Азия

Файл:LocationAsia.png

Азия Мушар карта вылын

Азия - му юкöнъясысь медыджыд. Куйлö войвыв шарджынйын. Öтув Европакöд артмöдö мувеж Евразия.

Мувывтор – 43,810,582 км².

Олысьыс – 4.050.404.193 морт.

Ыджда, куйланiн да дорöсъяс

Азия – зэв ыджыд му юкöн; сiйö босьтö коймöд юкöн гöгöр став косiн веркöссьыс да дас кыкöд юкöн став мушар веркöссьыс. Лунвылын сылöн Малакка кöдж пöшти воö экваторöдз, а Малайя архипелаг пырö 11° вылö лунвыв шарджынйö, сiйö лоö быттьöкö Австралияö вуджан поскöн. Войвылын Челюскин нöрыс сöмын 12°-öн оз во Войвыв полюсöдз, а Войвыв Мулöн дiясыс воöны полюслань нöшта на матöдз.

Кор Сингапур карын, кодi сулалö Азия лунвыв пом бердса дi вылын, тулысын луншöр кадын шондi сулалö веськыда юр весьтын – зенитын, сэки Челюскин нöрысын сiйö тыдалö дзик эжтас дiнас.

Кор Босфор вадорын лоö луншöркад, сэки Дежнёв нöрыс вылын 10 час рыт нин.

Асыввылын Дежнёв нöрыс воö зэв матöдз Америка дiнö, и тöлын Беринг висса йи вывтi позьö понъясöн вуджны Азияысь Америкаö öти лунöн. Рытыввылын Ичöт Азия кöдж воö матöдз Балкана кöдж дiнöдз, кодысь Азияöс торйöдöны саридзьяс – Эгей да Мрамор – да векньыдик висъяс – Дардан да Босфор; Босфорлöн пасьтаыс неыджыд – 600-сянь 3500 м-öдз.

Европакöд Азия öтлаасьö топыда.

Вежтассö на костын нуöдöны Урал керöсъясöд асыввывла дорöдыс, Урал ю кузя да Кума-Маныч лажмалöмöд.

Африка дiнöдз Азия сiдзжö воö зэв матö. Суэц канал, кодöс кодйöма Суэц вуджанiн вомöн, сöмын 100–130 м пасьта, Баб-эль-Мандеб – араб ногöн «синва öдзöс» – вислöн пасьтаыс 37 км.

Кык боксянь Азияöс кытшалöны кынмывтöм океанъяс; коймöд боксянь – рытыввывсянь сы бердö воöны саридзьяс коймöд океанлöн – Атлантувсалöн. Войвылын Азияöс кытшалö Войвыв йиа океан.

Дорöсыс Азиялöн абуджык вундалöм Европалöн дорысь: кöджъяс да дiяс танi босьтöны витöд пайсö став мувывторсьыс. Саридзьяс омöля пырöны материк пытшкас; танi эмöсь мутасъяс саридзсянь 2 сюрс км сайын дай ылынджык. Но саридзьяс да куръяяс вель ёна жö пырöны Азия вадоръясö, торъя нин асыввыв вадоръясö.

Войвылын Азиялöн куим кöдж: Ямал, Таймыр да Чукотка; Войвыв йиа океан артмöдö саридзьяс: Кара, Лöпта, Асыввыв-Сибырса да Чукотка. Таймырсянь войвывланьын куйлö Войвыв Му архипелаг, а асыввылын Таймырсянь – Выль-Сибырса дiяс, Врангель дi. Азиялысь асыввыв вадоръяссö кытшалöны Лöнь океанса саридзьяс: Беринг, Оката, Ниппонса, Виж, Асыввыв-Китайса, да Лунвыв-Китайса саридзьяс.

Лунвылын Азияысь ми аддзам куим ыджыд кöдж: Аравия, Индостан да Индокитай; асыввылын – Камчатка да Коръё, рытыввылын – Ичöт Азия. Таысь öтдор, Азияса вадоръясын эмöсь уна дiяс. Асыввывтi найö артмöдöны сикöтш моз нюжалан лёдзъяс; сэнi медся гырысь дiяс – Курила, Ниппон дiяс да Сахалин, кодöс торйöдö материкысь Тотара вис; асыв-лунвылын – Тайвань дi да Пилиппинса дiяс, мирас медся ыджыд Малайя архипелаг, кытчö пырöны ыджыд дiяс: Борнео, Суматра, Калимантан, Ява, кодъяс шусьöны Сунда дiясöн.

Азия лунвылын – Индiа океан; сылöн саридзьяс – Аравияса да Гöрд, куръяяс – Бенгал да Перс. Индостансянь лунвывланьын – Шри Ланка (Цейлон) дi, а Ичöт Азиясянь лунвывланьын – Кипр дi. Азиялöн дорöсыс зэв сибыд вадорса канмуяс костын öта-мöдкöд саридз вывтi волысьöмлы, а сiдзжö и мукöд му юкöнъяскöд волысьöмлы. Асыввыв вадоръясыс Азиялöн йитчöны лунвыв вадоръяскöд Малакка да Сунда висъясöн, а лунвыв вадоръясыс Азиялöн рытыввыв вадоръяскöд да став Европакöд – Баб-эль-Мандеб вискöн да Суэц каналöн. Австралиякöд да Африкакöд Азия йитчö Индiа океан вывтi мунан туйясöн, а Америкакöд – Лöнь океанса туйясöн. Панама канал пыр мунö мöд туй, кодi йитö Азияöс Европакöд.

Колö шуны, географияса куйланiныс Азиялöн бур, но абу, дерт, Европалöн кодь, сы вöсна мый Азия куйлö Атлантувса океанса тöдчана саридзвыв туйясысь бокын.

