны Гималаяс войвыв банъясысь да визувтӧны медводзсӧ Тибетын негырысь визувъясӧн; сэсся джуджыд да шуштӧм сёртасъясӧд писькӧдчӧны Гималаяс пыр, вӧчӧны зэв уна коськъяс, босьтӧны уна вожъяс, кодъяс визувтӧны Гималаяс лунвыв банъяссянь. Гожӧмын тайӧ юясыс ёна ойдлӧны – муссон зэръясысь да Гималаясын лым сылӧмысь. Тӧлын да тулысын ёна ямӧны. Бенгал куръяӧ усянiнын Ганг да Брамапутра артмӧдӧны дельта; тайӧ дельтаыс вит мындаӧн ыджыдджык Волга дельтаысь дай ӧдйӧ содӧ.

Тибетын заводитчӧны да Лӧнь океанӧ усьӧны куим ыджыд ю: Меконг, Янцзыцзян, либӧ Югыдлӧзъю, да Хуанхӧ, либӧ Вижъю. Ю йывъясыс налӧн ичӧт вааӧсь, но Пытшкӧс Азияысь муссонъясӧн кӧтӧдан мутасъясӧ воӧм бӧрын найӧ пӧрӧны зэв ыджыд юясӧ; медводзсӧ найӧ визувтӧны тшупӧдъясӧд да сёртасъясӧд, а сэсся паськыд ковтысъясӧд. Медся пыжветланаыс тайӧ юяс пиысь – Янцзыцзян. Сы вывтi гожӧмын весиг океанвывса суднояс вермӧны кайны ва паныд 1000 км сайӧдз ю вомсяньыс.

Татшӧм пыжветлӧмыс Янцзыцзян юлӧн лоӧ со мый понда: сiйӧ кызвын юкӧннас визувтӧ чорыд керӧс породаяс пӧвстӧд, сы понда воргаас сылӧн омӧля пуксьӧ ваӧн вайӧмтор.

Хуанхӧ ю, мӧдарӧ, пыжветлӧмлы озджык лӧсяв. Аслас гудыр ваас сiйӧ нуӧ зэв уна виж нюйт, лёсс, тайӧ нюйтыс пуксьӧ ю пыдӧсас кывтыдланьын, да сэнi артмӧны пыр выль да выль косьтъяс. Кадысь кадӧ Хуанхӧ юыс весиг дзикӧдз вежлӧ ассьыс туйсӧ; 80 во сайын сiйӧ эз усьлы Чжили куръяӧ, кыдз ӧнi, а усьлi Виж саридзӧ, Янцзыцзян ю вомсянь неылын.

Хуанхӧ ю вакӧд вайӧмторъясӧн вевттьӧма Китайса увтас. Китайса увтас местаын важӧн вӧлi саридз куръя, кодӧс уна нэм чӧжӧн тыртӧма нюйтӧн тайӧ юсяньыс. нюйтыс кызвыннас тэчсьӧма лёссысь, кодӧс ю петкӧдӧ Пытшкӧс Азияысь.

Асыввыв Азияса юяс вылын – Янцзыцзян, Хуанхӧ, а сiдзжӧ Амур вылын пӧшти быд во гожӧм помын овлӧны ойдлӧмъяс, кодъяс тӧкыда нуӧны сиктъяс да кӧдзӧм муяс; сэки Китайын йӧз кулӧны сюрсъясӧн. Ойдлӧмъяс овлӧны, кор циклонъяс мунiгӧн ӧддзӧны зэръяс. Тотара вискӧ усьӧ уна ваа, пыжветлана Амур ю.

Войвыв Азияса юяс – Об Иртышкӧд, Енисей Ангаракӧд, Лена Алданкӧд да мукӧд – зэв кузьӧсь да вааӧсь; енэжваяс сэнi овлӧны этша, но зато сэнi и пакталӧмыс ичӧт, а ва чукӧрманiнъясыс бассейнъяслӧн зэв гырысьӧсь. Тулысын лым сылiгӧн тайӧ юясыс зэв паськыда ойдлӧны лым сылӧмысь. Суднояс ветлӧмлы найӧ зэв лӧсяланаӧсь, но дыр кежлӧ, воджын кежлӧ дай дырджык кынмылӧны. Визувтӧны найӧ шыльыдiнъясӧд лӧня, но кӧнсюрӧ чургӧдчӧм тшупӧдъяс вуджигӧн вӧчӧны гырысь коськъяс. Торъя уна коськ Енисей ю вожын – Ангара вылын, кодi петӧ Байкал тыысь. Ачыс Байкал тыыс куйлӧ джуджыд уськӧса лайколын.

