Азия
Азия — му юкӧнъясысь медыджыд. Куйлӧ войвыв шарджынйын. Ӧтув Европакӧд артмӧдӧ мувеж Евразия.
Мувывтор — 43,810,582 км².
Олысьыс — 4.050.404.193 морт.
Содержание
Ыджда, куйланін да дорӧсъяс
Азия — зэв ыджыд му юкӧн; сійӧ босьтӧ коймӧд юкӧн гӧгӧр став косін веркӧссьыс да дас кыкӧд юкӧн став мушар веркӧссьыс. Лунвылын сылӧн Малакка кӧдж пӧшти воӧ экваторӧдз, а Малайя архипелаг пырӧ 11° вылӧ лунвыв шарджынйӧ, сійӧ лоӧ быттьӧкӧ Австралияӧ вуджан поскӧн. Войвылын Челюскин нӧрыс сӧмын 12°-ӧн оз во Войвыв полюсӧдз, а Войвыв Мулӧн діясыс воӧны полюслань нӧшта на матӧдз.
Кор Сингапур карын, коді сулалӧ Азия лунвыв пом бердса ді вылын, тулысын луншӧр кадын шонді сулалӧ веськыда юр весьтын — зенитын, сэки Челюскин нӧрысын сійӧ тыдалӧ дзик эжтас дінас.
Кор Босфор вадорын лоӧ луншӧркад, сэки Дежнёв нӧрыс вылын 10 час рыт нин.
Асыввылын Дежнёв нӧрыс воӧ зэв матӧдз Америка дінӧ, и тӧлын Беринг висса йи вывті позьӧ понъясӧн вуджны Азияысь Америкаӧ ӧти лунӧн. Рытыввылын Ичӧт Азия кӧдж воӧ матӧдз Балкана кӧдж дінӧдз, кодысь Азияӧс торйӧдӧны саридзьяс — Эгей да Мрамор — да векньыдик висъяс — Дардан да Босфор; Босфорлӧн пасьтаыс неыджыд — 600-сянь 3500 м-ӧдз.
Европакӧд Азия ӧтлаасьӧ топыда.
Вежтассӧ на костын нуӧдӧны Урал керӧсъясӧд асыввывла дорӧдыс, Урал ю кузя да Кума-Маныч лажмалӧмӧд.
Африка дінӧдз Азия сідзжӧ воӧ зэв матӧ. Суэц канал, кодӧс кодйӧма Суэц вуджанін вомӧн, сӧмын 100—130 м пасьта, Баб-эль-Мандеб — араб ногӧн «синва ӧдзӧс» — вислӧн пасьтаыс 37 км.
Кык боксянь Азияӧс кытшалӧны кынмывтӧм океанъяс; коймӧд боксянь — рытыввывсянь сы бердӧ воӧны саридзьяс коймӧд океанлӧн — Атлантувсалӧн. Войвылын Азияӧс кытшалӧ Войвыв йиа океан.
Дорӧсыс Азиялӧн абуджык вундалӧм Европалӧн дорысь: кӧджъяс да діяс тані босьтӧны витӧд пайсӧ став мувывторсьыс. Саридзьяс омӧля пырӧны материк пытшкас; тані эмӧсь мутасъяс саридзсянь 2 сюрс км сайын дай ылынджык. Но саридзьяс да куръяяс вель ёна жӧ пырӧны Азия вадоръясӧ, торъя нин асыввыв вадоръясӧ.
Войвылын Азиялӧн куим кӧдж: Ямал, Таймыр да Чукотка; Войвыв йиа океан артмӧдӧ саридзьяс: Кара, Лӧпта, Асыввыв-Сибырса да Чукотка. Таймырсянь войвывланьын куйлӧ Войвыв Му архипелаг, а асыввылын Таймырсянь — Выль-Сибырса діяс, Врангель ді. Азиялысь асыввыв вадоръяссӧ кытшалӧны Лӧнь океанса саридзьяс: Беринг, Оката, Ниппонса, Виж, Асыввыв-Китайса, да Лунвыв-Китайса саридзьяс.