Веркöс

Файл:Asia satellite orthographic.jpg

Азия космоссянь видзодлöмöн

Азия аслас мусюръяс серти медся джуджыд му юкöн. Медшöр вывтасъяс сэнi лоöны дорвыв мунысь керöсъясысь (керöс лёдзьясысь), кодъяс унджыкыс сулалöны мылькъяладорнас (ортсыладорнас) либö Индiа океанлань, либö Лöнь океанлань банöн. Мылькъя ортсыладорнас лунвывлань – Индiа океанлань – бергöдчöмöн сулалöны Гималаяс, Каракорум, Кунь-Лунь, Гиндукуш да Алтай. Войвылын Алтай да лунвылын Гималаяс костын куйлö ыджыд керöса мутас, шусьö Пытшкöс Азияöн либö Медшöр-Азияса керöсаинöн; лунвылас танi эм Тибет плато, кодi падвежалöма уна мусюръясöн, а войвылас – Гоби плато. Медся джуджыд керöсъяс Азияын, и став му вылын – Гималаяс. Налöн медыджыд йывныс, Эверест, джуджтанас лоö 8882 м. Тайö том кöрöм керöсъяс нюжöдчöны ыджыд кытшолöн да тэчöмöсь уна параллельнога мусюръясысь, кодъяс öти мöдысь вылынджык. Керöс йывъясас кузялаыс некор оз сывлы лым.

Войвывланьын Гималаяссянь сулалö мирын медся джуджыд, Памирысь кындзи, Тибет плато, – 4 сюрс м гöгöр. Сэтi мунöны рытывсянь асыввылö уна кöрöм мусюръяс, – найöс омöля на тöдмалöма, войвылын тайö платоыс помасьö джуджыд Кунь-Лунь мусюрöн; некымынлаын сiйö кыпöдчö пöшти 8 км судтаöдз океан тшупöдсянь.

Сэнi, кöнi Гималаяс да Кунь-Лунь öтлаасьöны Гиндукушкöд да Тянь-Шанькöд, сулалö керöс гöрöд Памир, судтанас сiйö оз сетчы Тибетлы. Сылöн йылыс – Исмаил Самани пик – 7495 м джуджта. Рытывланьын Памирсянь эмöсь платояс Иран да Ичöт Азия; войвылын дай лунвылын найö помасьöны кöрöм мусюръясöн. Тайö мусюръясыс лоöны Европаса кöрöм керöсъяслöн куйланiнъяс, кодъяскöд найö войдöр вöлiны öтпомсяöсь.

Тайö йитöдыс быри, кор артмис Эгей саридз.

Рытыввыв Азиялöн медся джуджыд мусюръясыс – Эльбрус да Медшöр Кавказса мусюр, сылöн медыджыд йывъяс Эльбрус (5833 м) да Казбек (5043 м). Медшöр Кавказса мусюрсянь лунвывланьын сулалö кусöм вулканъяса Арменияса керöсаин Арарат (5156 м) да Алагез (4095 м) йывъяснас.

Видзöдны кö Памирсянь асыввылö, сэнi Гималаяслöн, Кунь-Луньлöн да Тибетлöн керöс чукыръяс ыджыд кытшöн бергöдчöны асыв-лунвылö, Индокитай кöдж вылö, да мунöны водзö Малайя архипелаг вывтi. Тадзи том кöрöм керöсъяслöн вöньыс вуджö став Азия материксö да юкö сiйöс кык неöтгырся юкöнö. Тайö керöс вöнь местаас войдöр вöлi важ мушöр саридз Тетис; тайö саридзыслöн пыдöсыс кайигас вöчис керöс чукыръяс, медся джуджыдъяссö му вылын.

Лунвывланьын том кöрöм керöсъяс вöньсянь куйлöны тшöтшкöс из локöбъяс – платояс Декан да Аравия; найö уна миллион воöн водзджык лоöмаöсь кöрöм вöньса керöсъяс серти да зэв важ кадъясö öтлаасьлiсны Африкакöд – гы кодьöсь найö и асланыс тэчасног серти. Индостанса да Месопотам увтасъяс артмисны саридз куръяясысь, кодъясöс тыртiсны юяс. Месопотам увтас войдöр вöвлi Перс куръялöн юкöн, а Индостанса увтас артмис вис местаын, кодi öтлаавлiс Бенгал куръяöс Аравия саридзкöд.

Войвывланьын да асыв-войвывланьын том кöрöм керöсъяс вöньсянь эмöсь уна мукöд мусюръяс да тшöтшкöс платояс, найö артмисны керöсъяс пуксьöмла. Медыджыдыс тайö мусюръяс пытшкысь Тянь-Шань, кодлöн йылыс Хан-Тенгри. Тянь-Шаньын керöсъясыс öнi и артмöны на, кöнi öттшöтш овлöны ыджыд мувöрöмъяс. Алтай, Саянъяс, Байкал керöсъяс. Ябалган, Становöй, Янайывса да Черскöй керöсъяс – ставныс найö чургöдчöм керöсъяс, кодъяс артмöмаöсь зэв важся кöрöм ёна киссьöм керöсъяс местаын. Войвылын Саянъяс да лунвылын Кунь-Лунь костын эмöсь уна платояс; тöдчанаджыкыс на пытшкысь – Монгол муын Гоби плато; рытыввылö сiйö вуджö Рытыв-Китай платоö.