Пытшкӧс Азияын да Туран увтасын юяс этша, океанъясӧдз найӧ оз воны, либӧ вошӧны лыаяс пӧвстын, либӧ помасьӧны тупкӧса тыясын. Татшӧмӧсь – Тарим, усьӧ Лобнор тыӧ, Или, усьӧ Балхашӧ; Сыр-Дарья да Аму-Дарья. Каспи да Арал сола ваа тыяс – тайӧ вӧвлӧм саридзьяслӧн колясъяс. Тайӧ кос инъясас юяс зэв коланаӧсь му кӧтӧдӧм вылӧ. Гожӧмын, кор керӧсъясын сылӧ лым, юяс ойдӧны да нуӧны уна ва.

Рытыввыв Азияын юяс сiдзжӧ зэв этша. Медся тӧдчанаясыс на пиысь Тигр Евфраткӧд, кодъяс визувтӧны Перс куръяӧ; тайӧ юясыс ойдӧны тӧлын. Гожӧмын найӧ босьтӧны васӧ керӧсвывса лымйысь да сетӧны сiйӧс кӧтӧдӧм вылӧ. Уна юяс помасьӧны танi сола тыясын. Ӧти татшӧм тыыс, кодi шусьӧ Кулӧм саридзӧн, куйлӧ уськӧса лайколын, тшупӧдыс сылӧн 394 м-ӧн улынджык океан тшупӧдысь. Му вылын абу мӧд ты, кодлӧн тшупӧдыс лэччӧма татшӧм улӧдз. Ваас сылӧн 24% сов, и ваыс сэтшӧм топыд, весиг морт сэнi оз вӧй; тайӧ тысӧ шуӧны Кулӧм тыӧн, сы вӧсна мый ни быдмӧг, ни пемӧс сэнi абу.

Азияса юяслӧн тӧдчанлуныс морт овмӧсын вывтi ыджыд: найӧ абу сӧмын волысян туйяс, найӧ сетӧны муяс да садъяс кӧтӧдӧм вылӧ ва оз сӧмын Рытыввыв да Пытшкӧс Азияын, но и Лунвыв да Асыввыв Азияын; сэнi став йӧз пытшсьыс коймӧд юкӧныс олӧ муясӧс кӧтӧдӧм помысь.


Быдмӧгъяс да пемӧс улов

Лунвыв Азияын, кӧнi шондi ёна пӧжӧ, кӧнi усьлӧ уна енэжва, быдмӧны тропикдорса вӧръяс; найӧ вевттьӧны медся васӧдiнъяссӧ Индостанын да Индокитайын да ыджыдджык юкӧнсӧ Малайя архипелаглысь. Тайӧ вӧръясас, кодъяс быдмӧны 60 м судтаӧдз, быд воськолын паныдасьӧны век выль да выль породаа пуяс; на пӧвсын быдсикас пальмаяс, кодъяс кутӧны зэв ыджыд тӧдчанлун. Уна пальмаяс сетӧны сёян плодъяс. Сагоа пальмалӧн сёйӧны сьӧвмӧссӧ. Вадорын уна кокоса пальма, кодi сетӧ ӧрекъяс да кокос йӧв. Пуяс тропикдорса вӧрын быдмӧны некымын судтаӧн мӧда-мӧд вывтiыс да артмӧдӧны мунны позьтӧм, лианаясӧн гартӧм лёкин; лианаяс кузьтанас овлӧны 300 м-ӧдз; быдлаын пу вожъяс вылын тыдалӧны эпифит быдмӧгъяс, кодъяс олӧны мукӧд пу вожъяс да чӧръяс вылын, и паразит быдмӧгъяс, кодъяс босьтӧны сӧзъяссӧ мукӧд быдмӧглысь. Саридзса вадоръяс пӧлӧн кыссьӧны мангрова вӧръяс сэтшӧм пуясӧн, кодъяслӧн вужъясыс тулӧмъяс дырйи сюрӧны ва улӧ, а ямлӧм дырйи – восьсаӧсь.

