Африка
Африка — мувеж да му юкӧн, коді куйлӧ Мушӧр да Гӧрд саридзъясянь лунвылын, Атлантувса океан дорысь асыввывлань да Индия океан дорысь рытыввывлань. Тайӧ ыджданас мӧд мувеж Азия бӧрын. Африкаын эм 53 асшӧр канму, нӧшта нёльсӧ оз пыдди пуктыны, а вит мутасыс йӧз кан улынӧсь.
Африкаын олӧ 960 млн. морт.
Африкалӧн мувывтор — 30065000 км² ыджда.
Содержание
Ыджда, куйланін да дорӧсъяс
Африка мувывтор сертиыс куим мындаӧн ыджыдджык Европаысь. Войвывсянь лунвылӧ сійӧ кыссьӧ 8 сюрс км кузя да пӧшти сы мында жӧ рытывсянь асыввылӧ.
Экватор вуджӧ Африкаӧс пӧшти шӧрӧдыс: войвыв помыс сылӧн — Абьяд нӧрыс — сулалӧ 37-ӧд параллель вылын войвыв пасьтӧсын, а лунвыв помыс — Ем нӧрыс — 35 параллельын лунвыв пасьтӧсын. Европаысь Африкаӧс торйӧдӧны абу ёна паськыд Мушӧр саридз да Гибралтар вис, — медвекньыдінас пасьтаыс сылӧн сӧмын 14 км.
Азияысь сійӧс торйӧдӧ векньыдик Гӧрд саридз да Баб-эль-Мандеб вис, коді куим мындаӧн сӧмын паськыдджык Гибралтар вискысь.
Суэц вуджанінті, кӧть и кодйӧма канал, позьӧ нуӧдны мувыв туйяс тайӧ му юкӧнъяс костын. Саридзвыв туйяс Африкасянь Европаӧ да Азияӧ дженьыдӧсь да бурӧсь, но мукӧд му юкӧнъяссьыс сійӧс торйӧдӧны паськыд океанъяс.
Вадоръясыс Африкалӧн абу ёна кӧджаӧсь. Сэні эм ӧти ыджыд куръя — Гвинея, но сійӧ оз пыдӧдз пыр материк пытшкас: тайӧ куръяыскӧд паныд, материк асыввылас, ылӧдз петӧ Сомали кӧдж (сідз шусяна Африкаса сюр).
Мукӧд куръяяс да кӧджъяс посниӧсь. Діяс Африкаын этша. Рытыввыв вадоръяс пӧлӧн куйлӧны некымын негырысь ді чукӧръяс: Азор, Канари, Кабо-Верде діяс. Африкалӧн эм сӧмын ӧти ыджыд ді — Мадагаскара, куйлӧ Индия океанын, материкысь сійӧс торйӧдӧ паськыд Мозамбик вис.
Африка вадоръясын, кызвынас, абуӧсь весиг бухтаяс, Мушӧр саридз дорысь ӧтдор. Океан вадоръяс Африкаын найӧ тэчасног вӧсна омӧля сибаланаӧсь суднояслы: сэтчӧ пыр швачкӧны гырысь гыяс, кодъяс локтӧны ылысянь, восьса океансянь, кӧні век буалӧны ыджыд тӧвъяс. Гӧрд саридзлӧн вадоръясыс абу сибыдӧсь коралл рифъяс понда; тайӧ — медшоныд саридз му вылын, да коралл полипъяс сэні зэв ӧдйӧ лэбтӧны ассьыныс стрӧйбаяссӧ.
Африкаӧс туялӧм
Европасаяс зэв важ кадъяссянь волывлісны Африка войвыв вадоръясӧ, важысянь тӧдлісны найӧ сідзжӧ Гӧрд саридз вадоръясӧс, кыті ветлісны Суэц вуджанінсянь Индияӧ. Но став мукӧд паськыд местаяссӧ Африкалысь европасаяс тӧдмалісны неважӧн. Буретш ХV-ӧд нэмын португалса морякъяс Европасянь Индияӧ саридзвыв туй корсигӧн, туялісны став рытыввыв вадорсӧ Африкалысь да воисны нӧрысӧдз, кӧні материк дорыс чукыльтӧ асыв-войвывлань. Тайӧ нӧрыссӧ найӧ шуисны Бушковъяс нӧрысӧн, а сэсся сетісны сылы выль ним — Бур Лача нӧрыс — найӧ чайтісны, мый сійӧс кытшовтӧм бӧрын позьӧ воны Индіӧ. И збыльысь Васко-да-Гама кытшовтіс лунвыв Африкаӧс, муніс асыввыв вадор пӧлӧныс экваторӧдзыс, вуджис Индия океан да сувтіс Индостан вадорӧ. Тадзи Васко-да-Гама вӧчис ӧтпырйӧ кык ыджыд удж: восьтіс саридзвыв туй Индияӧ дай тӧдмаліс, мый Африкаӧс лунвывсянь и асыввывсянь кытшалӧ океан.