Туран да Рытыв-Сибырса увтасъяс – увлань лэччöм паськыд местаяс, кодъяс куйлöны рытыввылын Урал керöсъяс, асыввылын Шöр-Сибырса плато да лунвылын Копет-Даг костын. Тайö увтасъясыс öтлаасьöны Асыввыв-Европаса шыльыдiнкöд, да öтлаын сыкöд артмöдöны му вылын медся ыджыд шыльыдiн. Асыввылын Азияын эм кык увтас – Китайса да Маньчжур, найö артмисны сiдзи жö, кыдзи Месопотам увтас. Асыввыв вадоръясын Азияын тыдалöны му кыш уськöсъяслöн туйяс, кодi мунiс Лöнь океан вадоръяс пöлöн. Тайö уськöсъясыс тöдчöны Китайса керöсъяс, Сихотэ-Алинь да Ыджыд Хинган керöсъяс тшупöдъясын. Сахалин, Тайвань, Пилиппинса да Ниппон дiяс – ставыс тайö керöс локöбъяс, кодъяс чукталiсны материксьыс жугласьöмъяс дырйи; Оката, Ниппонса да кыкнан Китайса саридзьяс жö артмисны лэччöм (вöйöм) косiн юкöнъяс местаын. Азия вадоръясын Лöнь океан зэв джуджыд – танi эмöсь 8–9 и и весиг 10 сюрс м джуджта джумъяс. Уськöсъясыс и жугласьöмъясыс мунлiсны танi зэв важ кадъяссянь дай мунöны и öнöдз. Та йылысь висьталöны зэв тшöкыд да зэв ыджыд мувöрöмъяс Ниппонса, Пилиппинса, Курила да мукöд дiяс вылын. Та йылысь жö висьталöны и зэв уна ыпъялан вулканъяс – тайö дiяс вылас жö да Камчатка кöдж вылын.

Малайя архипелаг – косiнлöн коляс, кодi войдöр öтлаавлiс Азияöс Австралиякöд. Сэнi вулканъяс сулалöны потас визьясöдыс кык мегырöн: öтиыс мунö Сунда дiясöд – Суматра, Ява да мукöд дiяс вывтi, а мöдыс – Пилиппинса дiяс вывтi да Калимантан вывтi, сiдзкö Азия асыввыв вадоръяс пöлöн. Суматра да Ява костын эм вулкан Кракатау. 1883-öд воö сэнi лоис зрыв, кодысь пöшти став Кракатау дiыс кайис сынöдö. Ру, газ, из да пöим сюръя шыбытчис 80 км судтаöдз. Зрывыс кылiс Цейлонын да Пилиппинса дiяс вылын. Суматра да Ява вылын уна йöз кувсисны саридз гыясысь, кодъяс зрыв бöрын ызгысисны вадорас.

Му уджалöмлы Азия веркöс уна боксянь абу бур. Сэнi вывтi уна куш кыртъяс да мусинöн вевттьытöм изъяинъяс. Сэсся тырöма керöсъясöн: уна места босьтöны зöм керöс бокъяс, кыркöтшъяс, сёртасъяс. Уна эм сэтшöм джуджыд мутасыс, кöнi оз позь уджавны видзму. Медшöр юкöнъяссö сылысь вадоръясысь торйöдöны джуджыд мусюръяс, тайö сьöктöдö йитöдъяс, та понда жö климатыс пытшкöс мутасъяслöн кос. Но век жö Азияын увтасъяс вевттьöны нёльöд юкöнсö сылöн веркöслысь да öтлаын босьтöмöн лоöны ыджыдджыкöсь став Европаысь. Торйöн бурöсь видзму уджалöм вылö Индостанса да Китайса увтасъяс. Медся тöдчана мупытшкса шедтасъяс Азияын – изшом, мусир, зарни да озысь. Найö разалöмаöсь зэв абу öткодя.

Изшом куйлö важ массив доръяс пöлöн. Торъя озырöсь изшомöн Сибыр (Кузбасс, Алтай), Казахстанын Караганда бассейн да войвыв Китай. Мусир эм кöнсюрö том кöрöм керöс бокъясын; торъя озырöсь мусирöн Аравия, Рытвыввыв Сибыр, Кавказ (Баку да Грознöй), Иран да Индокитай, а сiдзжö Ыджыд Сунда дiяс. Тöдчана куйласъяс мусирлöн сiдзжö эмöсь Месопотамияын да Сахалин дi вылын. Зарни сöнъяс да киссьöсъяс эмöсь медсясö важ кристаллсяма массивын; торъя озырöсь зарниöн Асыввыв Сибыр да Якут му. Озысь куйлö медсясö Малакка кöджын да Сунда дiяс вылын, кодъяс лоöны Азия материклöн нюжалöмöн. Кöрт рудаясöн озыр местаяс аддзöма Азияысь этшалаын на, медсясö Китайын да Сибырын, Ангара ю гöгöрын и Ылi Асыввылын. Но Азияын öнöдз на кольöны тöдмавтöмöсь вывтi гырысь ылдöсъяс.

Климат

Тöлын материкыс Азиялöн кöдзалö ёнджыка сiйöс кытшалысь саридзьясысь. Кöдзыдъяс сулалöны не сöмын Войвыв Азияын, но и Пытшкöс Азияын – Гималаясöдз. Тайö став ылдöс вылас чукöрмö кöдзыд сынöд масса, кодi мунö асыввылö да лунвылö шоныд океанъяслань. Тадзи артмöны тöвся муссонъяс. Океанъясын тайö кадас атмосфераса личкöмыс ичöт, а материк вылын – ыджыд. Тöвъяс кöдзыд материксянь вайöны асыввыв вадоръясö ён кöдзыдъяс, а Лунвыв Азияöс наысь прамöя сайöдöны керöсъяс. Но век жö и Лунвыв Азияын тöлын тöвъяс пöльтöны материксянь океанö. Тöвся муссонъяс быдлаö вайöны кос да сэзь поводдя.