Лунвылын Азияысь ми аддзам куим ыджыд кӧдж: Аравия, Индостан да Индокитай; асыввылын — Камчатка да Коръё, рытыввылын — Ичӧт Азия. Таысь ӧтдор, Азияса вадоръясын эмӧсь уна діяс. Асыввывті найӧ артмӧдӧны сикӧтш моз нюжалан лёдзъяс; сэні медся гырысь діяс — Курила, Ниппон діяс да Сахалин, кодӧс торйӧдӧ материкысь Тотара вис; асыв-лунвылын — Тайвань ді да Пилиппинса діяс, мирас медся ыджыд Малайя архипелаг, кытчӧ пырӧны ыджыд діяс: Борнео, Суматра, Калимантан, Ява, кодъяс шусьӧны Сунда діясӧн.
Азия лунвылын — Индіа океан; сылӧн саридзьяс — Аравияса да Гӧрд, куръяяс — Бенгал да Перс. Индостансянь лунвывланьын — Шри Ланка (Цейлон) ді, а Ичӧт Азиясянь лунвывланьын — Кипр ді. Азиялӧн дорӧсыс зэв сибыд вадорса канмуяс костын ӧта-мӧдкӧд саридз вывті волысьӧмлы, а сідзжӧ и мукӧд му юкӧнъяскӧд волысьӧмлы. Асыввыв вадоръясыс Азиялӧн йитчӧны лунвыв вадоръяскӧд Малакка да Сунда висъясӧн, а лунвыв вадоръясыс Азиялӧн рытыввыв вадоръяскӧд да став Европакӧд — Баб-эль-Мандеб вискӧн да Суэц каналӧн. Австралиякӧд да Африкакӧд Азия йитчӧ Индіа океан вывті мунан туйясӧн, а Америкакӧд — Лӧнь океанса туйясӧн. Панама канал пыр мунӧ мӧд туй, коді йитӧ Азияӧс Европакӧд.
Колӧ шуны, географияса куйланіныс Азиялӧн бур, но абу, дерт, Европалӧн кодь, сы вӧсна мый Азия куйлӧ Атлантувса океанса тӧдчана саридзвыв туйясысь бокын.
Веркӧс
Азия аслас мусюръяс серти медся джуджыд му юкӧн. Медшӧр вывтасъяс сэні лоӧны дорвыв мунысь керӧсъясысь (керӧс лёдзьясысь), кодъяс унджыкыс сулалӧны мылькъяладорнас (ортсыладорнас) либӧ Индіа океанлань, либӧ Лӧнь океанлань банӧн. Мылькъя ортсыладорнас лунвывлань — Индіа океанлань — бергӧдчӧмӧн сулалӧны Гималаяс, Каракорум, Кунь-Лунь, Гиндукуш да Алтай. Войвылын Алтай да лунвылын Гималаяс костын куйлӧ ыджыд керӧса мутас, шусьӧ Пытшкӧс Азияӧн либӧ Медшӧр-Азияса керӧсаинӧн; лунвылас тані эм Тибет плато, коді падвежалӧма уна мусюръясӧн, а войвылас — Гоби плато. Медся джуджыд керӧсъяс Азияын, и став му вылын — Гималаяс. Налӧн медыджыд йывныс, Эверест, джуджтанас лоӧ 8882 м. Тайӧ том кӧрӧм керӧсъяс нюжӧдчӧны ыджыд кытшолӧн да тэчӧмӧсь уна параллельнога мусюръясысь, кодъяс ӧти мӧдысь вылынджык. Керӧс йывъясас кузялаыс некор оз сывлы лым.
Войвывланьын Гималаяссянь сулалӧ мирын медся джуджыд, Памирысь кындзи, Тибет плато, — 4 сюрс м гӧгӧр. Сэті мунӧны рытывсянь асыввылӧ уна кӧрӧм мусюръяс, — найӧс омӧля на тӧдмалӧма, войвылын тайӧ платоыс помасьӧ джуджыд Кунь-Лунь мусюрӧн; некымынлаын сійӧ кыпӧдчӧ пӧшти 8 км судтаӧдз океан тшупӧдсянь.