Медзводдза морт, коді вӧчис гырысь ветлӧмъяс пыдӧдз Африка материк пытшкӧ, вӧлі Ливингстон. Сійӧ туяліс Замбези ю да аддзис сы вылысь зэв ыджыд борган и шуис сійӧ Виктория. Сы бӧрын сійӧ восьтіс Ньяса ты, Конго юлысь вылыс помсӧ да Бангвеоло ты. Ливингстон зэв шоча юӧртліс ас йывсьыс чужанінас да ӧти кадӧ чайтлісны, сійӧ пӧ кулӧма. Корсьны сійӧс мӧдӧдчис америкаса Стэнли. Африка асыввыв вадорын, Занзибар дікӧд паныд, Стэнли чукӧртіс ыджыд караван, муніс Танганьика ты дорӧ, сэні сійӧ аддзис Ливингстонӧс. Тайӧ тысӧ ӧтлаын кытшовтӧм бӧрын, Стэнли бӧр муніс, а Ливингстон мӧдӧдчис водзӧ лунвывлань, но регыд кулі малярияысь. Стэнли вӧчис нӧшта куим ветлӧм Африкаӧд, тӧдмаліс Виктория ты, Конго ю да важ тропикдорса вӧръяс ю пӧлӧныс.
Веркӧс
Пӧшти став Африкаыс дзоньнас — зэв ыджыд ӧти плато — вывтас тшӧтшкӧсін, шӧр судтаыс сылӧн 600 м-ысь вылынджык саридз тшупӧдсянь. Лунтыръясӧн, кузь вежонъясӧн мунӧны сэті караванъяс, и туй вылын оз паныдасьлы ни мусюръяс, ни весиг гырысьджык мылькъяс. Шыльыд рельеф кокньӧдӧ ӧні кӧрттуйяс да автомобиль туйяс нюжӧдны. Тайӧ ыджыд платолӧн доръясыс зӧмӧсь да гырысь тшупӧдъясӧн (террасаясӧн) лэччӧны саридз вадоръяслань. Но дзик саридз вадор пӧлӧныс мунӧ нюрсялӧм да малярияӧсь векньыдик увтас полоса.
Асыввыв-Африкаса плато потласьӧма тшӧтшкӧс локӧбъясӧ; мукӧдыс на пытшкысь кайӧмаӧсь вылӧ, мукӧдыс, мӧдарӧ, лэччӧмаӧсь улӧ. Медся вылӧ кайӧма Эфиопия керӧсаин; сійӧ джуджыд ді моз кыпӧдчӧ плато кытшын; шӧркодь судтаыс сылӧн — 2½ сюрс м гӧгӧр.
Итъёпъя керӧсаин кызвыннас артмӧма гнейсысь да кристаллсяма сланецъясысь, а выліас куйлӧны лыаиз да извесьт из пӧвстъяс. Вылыссяньыс Эфиопия вевттьысьӧма кынмӧм лава шоръясӧн. Став кырыв местаыс вундассьӧма джуджыд сёртасъясӧн; на костын кыпӧдчӧны пызан сяма керӧсъяс — амбаяс. Амбаяс весьтас нӧшта вылынджык кыпӧдчӧны кусӧм вулканъяслӧн куполъяс.
Лунвывланьын Эфиопиясянь Асыввыв-Африкаса плато вылын эмӧсь джуджыд, но векни уськӧса лайковъяс, кӧні куйлӧны тыяс: Ньяса, Танганьика да мукӧд. Тайӧ тыясыс зэв джуджыдӧсь: Танганьика — джуджта сертиыс матӧ 1,5 км, сетчӧ сӧмын Байкаллы, ачыс тыыс дзик Байкалсяма жӧ. Лайков доръясас кыпӧдчӧны кусӧм вулканъяс: Кения да Килиманджаро (5890 м), на вылын куйлӧны нэмӧвӧйя лымъяс; тайӧ районас эм весиг ӧти ыпъялан вулкан. Гӧрд саридз артмис му кышын гырысь уськӧс вӧсна; джудждаыс сылӧн 2 км-ысь унджык, а вадоръясыс кайӧны тшупӧдъясӧн 2—3 км судтаӧдз саридз тшупӧдсянь. Мувӧрӧмъяс петкӧдлӧны, мый му кышлӧн вешъясьӧмыс тан мунӧ и ӧні.
Дракон керӧсъяс, кодъяс сулалӧны асыв-лунвылын Африкаын плато дорас, сідзжӧ чургӧдчӧм керӧсъяс, тайӧ важъя кӧрӧм керӧсъяс местаын артмӧм, ёна пазавлӧм керӧсъяс. Том кӧрӧм керӧсъяс Африкаын пӧшти абуӧсь, Атлас кындзи. Атлас — керӧсаин, тані некымын радӧн мунӧны чукыръяс 3 и весиг 4 сюрс м судтаӧдз. Тайӧ чукыръясыс — Альпъясса да Апеннинъясса том чукыръяслӧн Европаын нюжалӧм.
Африкаса мупытшкыс зэв озыр зарниӧн, изшомӧн, фосфоритъясӧн, рӧма металлъясӧн да алмазъясӧн, торъя нин лунвыв Африкаын.
Сӧмын ӧти ыджыд діыс Африкалӧн — Мадагаскар — тэчасног сертиыс ӧтсяма материкыскӧд: тайӧ тшупӧда зӧм бокъяса тшӧтшкӧс из глыба. Мукӧд діясыс Африкалӧн либӧ вулканъяссянь артмӧм діяс, шуам, Кыптанлун, Вежа Елена, Азор, Канари діяс, либӧ кораллвывса діяс, шуам, уна посни ді Африка асыввыв вадорын, на лыдын жӧ Занзибар.
Климат
Кызвын юкӧннас Африка куйлӧ тропикъяс костын да климатыс сылӧн пӧсьджык став мукӧд му юкӧнъясысь. Шонді вогӧгӧр шонтӧ зэв ёна; тӧвся да гожся тӧлысьяс костын шонтӧглӧн торъялӧм пӧшти некутшӧм абу. Меджар мутасыс став му вылын, — сійӧ овтӧмин Сахара.