Гожöмын материкыс Азиялöн шоналö ёнджыка, сiйöс кытшалысь саридзьясысь. Личкöмыс сэнi чинö, да сэтчö уськöдчöны васöд тöвъяс Индiа да Лöнь океанъясысь – тадзи пöльтöны гожся муссонъяс; найö вайöны уна зэръяс, торъя нин сэтшöм местаясын, кöнi найö паныдасьöны керöсъяскöд. Пытшкöс Азияö, кодöс сайöдöны джуджыд керöсъяс, найö пöшти оз веськавны; сэнi гожöмын вывтi жар да кос. Рытыввыв Азияö муссонъяс Индiа океансянь оз жö веськавны, да сэнi сiдзжö гожöмын овлö кос да жар, а содтöд и шондiыс сэнi гожся луншöркадö овлö пöшти зенитын.

Став Азиясö климат серти позьö юкны, тадзи: Пытшкöс Азия, Асыввыв Азия, Лунвыв Азия, Рытыввыв Азия да Войвыв Азия.

Пытшкöс Азияын континентвывса – материквывса – климат, гожöм да тöв, лун да вой, ёна торъялöны шонтöг серти. Гожöмын кымöртöм енэжсянь шондi ёна пöжö; платояслöн веркöсыс доналö; шоныд кос сынöд кайö вывлань тöвныръясöн; найö лэптöны зэв вылöдз дзонь кымöръясöн лыа да бус. Сынöдыс гудырмö, шондiыс öдва тыдалö бус пыр, гöгöр – быттьö ру пытшкын. Пытшкöс Азияö воöны кос тöвъяс нин, сы понда сэнi усьö этша енöжва. Сöмын Пытшкöс Азия доръясын да керöс бокъясын овлöны унджык зэръяс, а медся джуджыд керöс вывъясас усьлöны лымъяс. Но лым вежтасыс керöсъясын куйлö зэв вылын: войвыв Тибетын, Хуанхö ю заводитчанiнын, 5 км судтаын, а лунвыв Тибетын весиг 5½ км судтаын. Тöлын став Пытшкöс Азияыс ёна кöдзалö; кöдзыд сынöд лöнь да сэзь, енэжваяс тöлын усьöны нöшта этшаджык гожöмын дорысь. Сöмын шочиника платояс вылö веськавлöны шоныдджык да васöдджык тöвъяс океан вадоръяссянь, сэки артмöны кымöръяс да усьö лым; но тöвбыдöн усьö вывтi этша лым, öдва вевттьыштö мусö; кöялыысьяс видзöны сэнi ассьыныс скöтсö и тöлын лудъяс вылын.

Асыввыв Азияын мунöны гожся муссонъяс, кодъяс пырöны пытшкöс мутасъясас 1000 – 1500 км сайöдз, медся уна енэжваяс усьöны керöсъяса вадор пöлöнъясын, сiйö кадö, кор саридзсянь воöны циклонъяс. Тöвся муссонъяс дырйи кöдзыдъяс паськалöны ылi лунвылö, весиг войвыв Китайын, Мушöр саридз пасьтöс вылын, кынмöны юяс. Тулысын да арын, гожöмся да тöвся муссонъяс вежсигöн, кор паныдасьöны кöдзыд да шоныд тöвъяс, Азияса вадоръястi мунöны ыджыд тöв ныръяс, – тайфунъяс. Найö артмöны тропикдорса вöньын восьса океанын да Азияса вадоръяслань матыстчигöн вöчöны ыджыд опустошениеяс Пилиппинса да Ниппон дiяс вылын.

Ыджыд тöдчанлун Асыввыв Азияса климатлы кутö шоныд Куро-Сиво визув; сiйö тыртö уль руöн сы весьттi вылысöд мунысь муссонъяс да видзö кынмöмысь пöшти ставнас Ниппон саридзöс.

Лунвыв Азияöс – мöдног кö Индостан, Индокитай да Малайя архипелагöс – вуджöны тропик да экватор, да климатыс сэнi жар. Гожöмын шондiыс овлö дзик юр весьтын да сотö зэв ёна. Весиг тöвся тöлысьясö шондi кайö енэжтассянь вылö; тöв, кыдзи ми сiйöс тöдам, сэнi дзик оз овлы, и муыс некор оз вевттьысьлы лымйöн. Тöлыс сэнi абу кöдзыдджык миян Украинса гожöмысь. Гожöмыс сэнi уль, енэжваяссö материк вылö вайöны рытыв-лун муссонъяс. Дiяс вылын климат океанвывса: сэнi зэрö тöв и гожöм. Шонтöг сулалö вогöгöр 25–27°. Тайфунъяс Лунвыв Азияын овлöны жö, но шочджыка Асыввыв Азияын дорысь.

Рытыввыв Азияын климатыс кос, татчö гожся муссон вотöм вöсна (карта, 106 лбк.). Апрель тöлыссянь да йирым тöлысьöдз танi пöшти оз овлыны зэръяс, енэжын шоча мыччысьлöны кымöръяс; шондi сотö лёка: Иракын Багдад дiнын лыаыс шоналö 78°-öдз; гожсайын шонтöгыс сынöдлöн кайö 55°-öдз. Торъя нин жар поводдя пуксьö, кор локтö лунтöв – самум – доналöм Аравиясянь. Вывтасъяс вылын зэв жö жар, но сэнi жар лунъяс вежсьöны кöдзыд войясöн. Жар поводдя сулалö йирым тöлысьöдз, и сöмын сёр арын, медсясö вöльгымын, енэжын кыптöны зэра кымöръяс. Найöс вайöны циклонъяс Мушöр саридзсянь. Зэрлывлö сэтшöма, мый Аравия да Сурия куш степьясын кос ковтысъяс – вадияс – тырлöны ваöн. Керöсъяс вылын усьлö лым; гожöмын лымйыс сылö, ваыс лэччö юясö да шоръясö. Тöв Рытыввыв Азияын ёна шоныдджык Асыввыв Азияын серти.