Сэні, кӧні Гималаяс да Кунь-Лунь ӧтлаасьӧны Гиндукушкӧд да Тянь-Шанькӧд, сулалӧ керӧс гӧрӧд Памир, судтанас сійӧ оз сетчы Тибетлы. Сылӧн йылыс — Исмаил Самани пик — 7495 м джуджта. Рытывланьын Памирсянь эмӧсь платояс Иран да Ичӧт Азия; войвылын дай лунвылын найӧ помасьӧны кӧрӧм мусюръясӧн. Тайӧ мусюръясыс лоӧны Европаса кӧрӧм керӧсъяслӧн куйланінъяс, кодъяскӧд найӧ войдӧр вӧліны ӧтпомсяӧсь.
Тайӧ йитӧдыс быри, кор артмис Эгей саридз.
Рытыввыв Азиялӧн медся джуджыд мусюръясыс — Эльбрус да Медшӧр Кавказса мусюр, сылӧн медыджыд йывъяс Эльбрус (5833 м) да Казбек (5043 м). Медшӧр Кавказса мусюрсянь лунвывланьын сулалӧ кусӧм вулканъяса Арменияса керӧсаин Арарат (5156 м) да Алагез (4095 м) йывъяснас.
Видзӧдны кӧ Памирсянь асыввылӧ, сэні Гималаяслӧн, Кунь-Луньлӧн да Тибетлӧн керӧс чукыръяс ыджыд кытшӧн бергӧдчӧны асыв-лунвылӧ, Индокитай кӧдж вылӧ, да мунӧны водзӧ Малайя архипелаг вывті. Тадзи том кӧрӧм керӧсъяслӧн вӧньыс вуджӧ став Азия материксӧ да юкӧ сійӧс кык неӧтгырся юкӧнӧ. Тайӧ керӧс вӧнь местаас войдӧр вӧлі важ мушӧр саридз Тетис; тайӧ саридзыслӧн пыдӧсыс кайигас вӧчис керӧс чукыръяс, медся джуджыдъяссӧ му вылын.
Лунвывланьын том кӧрӧм керӧсъяс вӧньсянь куйлӧны тшӧтшкӧс из локӧбъяс — платояс Декан да Аравия; найӧ уна миллион воӧн водзджык лоӧмаӧсь кӧрӧм вӧньса керӧсъяс серти да зэв важ кадъясӧ ӧтлаасьлісны Африкакӧд — гы кодьӧсь найӧ и асланыс тэчасног серти. Индостанса да Месопотам увтасъяс артмисны саридз куръяясысь, кодъясӧс тыртісны юяс. Месопотам увтас войдӧр вӧвлі Перс куръялӧн юкӧн, а Индостанса увтас артмис вис местаын, коді ӧтлаавліс Бенгал куръяӧс Аравия саридзкӧд.
Войвывланьын да асыв-войвывланьын том кӧрӧм керӧсъяс вӧньсянь эмӧсь уна мукӧд мусюръяс да тшӧтшкӧс платояс, найӧ артмисны керӧсъяс пуксьӧмла. Медыджыдыс тайӧ мусюръяс пытшкысь Тянь-Шань, кодлӧн йылыс Хан-Тенгри. Тянь-Шаньын керӧсъясыс ӧні и артмӧны на, кӧні ӧттшӧтш овлӧны ыджыд мувӧрӧмъяс. Алтай, Саянъяс, Байкал керӧсъяс. Ябалган, Становӧй, Янайывса да Черскӧй керӧсъяс — ставныс найӧ чургӧдчӧм керӧсъяс, кодъяс артмӧмаӧсь зэв важся кӧрӧм ёна киссьӧм керӧсъяс местаын. Войвылын Саянъяс да лунвылын Кунь-Лунь костын эмӧсь уна платояс; тӧдчанаджыкыс на пытшкысь — Монгол муын Гоби плато; рытыввылӧ сійӧ вуджӧ Рытыв-Китай платоӧ.