Сэні вогӧгӧрся шӧр шонтӧг кайӧ + 30°-ӧдз. Гожся лунъясӧ куш кыртъяс донавлӧны 70 дай 80°-ӧдз, а сынӧдыс овлӧ сэтшӧм жар, весиг сьӧкыд лолавны. Кор овтӧминӧд мунӧ лыаа лёк ураган — самум, караванъяс сувтӧны, верблюдъяс водӧны му вылас, мортъяс гартчӧны да дзебсьӧны тюкъяс костӧ, лыа бушковысь виччысьӧм могысь.
Но войясын Сахараын овлӧ ыркыд; уналаын усьӧ лысва, а тӧвся войясӧ кыртъяс вылын овлӧ весиг пуж. Шоныд да кӧдзыд ӧдйӧ вежласьӧм понда кыртъяс овтӧминын потласьӧны, пӧрӧны из торпыригӧ да лыаӧ. Тӧв нуӧ лыасӧ да пуктӧ сійӧс увтасджыкинъясӧ еджыд либӧ виж дюна лёдзьясӧн 300 м судтаӧдз. Кызвын юкӧныс Сахаралӧн — изъя овтӧмин, уналаын куш кыртъясыс сылӧн ассяма сюръяяс кодьӧсь, пирамидаяс, тшакъяс кодьӧсь да с. в. Но уна места босьтӧны сэні сідзжӧ лыаяс да сёйяс.
Сахара кос со мый понда. Рытывсянь сійӧс кытшалӧ Атлантикаса океанлӧн сійӧ юкӧныс, кӧні вогӧгӧр помала пӧльтӧны асыв-вой пассатъяс, найӧ нуӧны океанысь васӧ Лунвыв Америкаланьӧ. Сыысь ӧтдор, Сахара дорын океан ваыс кӧдзыд: пассатъяс вӧтлӧны веркӧсса шоныд слӧйсӧ вадоръяссьыс, а сы местаӧ улысяньыс кайӧ кӧдзыдджык ва, коді омӧля пакталӧ.
Пассатъяс пӧльтӧны сідзжӧ и Сахара весьтас. Найӧ нуӧны сынӧдсӧ кӧдзыдджык местаясысь шоныдджыкинъясӧ, но мунігас сынӧдыс сідзжӧ шоналӧ да ылыстчӧ насыщение чутсянь. Сы понда Сахара весьтын оз артмыны кымӧръяс да оз овлыны зэръяс пӧшти некор. Нил ю визувтӧ Сахара пыр ни ӧти вож босьттӧг.
Лунвывланьын Сахарасянь куйлӧны жар да васӧд мутасъяс; найӧ мунӧны экваторсянь кыкнанладор бокас. Сэні океансянь локтысь ульсов сынӧдыс пӧшти пыр кайӧ вывлань, мыйысь артмӧны кымӧръяс да ёна зэрӧ. Торъя ёна зэрӧ Гвинея куръя вадорын. Конго ю бассейнын гырысь зэръяс мунӧны пӧшти вогӧгӧр. Тайӧ васӧд экваторладорсӧ кытшовтӧ войвывсянь, асыввывсянь да лунвывсянь зэв кузь от, кӧні тӧлын овлӧны косьтан жаръяс, а зэръяс медсясӧ овлӧны гожся тӧлысьясын, торъя нин кор луншӧр шонді сулалӧ зенитын, — веськыда юр весьтын.
Тайӧ зэръяссӧ сідзи и шуӧны — зенит зэръяс. Найӧ локтӧны кызвынысьсӧ ӧти и сійӧ жӧ часъясӧ луннас. Асылын енэжыс сэзь, и, шонді, войся русӧ разӧдӧм бӧрын, зэв ёна пӧжӧ; луншӧр кежлӧ шоналӧм васӧд сынӧд кайӧ вылӧ да сэні кӧдзалӧ; пырысьтӧм-пыр жӧ енэжын ӧшйӧны кыз кымӧръяс, заводитчӧ кӧш помысь кисьтан зэр, гымалӧ да помала чардалӧ. Войнас енэж бара сэзьдӧ, еджыд сук ру вевттьӧ став увтас местаяссӧ. Тропикдорса Африкаӧд ветлысь-мунысьяс ёна норасьӧны лыӧдзыд мӧрччан тайӧ кӧдзыд руяс (туманъяс) вылӧ; весиг велалӧм негръяс оз петны удж вылӧ, кытчӧдз шонді оз вӧтлы войся русӧ. Лунвыв тропиксянь лунвывланьын климат Африкалӧн шӧрвыйӧ шоныд. Гожӧмын, мӧдногӧн кӧ ӧшым, январ да февраль тӧлысьясын, сэні сулалӧ зэв жар поводдя, а тӧлын сэні овлӧ ыркыд, джуджыдджык инъясын весигтӧ усьӧ лым. Зэръясӧс вайӧны татчӧ асыв-лун пассатъяс, кодъяс локтӧны Индіа океансянь. Сы понда Дракон керӧсъяс вылын зэр овлӧ уна, а водзӧ рытывланьӧ, кӧні куйлӧ Калахари овтӧмин, зэр овлӧ зэв этша.
Зэрыс оз овлы тані нӧшта и сы понда, мый Калахарилысь вадоръяссӧ кытшалӧны кӧдзыд визувъяс, кыдзи и рытыввыв вадоръяссӧ Сахаралысь.