Косджык инъясын Лунвыв Азияын эмӧсь тропикдорса вӧръяс, кодъяслӧн киссьылӧ корйыс кос кад дырйи, да саваннаяс, кодъяс тырӧмаӧсь турунӧн либӧ вӧдитӧма морт киӧн да сетӧны вывтi бур артмӧмсӧ няньяслысь либӧ мукӧд вӧдитан быдмӧгъяслысь. Тропикдорса вӧръяслӧн мусинъяс да саваннаяс Азияын – гӧрдмуаӧсь; тайӧ мусинъясыс мунӧны Африкаса гӧрдму вылӧ. Саваннаясын эмӧсь сьӧд, миян сьӧдму вылӧ мунысь мусинъяс.

Тропикдорса вӧръясын да саваннаясын олӧны зэв уна быдсяма пемӧсъяс, мукӧдыс сёйӧны быдмӧгъяс да плодъяс, мукӧдыс пӧткӧдчӧны яйӧн; унаӧн на пиысь олӧны сӧмын тропикдорса вӧньын, шӧркоддьӧм мутасъясын найӧ оз вермыны овны – полӧны кӧдзыдысь. Татшӧмӧсь, шуам, мортнога ӧблезянаяс – орангутанг да гиббон – да кыз кучикаяс – индiвывса слӧн, сюраныр да тапир.

Яйсёйысьяс пытшкысь медся ёныс Лунвыв Азияын тигра; олӧ сiйӧ тростник да бамбук расъясын. Пагӧдан кыйяс, шуам, ӧчкиа кый, олӧны быдлаын – вӧръясын и, саваннаясын и; юясын эмӧсь крокодилъяс. Вывтi уна сикаса пӧткаяс пиысь торъя мичаӧсь фазанъяс, павлинъяс да попугайяс.

Лунвыв Азияын кӧть и уна быдсяма пемӧсыс, но абуӧсь кӧинъяс, ручьяс да руд ошъяс, кодъяс олӧны быдлаын мукӧд Азияын, а сiдзжӧ Европаын да Америкаын. Татысь тыдалӧ, мый Лунвыв Азия – пемӧсъяс серти торъя мутас.

Асыввыв Азияын – Китайын да Ниппонын – асчужан быдмӧгъяс кольӧмаӧсь сӧмын керӧсаинъясын. Сэнi быдмӧны сорӧн паськыд коръяса пуяскӧд, кодъяслӧн киссьылӧ тӧв кежлӧ корйыс, пыр веж пуяса вӧръяс, – камелияяс, лавръяс. Медшӧр мусинъясыс Асыввыв Азияын – гӧрдму шоныдджык да васӧд местаясын, вижму косджык да ыркыдджык местаясын, кутшӧм войвыв Китайын.

Асыввыв Азияын йӧзыс зэв топыда олӧны, да муыс сэтшӧма уджалӧма мортӧн, мый танi кид пемӧсъяс кольӧмаӧсь этша. Найӧ либӧ Лунвыв Азияса, либӧ Пытшкӧс Азияса, либӧ Войвыв Азияса пемӧсъяс кодьӧсь жӧ. Шуам, Китайса керӧс сёртасъясын эмӧсь павлинъяс да фазанъяс, а Ниппонын вӧръясас олӧ бӧжтӧм, гӧрд чужӧма ӧблезяна – макака. Крокодилъяс некӧн му вылын оз пырны татшӧм ылӧ войвылӧ, кыдзи Китайын да Коръёын; шоръясын Ниппонын эмӧсь ыджыдысь-ыджыд, 1½ м-ӧдз кузьтанас, саламандра, кодi мунӧ лёкгаг вылӧ. Ставыс тайӧ – тропикдорса пемӧсъяс. Но сэнi жӧ, Асыввыв Азияын, олӧны кӧинъяс, ручьяс, ошъяс, а сiдзжӧ степвыв антилопаяс да кид осёлъяс, кодъяс асласӧсь Пытшкӧс Азиялы.