Войвыв Азияын кузя сулалöны зэв ён кöдзыдъяс – квайт тöлысьöдз дай дырджык. Муыс сэнi кынмö зэв пыдöдз да оз удит сывлыны гожöмбыдöн. Но гожöмыс сэнi шоныд. Вылысса пöвстыс мулöн сэтшöма шоналö, мый видзму овмöс вöдитны позьö и полюс кытш сайын.

Юяс да тыяс

Азияын уна гырысь юяс; на пöвстысь квайт ю 4 сюрс км-ысь кузьджыкöсь. Медся тöдчана юяс пансьöны Пытшкöс Азияöс кытшовтысь керöсъясын.

Гималаяссянь лэччöны уна ваа юяс: Ганг, Брамапутра да Инд. Найö петöны Гималаяс войвыв банъясысь да визувтöны медводзсö Тибетын негырысь визувъясöн; сэсся джуджыд да шуштöм сёртасъясöд писькöдчöны Гималаяс пыр, вöчöны зэв уна коськъяс, босьтöны уна вожъяс, кодъяс визувтöны Гималаяс лунвыв банъяссянь. Гожöмын тайö юясыс ёна ойдлöны – муссон зэръясысь да Гималаясын лым сылöмысь. Тöлын да тулысын ёна ямöны. Бенгал куръяö усянiнын Ганг да Брамапутра артмöдöны дельта; тайö дельтаыс вит мындаöн ыджыдджык Волга дельтаысь дай öдйö содö.

Тибетын заводитчöны да Лöнь океанö усьöны куим ыджыд ю: Меконг, Янцзыцзян, либö Югыдлöзъю, да Хуанхö, либö Вижъю. Ю йывъясыс налöн ичöт вааöсь, но Пытшкöс Азияысь муссонъясöн кöтöдан мутасъясö воöм бöрын найö пöрöны зэв ыджыд юясö; медводзсö найö визувтöны тшупöдъясöд да сёртасъясöд, а сэсся паськыд ковтысъясöд. Медся пыжветланаыс тайö юяс пиысь – Янцзыцзян. Сы вывтi гожöмын весиг океанвывса суднояс вермöны кайны ва паныд 1000 км сайöдз ю вомсяньыс.

Татшöм пыжветлöмыс Янцзыцзян юлöн лоö со мый понда: сiйö кызвын юкöннас визувтö чорыд керöс породаяс пöвстöд, сы понда воргаас сылöн омöля пуксьö ваöн вайöмтор.

Хуанхö ю, мöдарö, пыжветлöмлы озджык лöсяв. Аслас гудыр ваас сiйö нуö зэв уна виж нюйт, лёсс, тайö нюйтыс пуксьö ю пыдöсас кывтыдланьын, да сэнi артмöны пыр выль да выль косьтъяс. Кадысь кадö Хуанхö юыс весиг дзикöдз вежлö ассьыс туйсö; 80 во сайын сiйö эз усьлы Чжили куръяö, кыдз öнi, а усьлi Виж саридзö, Янцзыцзян ю вомсянь неылын.

Хуанхö ю вакöд вайöмторъясöн вевттьöма Китайса увтас. Китайса увтас местаын важöн вöлi саридз куръя, кодöс уна нэм чöжöн тыртöма нюйтöн тайö юсяньыс. нюйтыс кызвыннас тэчсьöма лёссысь, кодöс ю петкöдö Пытшкöс Азияысь.

Асыввыв Азияса юяс вылын – Янцзыцзян, Хуанхö, а сiдзжö Амур вылын пöшти быд во гожöм помын овлöны ойдлöмъяс, кодъяс тöкыда нуöны сиктъяс да кöдзöм муяс; сэки Китайын йöз кулöны сюрсъясöн. Ойдлöмъяс овлöны, кор циклонъяс мунiгöн öддзöны зэръяс. Тотара вискö усьö уна ваа, пыжветлана Амур ю.

Войвыв Азияса юяс – Об Иртышкöд, Енисей Ангаракöд, Лена Алданкöд да мукöд – зэв кузьöсь да вааöсь; енэжваяс сэнi овлöны этша, но зато сэнi и пакталöмыс ичöт, а ва чукöрманiнъясыс бассейнъяслöн зэв гырысьöсь. Тулысын лым сылiгöн тайö юясыс зэв паськыда ойдлöны лым сылöмысь. Суднояс ветлöмлы найö зэв лöсяланаöсь, но дыр кежлö, воджын кежлö дай дырджык кынмылöны. Визувтöны найö шыльыдiнъясöд лöня, но кöнсюрö чургöдчöм тшупöдъяс вуджигöн вöчöны гырысь коськъяс. Торъя уна коськ Енисей ю вожын – Ангара вылын, кодi петö Байкал тыысь. Ачыс Байкал тыыс куйлö джуджыд уськöса лайколын.

Пытшкöс Азияын да Туран увтасын юяс этша, океанъясöдз найö оз воны, либö вошöны лыаяс пöвстын, либö помасьöны тупкöса тыясын. Татшöмöсь – Тарим, усьö Лобнор тыö, Или, усьö Балхашö; Сыр-Дарья да Аму-Дарья. Каспи да Арал сола ваа тыяс – тайö вöвлöм саридзьяслöн колясъяс. Тайö кос инъясас юяс зэв коланаöсь му кöтöдöм вылö. Гожöмын, кор керöсъясын сылö лым, юяс ойдöны да нуöны уна ва.