Сӧмын дзик лунвылас Африкаын пӧльтӧны тӧлын рытыв тӧвъяс, кодъяс вайӧны уна енэжва; гожӧмыс сэні, мӧдарӧ, кос. Климат серти тайӧ местаыс дзик ӧтсяма Африка войвыв вадоръяскӧд да Италиякӧд. И тан и сэн климатыс тропикувса. Сӧмын тӧлыс Африка лунвылын овлӧ сэки, кор войвылын сулалӧ жар да кос гожӧм.
Юяс да тыяс
Став гырысь юясыс Африкалӧн пансьӧны сэтшӧм местаясын, кӧні усьӧны уна енэжваяс, визувтӧны найӧ джуджыд платоясӧд, туй выланыс найӧ паныдасьӧны тшупӧдъяскӧд, сы понда вӧчӧны уна коськ да борган.
Медшӧр юыс Африкаын — Нил, кузьтанас сійӧ сетчӧ сӧмын Миссисипилы Миссурикӧд. Сійӧ артмӧ Еджыд Нилысь да Югыдлӧз Нилысь. Еджыд Нил петӧ Виктория тыысь, кодлӧн тшупӧдыс километр дорысь вылынджык океан веркӧсысь. Югыдлӧз Нил заводитчӧ Эфиопия керӧсъясын Тана тысянь, коді куйлӧ нӧшта вылынджык Виктория ты серти. Мушӧр саридзлань визувтігӧн Нил паныдасьӧ тшупӧдъяскӧд да вӧчӧ уна коськ. Сы бӧрын Нил визувтӧ сэсся лӧня да саридзӧ усянінын Египет мутасъясын вӧчӧ дельта, ыджда сертиыс Волга дельта кодь кымын.
Гожӧмын Нил быд во ойдӧ вывті ёна зэрӧмысь заводитчанінас.
Тайӧ зэръясыс заводитчӧны тулысын да мунӧны гожӧмбыд. Кыкнан Нилыс — Еджыд и Югыдлӧз — туӧны да нуӧны гудыр ва ылӧ войвылӧ, кӧні зэръяс ньӧти оз овлыны, да кӧні юыс ойдӧ гожӧмын, мича, кос да жар поводдя дырйи быттьӧкӧ некутшӧм помкатӧг. Арнас юыс бӧр пырӧ аслас вадоръясӧ, ковтысас кольӧ улис да видз-му овмӧслы шогман нюйт пӧвст.
Кузьта сертиыс мӧд ю Африкалӧн — Конго. Сійӧ нуӧ сэтшӧм уна ва, мый пасьтаыс сылӧн шӧр юкӧнас 10 км гӧгӧр. Но, кӧні сійӧ паськӧдчӧ океанлань кыпалӧм материк вомӧн, сэні Конго векнялӧ 400 м-ӧдз да визувтӧ коськъяс пыр джуджыд, чуклясян сёртасӧд 50 км-ӧн час.
Коймӧд ю Африкалӧн — Нигер — Нил серти ыджыдджык ваа, но Конгоысь ёна бӧрӧ кольӧ.
Мукӧд ыджыдджык юяс Африкаын — Замбези Виктория нима борганӧн да Оранжава.
Замбези ю шӧр юкӧнас визывтӧ базальт пыдӧсӧд, важ кынмӧм лава вывті, туй вылас паныдасьӧ потаскӧд да усьӧ 120 м судтасянь. Борганыслӧн шумыс кылӧ 15 км сайсянь. Борган весьтас пызйӧ-кайӧ ваыс вылӧдз, сэні шонді ворсӧ ӧшка-мӧшка быдсикас рӧмъясӧн.
Асыввыв-африкаса тыяс — Ньяса, Танганьика, Виктория, Альберт да мукӧд — куйлӧны джуджыд лайковъясын, вадоръясыс налӧн джуджыдӧсь да зэв зӧмӧсь. Медыджыд тыыс Африкалӧн — Виктория, ыджда сертиыс сетчӧ сӧмын ӧти дуб ваа тылы — Катыдсалы Америкаын. Но Викторияыд — ляпкыд ваа ты.
Суданланьын эм сӧмын ӧти ыджыд ты — Чад, но сэсянь оз пет некутшӧм ю; сэтчӧ усьӧ Шари ю.
Сахара войвыв помын, а сідзжӧ Атлас мусюръяс костын, эмӧсь сола тыяс — шоттъяс, кӧні ваыс овлӧ сӧмын зэръяс бӧрын, мукӧд кадъясӧ жӧ шоттъяс пыдӧсын куйлӧ лым кодь еджыд сов.
Быдмӧгъяс да пемӧсулов
Гвинея куръя вадорын да Конго ю бассейнын — медся ва местаясас Африкаын — быдмӧны тропикдорса вӧръяс. Тайӧ зэв сук вӧръяс, гартчӧмаӧсь лианаясӧн. Пуясыс быдмӧны сэні уна вевсьӧн (ярусӧн). Шонді югӧр шоча пыравлӧ коръяс косттіыс; сынӧдыс сэні жар да уль руа. Вӧръясын шӧркодь судтаыс пуяслӧн оз ло кузьджык 35 м, но торъя пуяс быдмӧны зэв джуджыда — 50—56 м-ӧдз; татшӧм гырысь пуясыслӧн эмӧсь пыкӧдъяс кодь содтӧд вужъяс. Сук лианаяс, вужъяс да пуяс костӧд векньыдик ордым вывті мунігӧн, морт аддзӧ сӧмын водзӧ некымын воськов. Вылын пуяс вылас лэбалӧны пӧткаяс; уліас пемӧсъяс пӧшти абу.