Туран да Рытыв-Сибырса увтасъяс — увлань лэччӧм паськыд местаяс, кодъяс куйлӧны рытыввылын Урал керӧсъяс, асыввылын Шӧр-Сибырса плато да лунвылын Копет-Даг костын. Тайӧ увтасъясыс ӧтлаасьӧны Асыввыв-Европаса шыльыдінкӧд, да ӧтлаын сыкӧд артмӧдӧны му вылын медся ыджыд шыльыдін. Асыввылын Азияын эм кык увтас — Китайса да Маньчжур, найӧ артмисны сідзи жӧ, кыдзи Месопотам увтас. Асыввыв вадоръясын Азияын тыдалӧны му кыш уськӧсъяслӧн туйяс, коді муніс Лӧнь океан вадоръяс пӧлӧн. Тайӧ уськӧсъясыс тӧдчӧны Китайса керӧсъяс, Сихотэ-Алинь да Ыджыд Хинган керӧсъяс тшупӧдъясын. Сахалин, Тайвань, Пилиппинса да Ниппон діяс — ставыс тайӧ керӧс локӧбъяс, кодъяс чукталісны материксьыс жугласьӧмъяс дырйи; Оката, Ниппонса да кыкнан Китайса саридзьяс жӧ артмисны лэччӧм (вӧйӧм) косін юкӧнъяс местаын. Азия вадоръясын Лӧнь океан зэв джуджыд — тані эмӧсь 8—9 и и весиг 10 сюрс м джуджта джумъяс. Уськӧсъясыс и жугласьӧмъясыс мунлісны тані зэв важ кадъяссянь дай мунӧны и ӧнӧдз. Та йылысь висьталӧны зэв тшӧкыд да зэв ыджыд мувӧрӧмъяс Ниппонса, Пилиппинса, Курила да мукӧд діяс вылын. Та йылысь жӧ висьталӧны и зэв уна ыпъялан вулканъяс — тайӧ діяс вылас жӧ да Камчатка кӧдж вылын.
Малайя архипелаг — косінлӧн коляс, коді войдӧр ӧтлаавліс Азияӧс Австралиякӧд. Сэні вулканъяс сулалӧны потас визьясӧдыс кык мегырӧн: ӧтиыс мунӧ Сунда діясӧд — Суматра, Ява да мукӧд діяс вывті, а мӧдыс — Пилиппинса діяс вывті да Калимантан вывті, сідзкӧ Азия асыввыв вадоръяс пӧлӧн. Суматра да Ява костын эм вулкан Кракатау. 1883-ӧд воӧ сэні лоис зрыв, кодысь пӧшти став Кракатау діыс кайис сынӧдӧ. Ру, газ, из да пӧим сюръя шыбытчис 80 км судтаӧдз. Зрывыс кыліс Цейлонын да Пилиппинса діяс вылын. Суматра да Ява вылын уна йӧз кувсисны саридз гыясысь, кодъяс зрыв бӧрын ызгысисны вадорас.
Му уджалӧмлы Азия веркӧс уна боксянь абу бур. Сэні вывті уна куш кыртъяс да мусинӧн вевттьытӧм изъяинъяс. Сэсся тырӧма керӧсъясӧн: уна места босьтӧны зӧм керӧс бокъяс, кыркӧтшъяс, сёртасъяс. Уна эм сэтшӧм джуджыд мутасыс, кӧні оз позь уджавны видзму. Медшӧр юкӧнъяссӧ сылысь вадоръясысь торйӧдӧны джуджыд мусюръяс, тайӧ сьӧктӧдӧ йитӧдъяс, та понда жӧ климатыс пытшкӧс мутасъяслӧн кос. Но век жӧ Азияын увтасъяс вевттьӧны нёльӧд юкӧнсӧ сылӧн веркӧслысь да ӧтлаын босьтӧмӧн лоӧны ыджыдджыкӧсь став Европаысь. Торйӧн бурӧсь видзму уджалӧм вылӧ Индостанса да Китайса увтасъяс. Медся тӧдчана мупытшкса шедтасъяс Азияын — изшом, мусир, зарни да озысь. Найӧ разалӧмаӧсь зэв абу ӧткодя.