Рытыввыв Азияын юяс сiдзжö зэв этша. Медся тöдчанаясыс на пиысь Тигр Евфраткöд, кодъяс визувтöны Перс куръяö; тайö юясыс ойдöны тöлын. Гожöмын найö босьтöны васö керöсвывса лымйысь да сетöны сiйöс кöтöдöм вылö. Уна юяс помасьöны танi сола тыясын. Öти татшöм тыыс, кодi шусьö Кулöм саридзöн, куйлö уськöса лайколын, тшупöдыс сылöн 394 м-öн улынджык океан тшупöдысь. Му вылын абу мöд ты, кодлöн тшупöдыс лэччöма татшöм улöдз. Ваас сылöн 24% сов, и ваыс сэтшöм топыд, весиг морт сэнi оз вöй; тайö тысö шуöны Кулöм тыöн, сы вöсна мый ни быдмöг, ни пемöс сэнi абу.

Азияса юяслöн тöдчанлуныс морт овмöсын вывтi ыджыд: найö абу сöмын волысян туйяс, найö сетöны муяс да садъяс кöтöдöм вылö ва оз сöмын Рытыввыв да Пытшкöс Азияын, но и Лунвыв да Асыввыв Азияын; сэнi став йöз пытшсьыс коймöд юкöныс олö муясöс кöтöдöм помысь.

Быдмöгъяс да пемöс улов

Лунвыв Азияын, кöнi шондi ёна пöжö, кöнi усьлö уна енэжва, быдмöны тропикдорса вöръяс; найö вевттьöны медся васöдiнъяссö Индостанын да Индокитайын да ыджыдджык юкöнсö Малайя архипелаглысь. Тайö вöръясас, кодъяс быдмöны 60 м судтаöдз, быд воськолын паныдасьöны век выль да выль породаа пуяс; на пöвсын быдсикас пальмаяс, кодъяс кутöны зэв ыджыд тöдчанлун. Уна пальмаяс сетöны сёян плодъяс. Сагоа пальмалöн сёйöны сьöвмöссö. Вадорын уна кокоса пальма, кодi сетö öрекъяс да кокос йöв. Пуяс тропикдорса вöрын быдмöны некымын судтаöн мöда-мöд вывтiыс да артмöдöны мунны позьтöм, лианаясöн гартöм лёкин; лианаяс кузьтанас овлöны 300 м-öдз; быдлаын пу вожъяс вылын тыдалöны эпифит быдмöгъяс, кодъяс олöны мукöд пу вожъяс да чöръяс вылын, и паразит быдмöгъяс, кодъяс босьтöны сöзъяссö мукöд быдмöглысь. Саридзса вадоръяс пöлöн кыссьöны мангрова вöръяс сэтшöм пуясöн, кодъяслöн вужъясыс тулöмъяс дырйи сюрöны ва улö, а ямлöм дырйи – восьсаöсь.

Косджык инъясын Лунвыв Азияын эмöсь тропикдорса вöръяс, кодъяслöн киссьылö корйыс кос кад дырйи, да саваннаяс, кодъяс тырöмаöсь турунöн либö вöдитöма морт киöн да сетöны вывтi бур артмöмсö няньяслысь либö мукöд вöдитан быдмöгъяслысь. Тропикдорса вöръяслöн мусинъяс да саваннаяс Азияын – гöрдмуаöсь; тайö мусинъясыс мунöны Африкаса гöрдму вылö. Саваннаясын эмöсь сьöд, миян сьöдму вылö мунысь мусинъяс.

Тропикдорса вöръясын да саваннаясын олöны зэв уна быдсяма пемöсъяс, мукöдыс сёйöны быдмöгъяс да плодъяс, мукöдыс пöткöдчöны яйöн; унаöн на пиысь олöны сöмын тропикдорса вöньын, шöркоддьöм мутасъясын найö оз вермыны овны – полöны кöдзыдысь. Татшöмöсь, шуам, мортнога öблезянаяс – орангутанг да гиббон – да кыз кучикаяс – индiвывса слöн, сюраныр да тапир.

Яйсёйысьяс пытшкысь медся ёныс Лунвыв Азияын тигра; олö сiйö тростник да бамбук расъясын. Пагöдан кыйяс, шуам, öчкиа кый, олöны быдлаын – вöръясын и, саваннаясын и; юясын эмöсь крокодилъяс. Вывтi уна сикаса пöткаяс пиысь торъя мичаöсь фазанъяс, павлинъяс да попугайяс.

Лунвыв Азияын кöть и уна быдсяма пемöсыс, но абуöсь кöинъяс, ручьяс да руд ошъяс, кодъяс олöны быдлаын мукöд Азияын, а сiдзжö Европаын да Америкаын. Татысь тыдалö, мый Лунвыв Азия – пемöсъяс серти торъя мутас.

Асыввыв Азияын – Китайын да Ниппонын – асчужан быдмöгъяс кольöмаöсь сöмын керöсаинъясын. Сэнi быдмöны сорöн паськыд коръяса пуяскöд, кодъяслöн киссьылö тöв кежлö корйыс, пыр веж пуяса вöръяс, – камелияяс, лавръяс. Медшöр мусинъясыс Асыввыв Азияын – гöрдму шоныдджык да васöд местаясын, вижму косджык да ыркыдджык местаясын, кутшöм войвыв Китайын.