Сэні олӧны негырысь котыръясӧн морт кодь ӧблезянаяс — шимпанзеяс да гориллаяс, да налы медуна лёк вӧчысьясыс — леопардъяс.
Африка сэтшӧм мутас, кӧні енэжваяс усьӧны 60-сянь 150 см-ӧдз, да кӧні тӧвнас овлӧ кос, вевттьысьӧмаӧсь саваннаясӧн. Зенит зэръяс дырйи сэні быдмӧ кузь турун, унаысь — морт судта. Кӧнсюрӧ кыпӧдчӧны джуджыд пуяс, шуам, акацияяс, мимозаяс; шочиника паныдасьлӧны сюрс вося баобабъяс.
Юяс пӧлӧн, кодъяс визывтӧны саваннаясӧд, быдмӧны вӧръяс; найӧс шуӧны галерея вӧръясӧн: татшӧм вӧрӧдыс юыс визывтӧ быттьӧ галереяӧд. Нюръяса вадоръяс вылын юяс да тыяс пӧлӧн быдмӧны тростник да папирус.
Тӧвся косьтан жар пуксьӧм бӧрын туруныс саваннаясын вижӧдӧ да косьмӧ; весиг пуяс вылысь коръяс усьӧны косысла. Сэки саваннаясын кокниа кыптӧ лёкби, коді паськалӧ уна дас дай сё километр вылын. Сьӧд пемыд тшын кайӧ вывлань, тупкӧ енэжсӧ, шондісӧ; муыс тырӧ пӧимӧн. Став ловъя олысьыс пышйӧ саваннаясысь либӧ сотчӧ биӧн; сӧмын кодзувкотъяс-термитъяс кольӧны бивидзан асланыс стрӧйбаясын.
Тайӧ бишогъясыс зэв лӧсялӧны лудъяслы, — вынсьӧдӧны найӧс пӧимӧн, но найӧ вӧчӧны ыджыд лёк вӧръяслы.
Мусинъяс саваннаясын да тропикдорса вӧръясын гӧрдӧсь. Сісьмӧгыс налӧн этша; быдсяма коръяс, вужъяс, весиг дзонь пуяс ӧдйӧ зэв сісьмӧны васӧдла да жарла, а сісьмӧгсӧ нуӧ ва; но тайӧ мусинъясыс озырӧсь калийӧн да налӧн тэчасногаыс шыдӧс кодь. Вынсьӧдтӧг найӧ регыд изӧрмӧны, но фосфор да азот сюйӧмӧн дыр вермӧны сетны бур урожайяс.
Пемӧсуловӧн африкаса саваннаяс зэв озырӧсь. Вывті бур лудъяс вылын йирсьӧны дзонь стадаясӧн антилопаяс, зебраяс да страусъяс. Саваннаясын сулалысь акацияяслысь да мимозаяслысь корсӧ сёйӧны жирафаяс. Турун сёйысь пемӧсъяс бӧрся вӧтлысьӧны яйсёйысьяс — лев, гиена да шакал. Радейтана оланіныс налӧн — вӧрдоръяс; сэтысянь войясын найӧ петӧны кыйсьыны саваннаясӧ. Сэні жӧ, вӧрдоръясын, тапикасьӧны, сёйӧны увъяс, вужъяс да плодъяс, зэв гырысь тушаа кызкучикаяс — слӧн да сюраныр. Юясын да тыясын, вӧръяс пӧвстын да саваннаясын, олӧны бегемотъяс да крокодилъяс.
Вӧръясын и саваннаясын гут-гагыс зэв уна, торъя нин термитъяс, — быд воськолын налӧн стрӧйбаяс.
Тропикдорса юкӧнас Африкаын олӧ цеце гут, код курччӧмысь кулӧ пӧшти быд гортса пемӧс.
Тайӧ гутъясыс висьмӧдӧны йӧзӧс зэв сьӧкыд узян висьӧмӧн. Сэсся быдлаын саваннаясын олӧны москитъяс, кодъяс вуджӧдӧны тропикдорса малярия. Колӧ шуны, саваннаяс да тропикдорса вӧръяс оз лӧсявны мортлы олӧм вылӧ, торъя нин сэтшӧм йӧзлы, кодъяс оз вермыны овны васӧд жар климатын.
Нил ю йывланьын да гырысь тыясын олӧ уна лэбач, тӧлын лэбачьясыс Европаысь сэтчӧ локтӧны зэв гырысь кельӧбъясӧн.
Коркӧ важӧн Африкаын вӧлі лыдтӧм-тшӧттӧм кид пемӧс. Шуам, Чад ты дорын слӧнъяс ветлісны чукӧръясӧн 500 дай унджык юрӧдз, а лунвыв Африкаын антилопаяс вуджлывлісны ӧтилаысь мӧдлаӧ уна сё сюрс лыда чукӧръясӧн. Замбези ю дорын Ливингстонлы ковмывлӧ вӧлі кызмырдӧн писькӧдчыны антилопа чукӧръяс костӧд.
Бӧрынджык, кор Африкаын заводитісны кыйсьыны зверьяс бӧрся лыйсянъясӧн, пемӧсъяс тайӧ материк вылас кутісны ӧдйӧ шочмыны. Торъя нин ёна бырӧдісны лёка кыйӧмӧн слӧнъясӧс дона водзиръясыс понда да страусъясӧс дона гӧн пондаыс.