Изшом куйлӧ важ массив доръяс пӧлӧн. Торъя озырӧсь изшомӧн Сибыр (Кузбасс, Алтай), Казахстанын Караганда бассейн да войвыв Китай. Мусир эм кӧнсюрӧ том кӧрӧм керӧс бокъясын; торъя озырӧсь мусирӧн Аравия, Рытвыввыв Сибыр, Кавказ (Баку да Грознӧй), Иран да Индокитай, а сідзжӧ Ыджыд Сунда діяс. Тӧдчана куйласъяс мусирлӧн сідзжӧ эмӧсь Месопотамияын да Сахалин ді вылын. Зарни сӧнъяс да киссьӧсъяс эмӧсь медсясӧ важ кристаллсяма массивын; торъя озырӧсь зарниӧн Асыввыв Сибыр да Якут му. Озысь куйлӧ медсясӧ Малакка кӧджын да Сунда діяс вылын, кодъяс лоӧны Азия материклӧн нюжалӧмӧн. Кӧрт рудаясӧн озыр местаяс аддзӧма Азияысь этшалаын на, медсясӧ Китайын да Сибырын, Ангара ю гӧгӧрын и Ылі Асыввылын. Но Азияын ӧнӧдз на кольӧны тӧдмавтӧмӧсь вывті гырысь ылдӧсъяс.
Климат
Тӧлын материкыс Азиялӧн кӧдзалӧ ёнджыка сійӧс кытшалысь саридзьясысь. Кӧдзыдъяс сулалӧны не сӧмын Войвыв Азияын, но и Пытшкӧс Азияын — Гималаясӧдз. Тайӧ став ылдӧс вылас чукӧрмӧ кӧдзыд сынӧд масса, коді мунӧ асыввылӧ да лунвылӧ шоныд океанъяслань. Тадзи артмӧны тӧвся муссонъяс. Океанъясын тайӧ кадас атмосфераса личкӧмыс ичӧт, а материк вылын — ыджыд. Тӧвъяс кӧдзыд материксянь вайӧны асыввыв вадоръясӧ ён кӧдзыдъяс, а Лунвыв Азияӧс наысь прамӧя сайӧдӧны керӧсъяс. Но век жӧ и Лунвыв Азияын тӧлын тӧвъяс пӧльтӧны материксянь океанӧ. Тӧвся муссонъяс быдлаӧ вайӧны кос да сэзь поводдя.
Гожӧмын материкыс Азиялӧн шоналӧ ёнджыка, сійӧс кытшалысь саридзьясысь. Личкӧмыс сэні чинӧ, да сэтчӧ уськӧдчӧны васӧд тӧвъяс Индіа да Лӧнь океанъясысь — тадзи пӧльтӧны гожся муссонъяс; найӧ вайӧны уна зэръяс, торъя нин сэтшӧм местаясын, кӧні найӧ паныдасьӧны керӧсъяскӧд. Пытшкӧс Азияӧ, кодӧс сайӧдӧны джуджыд керӧсъяс, найӧ пӧшти оз веськавны; сэні гожӧмын вывті жар да кос. Рытыввыв Азияӧ муссонъяс Индіа океансянь оз жӧ веськавны, да сэні сідзжӧ гожӧмын овлӧ кос да жар, а содтӧд и шондіыс сэні гожся луншӧркадӧ овлӧ пӧшти зенитын.
Став Азиясӧ климат серти позьӧ юкны, тадзи: Пытшкӧс Азия, Асыввыв Азия, Лунвыв Азия, Рытыввыв Азия да Войвыв Азия.