Войвыв юкӧнас Асыввыв Азияын, Амур да сiйӧ веськыдвыв вожъяс пӧлӧн, быдмӧны коръя вӧръяс – тыпу, вяз, клён да мукӧд пуяс. Пуяс гӧгӧрыс сэнi гартчӧны лианаяс да асчужан виноград, кодi сетӧ сёян плод. Мусинъяс пӧим сораӧсь. Тайӧ вӧръясыс зэв озырӧсь пемӧсъясӧн, танi эмӧсь и тропиквывса пемӧсъяс, и ылi войвывса пемӧсъяс. Танi тигр паныдасьӧ руд ошкӧд, леопард – вӧркаськӧд, низь – измышкакӧд. Танi эмӧсь уна кабанъяс, козуляяс, фазанъяс, вӧр каньяс да кӧинъяс.

Пытшкӧс Азия да Рытыввыв Азия вевттьысьӧмаӧсь гӧль степьясӧн да овтӧминъясӧн, на пытшкысь медся гырысьясыс: асыввылын Гоби, шӧрас – Такла-Макан да рытыввылын – Аравияса. Степьяс да овтӧминъяс паськыд визьӧн мунӧны Хинган подувсянь Гӧрд саридз дорӧдз да вуджӧны водзӧ Африкаӧ; вӧръяс тайӧ визяс паныдасьлӧны сӧмын керӧс банъясын, кӧнi усьӧ унджык енӧжва, да оазисъясын юяс пӧлӧн.

Степьясын быдмӧны турунъяс – типчак, полынь; быдмӧны найӧ шоча, мусӧ оз вевттьыны дорвыв. Тулысын лым сылӧм бӧрын либӧ тӧвся зэръяс бӧрын Иранын да Сурияын степвыв турунъяс быдмӧны ӧдйӧ, дзоридзалӧны да вайӧны кӧйдыс; гожӧм пуксигӧн заыс налӧн косьмӧ нин, ловъяӧсь кольӧны сӧмын мупытшса вужъясыс да шмакъясыс, да нӧшта топыд кыша кӧйдысъясыс. Мусинъяс тайӧ степьясын каштан рӧмаӧсь да рудовгӧрдӧсь.

Овтӧминъясын быдмӧгъяс нӧшта на этша, степьясын серти: ставыс сiйӧ либӧ турунъяс, кодъяс тулысын ӧдйӧ быдмӧны да регыд косьмӧны, либӧ саксаул сяма кустаинъяс, кортӧмӧсь либӧ посньыдик коръяӧсь да зэв кузь вужъяӧсь. Дзик ӧтипӧлӧс пуяс – саксаул.

Оазисъясын быдмӧны плод ваян пуяс, шуам, яблӧка, персика, абрикоса пуяс; Рытыввыв Азияын – пыр веж пуяс, шуам выйпу; Иран лунвылын да Аравияын – финика пальма.

Пытшкӧс Азияын степьясас олӧны уна йырсьысьяс да гыжъя пемӧсъяс, кодъяс сёйӧны турун; тӧв кежлӧ йырсьысьяс – сурокъяс, сусликъяс – дыр кежлӧ дзебсьӧны му пытшкӧ да узьӧны; гыжъя пемӧсъяс жӧ – кид осёлъяс (куланъяс), антилопаяс, – йирӧны турунсӧ лым улысь, – лымйыс степьясын усьлӧ зэв ляпкыдика.

Торъя нин озыр пемӧс мир Тибетын, джуджыд лудъяс вылын, кӧнi оз овны йӧз, а сы вӧсна гыжъя пемӧсъяс ветлӧны зэв ыджыд чукӧръясӧн, – ветлысь-мунысьяс лыддьывлӧмаӧсь уна сё дай весиг некымын сюрс пемӧсӧдз чукӧрас, медся тшӧкыда паныдасьлӧны куланъяс, антилопаяс, якъяс – керӧсвыв ӧшъяс да чивзанъяс – сурок сяма йырсьысьяс.