Страусъясӧс ӧні видзӧны да рӧдмӧдӧны лунвыв Африкаын; найӧ олӧны сутугаӧн потшӧм лудъяс вылын.
Косджык местаясын Африкаын, кӧні енэжваяс усьӧны 10-сянь 60 см-ӧдз, да кӧні кос поводдяяс сулалӧны воджын дорысь кузьджыка, куйлӧны посни кустаинъяса (1/2 м судта гӧгӧр) степьяс. Турун сэні бура быдмӧ сӧмын зэра воясӧ, а кос воясӧ — зэв омӧля.
Степьясын пемӧсъяс ёна этшаджык — сійӧ медсясӧ антилопаяс да зебраяс, кодъяс локтӧны татчӧ ульсов кадӧ, кор степьяс веж турунаӧсь. На бӧрся вӧтчӧны и яйсёйысьяс — левъяс, гиенаяс. Степьясын век олысьяс пӧвсысь медсясӧ олӧны тані му пытшкын олысь пемӧсъяс; найӧ заптӧны сэні аслыныс кӧрымсӧ кос поводдя кад кежлӧ; татшӧмъясыс — 4 см кузьта ем кодь гӧна дикобразъяс, му кӧчьяс, кодзувкотъяс да лёкгагъяс. Мусинъяс степьясын — сьӧдмуаӧсь да каштанрӧмаӧсь; сісьмӧг сэні чукӧрмӧ уна кос климатын быдмӧгъяс надзӧн сісьмӧм вӧсна.
Овтӧминъясын Африкаын — Сахараын да мыйкӧ-мында Калахариын — зэв паськыд местаяс куйлӧны пӧшти дзик кушӧсь, быдмӧгтӧмӧсь. Ковтысъясын да керӧс бокъясын, кӧні шочиника овлӧны зэръяс, быдмӧны сӧмын турунъяс да сутшкасьысь кустаинъяс. Кӧні петӧ грунт ва либӧ кодйӧма артезияса юкмӧсъяс, дзордзалӧны оазисъяс финик пальмаясӧн.
Пемӧсъясӧн овтӧминъяс гӧльӧсь: Сахараын эмӧсь скорпионъяс, лёкгагъяс да кыйяс; найӧ зэв дыр, уна тӧлысьӧдз, вермӧны овны сёйтӧг-ютӧг. Унджык посни пемӧсъясыс лунын дзебсьӧны кырт потасъясӧ, кодйысьӧны лыа пиӧ, а рытъясын да войясын петӧны ортсӧ корсьны кыйдӧс. Ковтысъясӧд, кӧні быдмӧ турун, овтӧминъясӧ пыдӧдз пырӧны антилопаяс; луннас найӧ вермӧны котӧртны уна дас дай сё километръясӧдз сёян да юан корсьӧм могысь. Овтӧмин доръясын эмӧсь яйсёйысьяс — левъяс да гиенаяс.
Став пемӧсыс овтӧминын рудов-виж рӧмаӧсь (доръян рӧм), сы понда найӧс сьӧкыд аддзыны сэтшӧм жӧ рӧма лыаяс костын.
Уна вӧдитан быдмӧгъяслӧн чужаніныс Африкаын: копей пулӧн чужаніныс — Эфиопия; Гвинея вӧръяс — выя пальмалӧн; саваннаяс — некымын сорта просалӧн да му ӧреклӧн чужанін; Сахара оазисъясысь петіс финик пальма. Мукӧд му юкӧнъясысь вайӧм быдмӧгъяс Африкаын бура овмӧдчисны; татшӧмӧсь, шуам, америкаса каучук пу да какао.
Какао пуяс садитӧм могысь негръяс весалӧны тропикдорса вӧр сідз, мый кольӧны сӧмын гырысь пуяссӧ, на костын сэсся и садитӧны какао пуяс; найӧ ӧдйӧ быдмӧны да регыдӧн вайӧны плодъяс, а асьныс пыр кольӧны джуджыд пуяс сайын — не сійӧ кӧ, тӧв кокниа нуас какао бобы плодъяссӧ.
Политикаса юксьӧм
Африкаын эм 57 канму, на пӧвстын нёльыс - аскежысь мездлун босьтӧмӧсь да та вӧсна пыдди пуктытӧмӧсь. Унджык ӧнія асшӧр канму пиысь дыр кад чӧж вӧлӧмаӧсь европаса канмуяслы колониянаныс, найӧ босьтісны асшӧрлун сӧмын 1950-1960 воясӧ.
Та вотӧдз асшӧраяснас вӧліны сӧмын Египет (1922 восянь), Эфиопия (шӧр нэмъяссянь), Либерия (1847 восянь) да Лунвыв Африкаса Республика (1910 во бӧрсянь, эськӧ Лунвыв Африкаын ХХ нэмса 1990 воясӧдз вӧлі апартеид, кор сьӧд вужвойтырсӧ быд ног увтыртӧмаӧсь).
Мувеж войвылын йӧз кан улынӧсь кольӧны ӧткымын мувывтор: Испаниялӧн Сеута, Мелилья, Канара діяс да Португалиялӧн Мадейра.