Пытшкӧс Азияын континентвывса — материквывса — климат, гожӧм да тӧв, лун да вой, ёна торъялӧны шонтӧг серти. Гожӧмын кымӧртӧм енэжсянь шонді ёна пӧжӧ; платояслӧн веркӧсыс доналӧ; шоныд кос сынӧд кайӧ вывлань тӧвныръясӧн; найӧ лэптӧны зэв вылӧдз дзонь кымӧръясӧн лыа да бус. Сынӧдыс гудырмӧ, шондіыс ӧдва тыдалӧ бус пыр, гӧгӧр — быттьӧ ру пытшкын. Пытшкӧс Азияӧ воӧны кос тӧвъяс нин, сы понда сэні усьӧ этша енӧжва. Сӧмын Пытшкӧс Азия доръясын да керӧс бокъясын овлӧны унджык зэръяс, а медся джуджыд керӧс вывъясас усьлӧны лымъяс. Но лым вежтасыс керӧсъясын куйлӧ зэв вылын: войвыв Тибетын, Хуанхӧ ю заводитчанінын, 5 км судтаын, а лунвыв Тибетын весиг 5½ км судтаын. Тӧлын став Пытшкӧс Азияыс ёна кӧдзалӧ; кӧдзыд сынӧд лӧнь да сэзь, енэжваяс тӧлын усьӧны нӧшта этшаджык гожӧмын дорысь. Сӧмын шочиника платояс вылӧ веськавлӧны шоныдджык да васӧдджык тӧвъяс океан вадоръяссянь, сэки артмӧны кымӧръяс да усьӧ лым; но тӧвбыдӧн усьӧ вывті этша лым, ӧдва вевттьыштӧ мусӧ; кӧялыысьяс видзӧны сэні ассьыныс скӧтсӧ и тӧлын лудъяс вылын.
Асыввыв Азияын мунӧны гожся муссонъяс, кодъяс пырӧны пытшкӧс мутасъясас 1000 — 1500 км сайӧдз, медся уна енэжваяс усьӧны керӧсъяса вадор пӧлӧнъясын, сійӧ кадӧ, кор саридзсянь воӧны циклонъяс. Тӧвся муссонъяс дырйи кӧдзыдъяс паськалӧны ылі лунвылӧ, весиг войвыв Китайын, Мушӧр саридз пасьтӧс вылын, кынмӧны юяс. Тулысын да арын, гожӧмся да тӧвся муссонъяс вежсигӧн, кор паныдасьӧны кӧдзыд да шоныд тӧвъяс, Азияса вадоръясті мунӧны ыджыд тӧв ныръяс, — тайфунъяс. Найӧ артмӧны тропикдорса вӧньын восьса океанын да Азияса вадоръяслань матыстчигӧн вӧчӧны ыджыд опустошениеяс Пилиппинса да Ниппон діяс вылын.
Ыджыд тӧдчанлун Асыввыв Азияса климатлы кутӧ шоныд Куро-Сиво визув; сійӧ тыртӧ уль руӧн сы весьтті вылысӧд мунысь муссонъяс да видзӧ кынмӧмысь пӧшти ставнас Ниппон саридзӧс.
Лунвыв Азияӧс — мӧдног кӧ Индостан, Индокитай да Малайя архипелагӧс — вуджӧны тропик да экватор, да климатыс сэні жар. Гожӧмын шондіыс овлӧ дзик юр весьтын да сотӧ зэв ёна. Весиг тӧвся тӧлысьясӧ шонді кайӧ енэжтассянь вылӧ; тӧв, кыдзи ми сійӧс тӧдам, сэні дзик оз овлы, и муыс некор оз вевттьысьлы лымйӧн. Тӧлыс сэні абу кӧдзыдджык миян Украинса гожӧмысь. Гожӧмыс сэні уль, енэжваяссӧ материк вылӧ вайӧны рытыв-лун муссонъяс. Діяс вылын климат океанвывса: сэні зэрӧ тӧв и гожӧм. Шонтӧг сулалӧ вогӧгӧр 25—27°. Тайфунъяс Лунвыв Азияын овлӧны жӧ, но шочджыка Асыввыв Азияын дорысь.