Рытыввыв Азия степьясын да овтӧминъясын эмӧсь и гыжъяяс, и йирсьысьяс, но этшаджыкӧнӧсь. Эмӧсь кутшӧмсюрӧ яйсёйысь пемӧсъяс (африкасаяс), шуам, гиенаяс, шакалъяс; Аравияын эмӧсь левъяс. Азияса ылi войвыв вевттьысьӧма тундраӧн. Лунвывланьынджык мунӧ тайга, кӧнi мусиныс пӧим сора либӧ нюр сора. Войвыв Азия озыр стрӧитчан вӧрӧн да дона куа пемӧсъясӧн, а сiдзжӧ и пӧткаясӧн; на пытшкысь мукӧдыс пыр олӧны тайгаын, мукӧдыс воӧны татчӧ гожӧм кежлӧ Лунвыв да Рытыввыв Азияысь. Торъя уна пӧтка чукӧрмылӧ гожӧмын тундраын. Сэнi дженьыдик гожся кадӧ найӧ быдтӧны пиянсӧ, сэсся бӧр лэбзьӧны шоныд муясӧ, туйсӧ кутӧны юяс пӧлӧн да саридз вадоръяс пӧлӧн.

Азия – уна вӧдитан быдмӧгъяслӧн чужанiн. Азияын морт медводз аддзис дикӧй шобдi, шабдi, лук. Лунвыв Азия – рислӧн, сакара тростниклӧн, чай пулӧн, бананлӧн, ӧгуречьяслӧн чужанiн; Асыввыв Азия – апельсинъяслӧн да мандаринъяслӧн чужанiн.

Азияысь петiсны пӧшти став гортса пемӧсъяс, кодъясӧс вӧдитӧны ӧнi став му юкӧнъясын. Азия степьясысь петiсны вӧв да верблюд; Пытшкӧс Азия степьясын и ӧнi на эмӧсь кид вӧвъяс. Азияысь жӧ петiсны сюра гырысь скӧт, – мӧсъяс да буйволъяс, а сiдзжӧ, ыж, кӧза да порсь. Тибетын видзӧны керӧсвыв ӧш – як, кодӧс некод оз вермы вежны джуджыд керӧсвыв транспортын; Индiын – гӧрба ӧш – зебу; сэнi жӧ – Индiын да Индокитайын кесъялӧ мортлы став пемӧсъяс пытшкысь медся ёныс – слӧн.


Канмуяс да мутасъяс

Файл:Location-Asia-UNsubregions.png
Азиялӧн мутасъяс ӦВК серти:

  Войвыв Азия

  Шӧрвыв Азия

  Рытыввыв Азия

  Лунвыв Азия

  Асыввыв Азия

  Асыв-лунвыв Азия


Мутас, канму[1] Мувывтор
(km²) 		Олысь лыд
(2008' вося юль 1' лун кежлӧ) 		Йӧзлӧн тшӧкыдлун
(км²-ын) 		Юркар
Шӧрвыв Азия:
Казахстан[2] 2,724,927 15,666,533 5.7 Астана
Кыргызстан 198,500 5,356,869 24.3 Бишкек
Таджикистан 143,100 7,211,884 47.0 Душанбе
Туркменистан 488,100 5,179,573 9.6 Ашхабад
Узбекистан 447,400 28,268,441 57.1 Ташкент
Асыввыв Азия:
Китайса войтыр республика (КВР)[3] 9,584,492 1,322,044,605 134.0 Пекин
Гонконг[4] 1,092 7,903,334 6,688.0 —
Макао[5] 25 460,823 18,473.3 —
Китайса Республика (Тайвань)[6] 35,980 22,920,946 626.7 Тайбей
Япония 377,835 127,288,628 336.1 Токио
Войвыв Корея 120,540 23,479,095 184.4 Пхеньян
Лунвыв Корея 98,480 49,232,844 490.7 Сеул
Монголия 1,565,000 2,996,082 1.7 Улан Батор
Войвыв Азия:
Рочму[7] 13,115,200 140,702,092 3.0 Мӧскуа
Асыв-лунвыв Азия:[8]
Бруней 5,770 381,371 60.8 Бандар Сэри Бегаван
Мьянма (Бирма) 678,500 47,758,224 62.3 Найпйидо[9]
Камбоджа[10] 181,035 13,388,910 74 Пномпень
Асыввыв Тимор[11] 15,007 1,108,777 63.5 Дили
Индонезия[12] 1,419,588 237,512,355 159.9 Джакарта
Лаос 236,800 6,677,534 24.4 Вьентьян
Малайзия 329,847 27,780,000 84.2 Куала-Лумпур
Филиппинъяс 300,000 92,681,453 281.8 Манила
Сингапур 704 4,608,167 6,369.0 Сингапур
Таиланд 514,000 65,493,298 121.3 Бангкок
Вьетнам 331,690 86,116,559 246.1 Ханой
Лунвыв Азия:
Афганистан 647,500 32,738,775 42.9 Кабул
Бангладеш 144,000 153,546,901 926.2 Дакка
Бутан 47,000 682,321 14.3 Тхимпху
Индия [13] 3,167,590 1,147,995,226 318.2 Дели
Иран 1,648,195 65,875,223 42 Тегеран
Мальдив дiяс 300 379,174 1,067.2 Мале
Непал 140,800 29,519,114 183.8 Катманду
Пакистан 803,940 167,762,049 183.7 Исламабад
Шри-Ланка 65,610 21,128,773 298.4 Шри-Джаявардена-Пура-Котте
Рытыввыв Азия:
Абхазия[14] 8,700 330,000 111.7 Сухум
Армения[15] 29,800 2,968,586 111.7 Ереван
Азербайджан[16] 46,870 3,845,127 82.0 Баку
Бахрейн 665 718,306 987.1 Манама
Кипр[17] 9,250 792,604 83.9 Никосия
Палестинаса Газа[18] 363 1,537,269 3,315.7 Газа
Грузия[19] 20,460 4,630,841 99.3 Тбилиси
Ирак 437,072 28,221,181 54.9 Багдад
Израиль 20,770 7,112,359 290.3 Иерусалим [20]
Иордания 92,300 6,198,677 57.5 Амман
Кувейт 17,820 2,596,561 118.5 Эль-Кувейт
Ливан 10,452 3,971,941 353.6 Бейрут
Лунвыв Осетия[21] 8,700 330,000 111.7 Цхинвал
Оман 212,460 3,311,640 12.8 Маскат
Катар 11,437 928,635 69.4 Доха
Саудса Аравия 1,960,582 23,513,330 12.0 Эр-Рияд
Сирия 185,180 19,747,586 92.6 Дамаск
Турция[22] 756,768 71,892,807 76.5 Анкара
Ӧтувтчӧм Араб Эмиратъяс 82,880 4,621,399 29.5 Абу-Даби
Палестина[18] 5,860 2,611,904 393.1 Аль-Кудс
Йемен 527,970 23,013,376 35.4 Сана
Ставнас 43,810,582 4,050,404,193 89.07
Содтӧд: Египетлӧн юкӧн (Синай кӧдж) Рытыввыв Азияын жӧ куйло.