Файл:Afrіca densіdade pop.svg Африка канмуясын олысьлӧн тшӧкыдлун |
Файл:Afrіca satellіte orthographіc.jpg Космоссянь дзарпас |
| Канмуяс да мутасъяс | Мувывтор (км²) | Олысьяс лыд (2008 во, абу кӧ шуӧма мӧд ног) |
Олысьлӧн тшӧкыдлун (км²) |
Юркар |
|---|---|---|---|---|
| Войвыв Африка: | ||||
| Алжир | 2 381 740 | ~32 000 000 | 13.8 | Алжир |
| Египет | 1 001 450 | 75 042 000 | 74 | Каир |
| Ливия | 1 759 540 | 6 173 579 | 3,2 | Триполи |
| Марокко | 446 550 | 33 757 175[1] | 181 | Рабат |
| Рытыввыв Сахара (пыдди пуктытӧм канму) | 266 000 | 382 617[2] | 1,3 | —[3]|- |
| Судан | 2 505 810 | 39 379 358[2] | 14 | Хартум |
| Тунис | 163 610 | 10 102 000[4] | 61,6 | Тунис |
| Испаниялӧн да Португалиялӧн мувывторъяс Войвыв Африкаын: | ||||
| Канари діяс (Испаниялӧн) | 7 492,36 | 2 025 951[5] | 270,4 | Лас-Пальмас-де-Гран-Канария, Санта-Крус-де-Тенерифе |
| Сеута (Испаниялӧн) | 18,5 | 75 280 | 4069 | — |
| Мадейра (Португалиялӧн) | 828 | 245 806[6] | 295 | Фуншал |
| Мелилья (Испаниялӧн) | 12 | 68 795[5] | 5134 | — |
| Рытыввыв Африка: | ||||
| Бенин | 112 620 | ~8 100 000[5] | 71.8 | Котону |
| Буркина-Фасо | 274,200 | 13 730 258[6] | 51 | Уагадугу |
| Вежа Елена ді (кӧртыштӧм мувывтор, Ыджыд Британиялӧн) |
413 | 7 543[2] | 18 | Джеймстаун |
| Гамбия | 10 380 | 1 546 400 | 137 | Банжул |
| Гана | 238 540 | ~23 000 000[5] | 93 | Аккра |
| Гвинея | 245 857 | 9 690 222[6] | 39,4 | Конакри |
| Гвинея-Бисау | 36 120 | 1 442 029[6] | 41 | Бисау |
| Кабо-Верде | 4 033 | 499 796 | 126 | Прая |
| Кот-д'Ивуар | 322 460 | 18 373 060 | 56 | Ямусукро |
| Либерия | 111 370 | 3 489 072 | 29 | Монровия |
| Мали | 1 240 000 | 11 995 402[5] | 11 | Бамако |
| Мавритания | 1 030 700 | 3 086 859[4] | 2,6 | Нуакшот |
| Нигер | 1 267 000 | ~13 957 000[7] | 11 | Ниамей |
| Нигерия | 923 768 | ~148 000 000[1] | 145 | Абуджа |
| Сенегал | 196 722 | ~11 658 000[4] | 59 | Дакар |
| Сьерра-Леоне | 71 740 | 6 294 774 | 83 | Фритаун |
| Того | 56 785 | ~5 700 000[2] | 108 | Ломе |
| Шӧрвыв Африка: | ||||
| Ангола | 1 246 700 | 12 127 100[5] | 9 | Луанда |
| Габон | 267 667 | 1 424 906[6] | 5 | Либревиль |
| Камерун | 475 440 | 17 340 702[6] | 35,7 | Яунде |
| Конго Республика | 342 000 | ~3 999 000[4] | 12 | Браззавиль |
| Сан-Томе да Принсипи | 1001 | 151 912[6] | 171 | Сан-Томе |
| Ставӧн бӧръяна Конго Республика | 2 345 410 | ~62 600 000[5] | 25 | Киншаса |
| Чад | 1 284 000 | 9 749 000[4] | 7,6 | Нджамена |
| Шӧрвыв Африкаса Республика | 622 984 | 3 799 897[4] | 6,1 | Банги |
| Экваторса Гвинея | 28 051 | 551 201[6] | 16,9 | Малабо |
| 20px Лунвыв Судан | 619,745[8] | 8,260,490 [8] | Джуба | |
| Асыввыв Африка: | ||||
| Бурунди | 27 830 | 8 390 505 | 280 | Бужумбура |
| Галмудуг (пыдди пуктытӧм канму[9]) |
46 000 | ~500 000[10] | ~10[10] | — |
| Джибути | 22 000 | 496 374[2] | 34 | Джибути |
| Замбия | 752 614 | 11 668 000[2] | 16 | Лусака |
| Зимбабве | 390 580 | 13,349,000 | 33 | Хараре |
| Индіа океанын Бритувса мувывтор (кӧртыштӧм мувывтор) |
60 | ~3 500 | 58,3 | Диего-Гарсия |
| Кения | 582 650 | 37 953 838 | 65,1 | Найроби |
| Комор діяс | 2 170 | 614 000[6] | 316 | Морони |
| Маврикий | 2040 | 1 264 866[5] | 616 | Порт-Луи |
| Мадагаскара | 587 041 | 19,448,815[5] | 33 | Антананариву |
| Майотта (кӧртыштӧм мувывтор, Франциялӧн саридзсайса мутас) |
374 | 208 783[2] | 558 | Мамудзу |
| Малави | 118 480 | 12 884 000[7] | 109 | Лилонгве |
| Мозамбик | 801 590 | 21 397 000[5] | 25 | Мапуту |
| Пунтленд (пыдди пуктытӧм канму[9]) |
116 000 | 2 400 000[11] | 0 | Гарове |
| Реюньон (кӧртыштӧм мувывтор, Франциялӧн саридзсайса мутас) |