Рытыввыв Азияын климатыс кос, татчӧ гожся муссон вотӧм вӧсна (карта, 106 лбк.). Апрель тӧлыссянь да йирым тӧлысьӧдз тані пӧшти оз овлыны зэръяс, енэжын шоча мыччысьлӧны кымӧръяс; шонді сотӧ лёка: Иракын Багдад дінын лыаыс шоналӧ 78°-ӧдз; гожсайын шонтӧгыс сынӧдлӧн кайӧ 55°-ӧдз. Торъя нин жар поводдя пуксьӧ, кор локтӧ лунтӧв — самум — доналӧм Аравиясянь. Вывтасъяс вылын зэв жӧ жар, но сэні жар лунъяс вежсьӧны кӧдзыд войясӧн. Жар поводдя сулалӧ йирым тӧлысьӧдз, и сӧмын сёр арын, медсясӧ вӧльгымын, енэжын кыптӧны зэра кымӧръяс. Найӧс вайӧны циклонъяс Мушӧр саридзсянь. Зэрлывлӧ сэтшӧма, мый Аравия да Сурия куш степьясын кос ковтысъяс — вадияс — тырлӧны ваӧн. Керӧсъяс вылын усьлӧ лым; гожӧмын лымйыс сылӧ, ваыс лэччӧ юясӧ да шоръясӧ. Тӧв Рытыввыв Азияын ёна шоныдджык Асыввыв Азияын серти.
Войвыв Азияын кузя сулалӧны зэв ён кӧдзыдъяс — квайт тӧлысьӧдз дай дырджык. Муыс сэні кынмӧ зэв пыдӧдз да оз удит сывлыны гожӧмбыдӧн. Но гожӧмыс сэні шоныд. Вылысса пӧвстыс мулӧн сэтшӧма шоналӧ, мый видзму овмӧс вӧдитны позьӧ и полюс кытш сайын.
Юяс да тыяс
Азияын уна гырысь юяс; на пӧвстысь квайт ю 4 сюрс км-ысь кузьджыкӧсь. Медся тӧдчана юяс пансьӧны Пытшкӧс Азияӧс кытшовтысь керӧсъясын.
Гималаяссянь лэччӧны уна ваа юяс: Ганг, Брамапутра да Инд. Найӧ петӧны Гималаяс войвыв банъясысь да визувтӧны медводзсӧ Тибетын негырысь визувъясӧн; сэсся джуджыд да шуштӧм сёртасъясӧд писькӧдчӧны Гималаяс пыр, вӧчӧны зэв уна коськъяс, босьтӧны уна вожъяс, кодъяс визувтӧны Гималаяс лунвыв банъяссянь. Гожӧмын тайӧ юясыс ёна ойдлӧны — муссон зэръясысь да Гималаясын лым сылӧмысь. Тӧлын да тулысын ёна ямӧны. Бенгал куръяӧ усянінын Ганг да Брамапутра артмӧдӧны дельта; тайӧ дельтаыс вит мындаӧн ыджыдджык Волга дельтаысь дай ӧдйӧ содӧ.
Тибетын заводитчӧны да Лӧнь океанӧ усьӧны куим ыджыд ю: Меконг, Янцзыцзян, либӧ Югыдлӧзъю, да Хуанхӧ, либӧ Вижъю. Ю йывъясыс налӧн ичӧт вааӧсь, но Пытшкӧс Азияысь муссонъясӧн кӧтӧдан мутасъясӧ воӧм бӧрын найӧ пӧрӧны зэв ыджыд юясӧ; медводзсӧ найӧ визувтӧны тшупӧдъясӧд да сёртасъясӧд, а сэсся паськыд ковтысъясӧд. Медся пыжветланаыс тайӧ юяс пиысь — Янцзыцзян. Сы вывті гожӧмын весиг океанвывса суднояс вермӧны кайны ва паныд 1000 км сайӧдз ю вомсяньыс.
Татшӧм пыжветлӧмыс Янцзыцзян юлӧн лоӧ со мый понда: сійӧ кызвын юкӧннас визувтӧ чорыд керӧс породаяс пӧвстӧд, сы понда воргаас сылӧн омӧля пуксьӧ ваӧн вайӧмтор.