Асыввыв Азияын йöзыс зэв топыда олöны, да муыс сэтшöма уджалöма мортöн, мый танi кид пемöсъяс кольöмаöсь этша. Найö либö Лунвыв Азияса, либö Пытшкöс Азияса, либö Войвыв Азияса пемöсъяс кодьöсь жö. Шуам, Китайса керöс сёртасъясын эмöсь павлинъяс да фазанъяс, а Ниппонын вöръясас олö бöжтöм, гöрд чужöма öблезяна – макака. Крокодилъяс некöн му вылын оз пырны татшöм ылö войвылö, кыдзи Китайын да Коръёын; шоръясын Ниппонын эмöсь ыджыдысь-ыджыд, 1½ м-öдз кузьтанас, саламандра, кодi мунö лёкгаг вылö. Ставыс тайö – тропикдорса пемöсъяс. Но сэнi жö, Асыввыв Азияын, олöны кöинъяс, ручьяс, ошъяс, а сiдзжö степвыв антилопаяс да кид осёлъяс, кодъяс асласöсь Пытшкöс Азиялы.

Войвыв юкöнас Асыввыв Азияын, Амур да сiйö веськыдвыв вожъяс пöлöн, быдмöны коръя вöръяс – тыпу, вяз, клён да мукöд пуяс. Пуяс гöгöрыс сэнi гартчöны лианаяс да асчужан виноград, кодi сетö сёян плод. Мусинъяс пöим сораöсь. Тайö вöръясыс зэв озырöсь пемöсъясöн, танi эмöсь и тропиквывса пемöсъяс, и ылi войвывса пемöсъяс. Танi тигр паныдасьö руд ошкöд, леопард – вöркаськöд, низь – измышкакöд. Танi эмöсь уна кабанъяс, козуляяс, фазанъяс, вöр каньяс да кöинъяс.

Пытшкöс Азия да Рытыввыв Азия вевттьысьöмаöсь гöль степьясöн да овтöминъясöн, на пытшкысь медся гырысьясыс: асыввылын Гоби, шöрас – Такла-Макан да рытыввылын – Аравияса. Степьяс да овтöминъяс паськыд визьöн мунöны Хинган подувсянь Гöрд саридз дорöдз да вуджöны водзö Африкаö; вöръяс тайö визяс паныдасьлöны сöмын керöс банъясын, кöнi усьö унджык енöжва, да оазисъясын юяс пöлöн.

Степьясын быдмöны турунъяс – типчак, полынь; быдмöны найö шоча, мусö оз вевттьыны дорвыв. Тулысын лым сылöм бöрын либö тöвся зэръяс бöрын Иранын да Сурияын степвыв турунъяс быдмöны öдйö, дзоридзалöны да вайöны кöйдыс; гожöм пуксигöн заыс налöн косьмö нин, ловъяöсь кольöны сöмын мупытшса вужъясыс да шмакъясыс, да нöшта топыд кыша кöйдысъясыс. Мусинъяс тайö степьясын каштан рöмаöсь да рудовгöрдöсь.

Овтöминъясын быдмöгъяс нöшта на этша, степьясын серти: ставыс сiйö либö турунъяс, кодъяс тулысын öдйö быдмöны да регыд косьмöны, либö саксаул сяма кустаинъяс, кортöмöсь либö посньыдик коръяöсь да зэв кузь вужъяöсь. Дзик öтипöлöс пуяс – саксаул.

Оазисъясын быдмöны плод ваян пуяс, шуам, яблöка, персика, абрикоса пуяс; Рытыввыв Азияын – пыр веж пуяс, шуам выйпу; Иран лунвылын да Аравияын – финика пальма.

Пытшкöс Азияын степьясас олöны уна йырсьысьяс да гыжъя пемöсъяс, кодъяс сёйöны турун; тöв кежлö йырсьысьяс – сурокъяс, сусликъяс – дыр кежлö дзебсьöны му пытшкö да узьöны; гыжъя пемöсъяс жö – кид осёлъяс (куланъяс), антилопаяс, – йирöны турунсö лым улысь, – лымйыс степьясын усьлö зэв ляпкыдика.

Торъя нин озыр пемöс мир Тибетын, джуджыд лудъяс вылын, кöнi оз овны йöз, а сы вöсна гыжъя пемöсъяс ветлöны зэв ыджыд чукöръясöн, – ветлысь-мунысьяс лыддьывлöмаöсь уна сё дай весиг некымын сюрс пемöсöдз чукöрас, медся тшöкыда паныдасьлöны куланъяс, антилопаяс, якъяс – керöсвыв öшъяс да чивзанъяс – сурок сяма йырсьысьяс.

Рытыввыв Азия степьясын да овтöминъясын эмöсь и гыжъяяс, и йирсьысьяс, но этшаджыкöнöсь. Эмöсь кутшöмсюрö яйсёйысь пемöсъяс (африкасаяс), шуам, гиенаяс, шакалъяс; Аравияын эмöсь левъяс. Азияса ылi войвыв вевттьысьöма тундраöн. Лунвывланьынджык мунö тайга, кöнi мусиныс пöим сора либö нюр сора. Войвыв Азия озыр стрöитчан вöрöн да дона куа пемöсъясöн, а сiдзжö и пöткаясöн; на пытшкысь мукöдыс пыр олöны тайгаын, мукöдыс воöны татчö гожöм кежлö Лунвыв да Рытыввыв Азияысь. Торъя уна пöтка чукöрмылö гожöмын тундраын. Сэнi дженьыдик гожся кадö найö быдтöны пиянсö, сэсся бöр лэбзьöны шоныд муясö, туйсö кутöны юяс пöлöн да саридз вадоръяс пöлöн.