2 517 | 800 000[12] | 308 | Сен-Дени |
| Руанда | 26 338 | ~10,186,063 | 343 | Кигали |
| Сейшелъяс | 451 | ~80,699[4] | 178 | Виктория |
| Сомали | 637 657 | 9 558 666 | 13 | Могадишо |
| Сомалиленд (пыдди пуктытӧм канму) |
137 600 | 3 500 000 | 25 | Харгейса |
| Танзания | 945 090 | 37 849 133[6] | 41 | Додома |
| Уганда | 236 040 | 30 900 000[1] | 119 | Кампала |
| Эритрея | 117 600 | 4 401 009[4] | 37 | Асмэра |
| Эфиопия | 1 104 300 | 75 067 000[6] | 70 | Аддис-Абеба |
| Лунвыв Африка: | ||||
| Лунвыв Африкаса Республика | 1 219 912 | 43 786 828 | 39 | Блумфонтейн, Кейптаун, Претория[13] |
| Ботсвана | 600 370 | 1 639 833[6] | 3 | Габороне |
| Лесото | 30 355 | 2 125 262[5] | 62 | Масеру |
| Намибия | 825 418 | ~1 820 916[7] | 2,5 | Виндхук |
| Свазиленд | 17 363 | 1 141 000[1] | 59 | Мбабане |
| Эпарсе діяс (кӧртыштӧм мувывтор, Франциялӧн саридзсайса мутас) |
38.6 | 56[14] | 18 | — |
| Шаблон:РисПортала | Портал «[[Портал:{{{Портал}}}|{{{Портал}}}]]»}} |
|---|---|
| Шаблон:РисПортала | Портал «[[Портал:{{{Портал2}}}|{{{Портал2}}}]]»}} |
| 30px | [[wikt:{{{Викикывчукӧр}}}|Африка]] Викикывчукӧрын?}} |
| 30px | [[b:{{{Викивелӧдчан небӧг}}}|Африка]] Викивелӧдчан небӧгын?}} |
| 30px | [[q:{{{Викицитата небӧг}}}|Африка]] Викицитата небӧгын?}} |
| 30px | [[s:{{{Викитека}}}|Африка]] Викитекаын?}} |
| 30px | [[Wikispecies:{{{Викисикасъяс}}}|Африка]] Викисикасъясын?}} |
| 30px | Африка Викискладын?}} |
| 30px | Мета-викиын?}} |
| 40px | [[n:{{{Викивыльторъяс}}}|Африка]] Викивыльторъясын?}} |
| 30px | Африка Рӧдоводын?}} |
| 30px | Проект «[[Википедия:Проект:{{{Проект}}}|{{{Проект}}}]]»}} |
Пасйӧдъяс
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 ылӧсас 2007 во кежлӧ
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 ылӧсас 2007 вося юль кежлӧ
- ↑ Юркарыс абу, медся ыджыд кар Эль-Аюн — рытыввыв Сахаралӧн веськӧдлан шӧрин
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 2005 во кежлӧ
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 2007 во кежлӧ
- ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 2006 во кежлӧ
- ↑ 7,0 7,1 7,2 2005 вося юль кежлӧ
- ↑ 8,0 8,1 USCensusBureau:Countrіes and Areas Ranked by Populatіon: 2009
- ↑ 9,0 9,1 Галмудуг ни Пунтленд оз кӧсйыны лӧсьӧдны торъя асшӧр канмуяс, найӧ дасьӧсь пырны Сомали йитан канмуӧ тыр инӧда субъектъясӧн. Ошибка цитирования Неверный тег
<ref>: название «non-.D1.96ndep» определено несколько раз для различного содержимого - ↑ 10,0 10,1 Лыдпасъяс абу стӧчӧсь сійӧн, мый мыччӧдъяс мувывтор да олысь лыд йылысь ёна торъялӧны (матӧ кык пӧв: мувывторйыс 46 000-сянь 100 000-ӧдз км², йӧзыс — миллион джынсянь 1 800 000 мортӧдз). Ошибка цитирования Неверный тег
<ref>: название «galmudug» определено несколько раз для различного содержимого - ↑ ылӧсас 2003 во кежлӧ
- ↑ 2007 вося ӧшым кежлӧ
- ↑ Кейптаун — оланпас лэдзан юркар, Претория — веськӧдлан юркар, Блумфонтейн — ёрдан юркар.
- ↑ Пыр олысьяс абуӧсь, сійӧн мый тайӧ діяс вылӧ лӧсьӧдӧмаӧсь ывлавыв видзанін. 56 морт — туялан позъясын уджалысьяс
| Мувежъяс да му юкöнъяс |
| Мувежъяс |
| Австралия | Антарктида | Африка | Войвыв Америка | Евразия | Лунвыв Америка |
| Му юкöнъяс |
| Австралия | Азия | Америка | Антарктида | Африка | Европа |
- Страницы с ошибками в примечаниях
- Страницы с неработающими файловыми ссылками
- Гижӧдъяс ыстӧдъяскӧд Викикывчукӧрӧ
- Гижӧдъяс ыстӧдъяскӧд Викивелӧдчан небӧгӧ
- Гижӧдъяс ыстӧдъяскӧд Викицитата небӧгӧ
- Гижӧдъяс ыстӧдъяскӧд Викитекаӧ
- Гижӧдъяс ыстӧдъяскӧд Викисикасъясӧ
- Гижӧдъяс ыстӧдъяскӧд Викискладӧ
- Гижӧдъяс ыстӧдъяскӧд Викивыльторъясӧ
- Гижӧдъяс ыстӧдъяскӧд Рӧдоводӧ
- Африка