Пасйӧдъяс

  1. ↑    Сы серти, кыдз видзӧдлан, азисяса мукӧд мувывторсӧ (шуам 2, 7-8, 12, 14-16, 18, 20) позьӧ пыртны ӧтдырйи тшӧтш Европаӧ, Африкаӧ либӧ Окенияӧ.
  2. ↑   Казак муыс куйлӧ и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс танi петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэнi олысь йӧзсӧс
  3. ↑   Лыдӧ босьтӧма сӧмын чиг Китайса (КВР-са) мувывтор да сэнi олысьяс; Тайвань, Гонконг да Макао сетӧмӧсь торйӧн.
  4. ↑   Гонконг - КВР-са торъя веськӧдлана мутас.
  5. ↑   Макао - КВР-са торъя веськӧдлана мутас.
  6. ↑   Лыдпасъяс петкӧдлӧны Китайса Республика (Тайвань) киподувса мувывтор да йӧзсӧ. Китайса войтыр республика лыддьӧ ставсӧ тайӧс аслыс.
  7. ↑   Роч му куйлӧ и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс танi петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэнi олысь йӧзсӧ
  8. ↑ Лыдӧ абу бостӧмаӧсь Рӧштво дi да Кокос дiяс (Австралиялӧн ортсыса мувывторъяс Индия океанын Индонезиясянь рытыв-лунвывланьын).
  9. ↑   Мьянмаса юркар вӧлi кан нимсянь вуджӧдӧма Рангунысь Найпйидоӧ 2005' вося вӧльгым 6' лунӧ.
  10. ↑ General Population Census of Cambodia 2008 - Provisional population totals, National Institute of Statistics, Ministry of Planning, released 3rd September, 2008
  11. ↑   Асыввыв Тимор куйлӧ и Азияын, и Океанияын.
  12. ↑   Индонезия куйлӧ и Азияын, и Океанияын; лыдпасъяс танi петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэнi олысь йӧзсӧ: лыдо абу босьтӧм Ириан Яя да Малуку дiяс, найӧс тшӧкыда пыртӧны Океанияса мутасӧ да (Меланезия/Австралайзия).
  13. ↑   Та лыдын Дзаммуа Кашмир, код вӧсна вензьӧны Индия, Пакистан да Китай.
  14. ↑   Абхазия куйлӧ Рытыввыв Азияын, но культура боксянь сiйӧс лыддьӧны европаса канмуӧн.
  15. ↑   Армения куйлӧ Рытыввыв Азияын, но культура боксянь сiйӧс лыддьӧны европаса канмуӧн.
  16. ↑   Азербайджан куйлӧ и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс танi петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэнi олысь йӧзсӧ. Та лыдын и Нахичевань, Азербайджанлӧн асвеськӧдлан юкӧн, кодi куйлӧ Армения, Тюркия да Иран костын.
  17. ↑   Кипрыс куйлӧ сiдзсӧ Азияын - Мушӧр саридз асыввыв ладорас Тюркиясянь лунвывланьын, но история да йӧз олӧм боксянь сiйӧ топыда йитӧм Европакӧд. ӦВК пыртӧ Кипрсӧ Рытыввыв Азияӧ, а КШВ лыддьӧ сiйӧс Мытыс Асыввывса канмуӧн.
  18. ↑ 18,0 18,1    Ӧтувтчӧм войтыръяс лыддьӧны Газаӧс да Рытыв Вадорсӧ Палестинысь мырддьӧм мувывторнас, Палестинса мувывторъясыс оккупируйтӧмӧсь Исраэльнас, но ӧнi найӧ дэ факто Палестинса войтыр веськӧдланiн улынӧсь.
  19. ↑   Картвел му куйлӧ и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс танi петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэнi олысь йӧзсӧ.
  20. ↑ 1980 воын Исраэльыс юӧртӧма Ерушалаймсӧ ӧтка да юклытӧм юркарнас (сiйӧ мырддьӧма арабъяслысь карыслысь асыввыв юкӧн 1967 вося квайтлунъя тыш дырйи). Ӧтувтчӧм войтыръяс дай уна канму оз пыдди пуктыны тайӧ юӧртӧмсӧ, да унджыкыс посолкерканысӧ кутӧны Тель-Авивын.
  21. ↑   Лунвыв Осетия куйлӧ Рытыввыв Азияын, но культура боксянь сiйӧс лыддьӧны европаса канмуӧн.
  22. ↑   Тюркия куйлӧ и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс танi петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэнi олысь йӧзсӧ.</small>


{{#if:150px|
150px
}}{{#if:|
{{{серпас2}}}
}}
Канмуяс Азияын
Азербайджан | Армения | Асыввыв Тимор | Афганистан | Бангладеш | Бахрейн | Бруней | Бутан |Вьетнам | Египет1 | Израиль | Индия | Индонезия | Ирак | Иран | Йемен | Казахстан2 | Камбоджа | Грузия | Катар | Кипр | Китай | Кувейт | Кыргызстан |Лаос | Ливан | Малайзия | Мальдивъяс | Монголия | Мьянма | Непал | Япония | Оман | ӦАЭ | Пакистан | Филиппинъяс | Рочму2 | Саудса Аравия | Сингапур | Сирия |Таиланд | Таджикистан | Туркменистан | Турция2 | Узбекистан |Иордания | Корея Республика | Корея Войтыр Демократия Республика | Шри-Ланка

Пыдди пуктытӧм канмуяс да йӧз улӧ шедӧм муяс: Абхазия | Вазиристан | Керӧс Карабах | Иракса Курдистан | Палестин | Тайвань | Тамил-Илам | Войвыв Кипр | Лунвыв Осетия

1 Медъёна Африкаын  2 Мыйтакӧ Европаын
 
Мувежъяс да му юкöнъяс
Мувежъяс
Австралия | Антарктида | Африка | Войвыв Америка | Евразия | Лунвыв Америка
Му юкöнъяс
Австралия | Азия | Америка | Антарктида | Африка | Европа
Источник — «http://wiki.komikyv.org/index.php?title=Азия&oldid=51709»