Азия – уна вöдитан быдмöгъяслöн чужанiн. Азияын морт медводз аддзис дикöй шобдi, шабдi, лук. Лунвыв Азия – рислöн, сакара тростниклöн, чай пулöн, бананлöн, öгуречьяслöн чужанiн; Асыввыв Азия – апельсинъяслöн да мандаринъяслöн чужанiн.

Азияысь петiсны пöшти став гортса пемöсъяс, кодъясöс вöдитöны öнi став му юкöнъясын. Азия степьясысь петiсны вöв да верблюд; Пытшкöс Азия степьясын и öнi на эмöсь кид вöвъяс. Азияысь жö петiсны сюра гырысь скöт, – мöсъяс да буйволъяс, а сiдзжö, ыж, кöза да порсь. Тибетын видзöны керöсвыв öш – як, кодöс некод оз вермы вежны джуджыд керöсвыв транспортын; Индiын – гöрба öш – зебу; сэнi жö – Индiын да Индокитайын кесъялö мортлы став пемöсъяс пытшкысь медся ёныс – слöн.

Канмуяс да мутасъяс

Файл:Location-Asia-UNsubregions.png

Азиялöн мутасъяс ÖВК серти:

  Войвыв Азия

  Шöрвыв Азия

  Рытыввыв Азия

  Лунвыв Азия

  Асыввыв Азия

  Асыв-лунвыв Азия

Мутас, канму	Мувывтор (km²)	Олысь лыд (2008' вося юль 1' лун кежлö)	Йöзлöн тшöкыдлун (км²-ын)	Юркар
Шöрвыв Азия:
Казахстан	2,724,927	15,666,533	5.7	Астана
Кыргызстан	198,500	5,356,869	24.3	Бишкек
Таджикистан	143,100	7,211,884	47.0	Душанбе
Туркменистан	488,100	5,179,573	9.6	Ашхабад
Узбекистан	447,400	28,268,441	57.1	Ташкент
Асыввыв Азия:
Китайса войтыр республика (КВР)	9,584,492	1,322,044,605	134.0	Пекин
Гонконг	1,092	7,903,334	6,688.0	—
Макао	25	460,823	18,473.3	—
Китайса Республика (Тайвань)	35,980	22,920,946	626.7	Тайбей
Япония	377,835	127,288,628	336.1	Токио
Войвыв Корея	120,540	23,479,095	184.4	Пхеньян
Лунвыв Корея	98,480	49,232,844	490.7	Сеул
Монголия	1,565,000	2,996,082	1.7	Улан Батор
Войвыв Азия:
Рочму	13,115,200	140,702,092	3.0	Мöскуа
Асыв-лунвыв Азия:
Бруней	5,770	381,371	60.8	Бандар Сэри Бегаван
Мьянма (Бирма)	678,500	47,758,224	62.3	Найпйидо
Камбоджа	181,035	13,388,910	74	Пномпень
Асыввыв Тимор	15,007	1,108,777	63.5	Дили
Индонезия	1,419,588	237,512,355	159.9	Джакарта
Лаос	236,800	6,677,534	24.4	Вьентьян
Малайзия	329,847	27,780,000	84.2	Куала-Лумпур
Филиппинъяс	300,000	92,681,453	281.8	Манила
Сингапур	704	4,608,167	6,369.0	Сингапур
Таиланд	514,000	65,493,298	121.3	Бангкок
Вьетнам	331,690	86,116,559	246.1	Ханой
Лунвыв Азия:
Афганистан	647,500	32,738,775	42.9	Кабул
Бангладеш	144,000	153,546,901	926.2	Дакка
Бутан	47,000	682,321	14.3	Тхимпху
Индия	3,167,590	1,147,995,226	318.2	Дели
Иран	1,648,195	65,875,223	42	Тегеран
Мальдив дiяс	300	379,174	1,067.2	Мале
Непал	140,800	29,519,114	183.8	Катманду
Пакистан	803,940	167,762,049	183.7	Исламабад
Шри-Ланка	65,610	21,128,773	298.4	Шри-Джаявардена-Пура-Котте
Рытыввыв Азия:
Абхазия	8,700	330,000	111.7	Сухум
Армения	29,800	2,968,586	111.7	Ереван
Азербайджан	46,870	3,845,127	82.0	Баку
Бахрейн	665	718,306	987.1	Манама
Кипр	9,250	792,604	83.9	Никосия
Палестинаса Газа	363	1,537,269	3,315.7	Газа
Грузия	20,460	4,630,841	99.3	Тбилиси
Ирак	437,072	28,221,181	54.9	Багдад
Израиль	20,770	7,112,359	290.3	Иерусалим
Иордания	92,300	6,198,677	57.5	Амман
Кувейт	17,820	2,596,561	118.5	Эль-Кувейт
Ливан	10,452	3,971,941	353.6	Бейрут
Лунвыв Осетия	8,700	330,000	111.7	Цхинвал
Оман	212,460	3,311,640	12.8	Маскат
Катар	11,437	928,635	69.4	Доха
Саудса Аравия	1,960,582	23,513,330	12.0	Эр-Рияд
Сирия	185,180	19,747,586	92.6	Дамаск
Турция	756,768	71,892,807	76.5	Анкара
Öтувтчöм Араб Эмиратъяс	82,880	4,621,399	29.5	Абу-Даби
Палестина	5,860	2,611,904	393.1	Аль-Кудс
Йемен	527,970	23,013,376	35.4	Сана
Ставнас	43,810,582	4,050,404,193	89.07

Содтöд: Египетлöн юкöн (Синай кöдж) Рытыввыв Азияын жö куйло.