Хуанхӧ ю, мӧдарӧ, пыжветлӧмлы озджык лӧсяв. Аслас гудыр ваас сійӧ нуӧ зэв уна виж нюйт, лёсс, тайӧ нюйтыс пуксьӧ ю пыдӧсас кывтыдланьын, да сэні артмӧны пыр выль да выль косьтъяс. Кадысь кадӧ Хуанхӧ юыс весиг дзикӧдз вежлӧ ассьыс туйсӧ; 80 во сайын сійӧ эз усьлы Чжили куръяӧ, кыдз ӧні, а усьлі Виж саридзӧ, Янцзыцзян ю вомсянь неылын.
Хуанхӧ ю вакӧд вайӧмторъясӧн вевттьӧма Китайса увтас. Китайса увтас местаын важӧн вӧлі саридз куръя, кодӧс уна нэм чӧжӧн тыртӧма нюйтӧн тайӧ юсяньыс. нюйтыс кызвыннас тэчсьӧма лёссысь, кодӧс ю петкӧдӧ Пытшкӧс Азияысь.
Асыввыв Азияса юяс вылын — Янцзыцзян, Хуанхӧ, а сідзжӧ Амур вылын пӧшти быд во гожӧм помын овлӧны ойдлӧмъяс, кодъяс тӧкыда нуӧны сиктъяс да кӧдзӧм муяс; сэки Китайын йӧз кулӧны сюрсъясӧн. Ойдлӧмъяс овлӧны, кор циклонъяс мунігӧн ӧддзӧны зэръяс. Тотара вискӧ усьӧ уна ваа, пыжветлана Амур ю.
Войвыв Азияса юяс — Об Иртышкӧд, Енисей Ангаракӧд, Лена Алданкӧд да мукӧд — зэв кузьӧсь да вааӧсь; енэжваяс сэні овлӧны этша, но зато сэні и пакталӧмыс ичӧт, а ва чукӧрманінъясыс бассейнъяслӧн зэв гырысьӧсь. Тулысын лым сылігӧн тайӧ юясыс зэв паськыда ойдлӧны лым сылӧмысь. Суднояс ветлӧмлы найӧ зэв лӧсяланаӧсь, но дыр кежлӧ, воджын кежлӧ дай дырджык кынмылӧны. Визувтӧны найӧ шыльыдінъясӧд лӧня, но кӧнсюрӧ чургӧдчӧм тшупӧдъяс вуджигӧн вӧчӧны гырысь коськъяс. Торъя уна коськ Енисей ю вожын — Ангара вылын, коді петӧ Байкал тыысь. Ачыс Байкал тыыс куйлӧ джуджыд уськӧса лайколын.
Пытшкӧс Азияын да Туран увтасын юяс этша, океанъясӧдз найӧ оз воны, либӧ вошӧны лыаяс пӧвстын, либӧ помасьӧны тупкӧса тыясын. Татшӧмӧсь — Тарим, усьӧ Лобнор тыӧ, Или, усьӧ Балхашӧ; Сыр-Дарья да Аму-Дарья. Каспи да Арал сола ваа тыяс — тайӧ вӧвлӧм саридзьяслӧн колясъяс. Тайӧ кос инъясас юяс зэв коланаӧсь му кӧтӧдӧм вылӧ. Гожӧмын, кор керӧсъясын сылӧ лым, юяс ойдӧны да нуӧны уна ва.
Рытыввыв Азияын юяс сідзжӧ зэв этша. Медся тӧдчанаясыс на пиысь Тигр Евфраткӧд, кодъяс визувтӧны Перс куръяӧ; тайӧ юясыс ойдӧны тӧлын. Гожӧмын найӧ босьтӧны васӧ керӧсвывса лымйысь да сетӧны сійӧс кӧтӧдӧм вылӧ. Уна юяс помасьӧны тані сола тыясын. Ӧти татшӧм тыыс, коді шусьӧ Кулӧм саридзӧн, куйлӧ уськӧса лайколын, тшупӧдыс сылӧн 394 м-ӧн улынджык океан тшупӧдысь. Му вылын абу мӧд ты, кодлӧн тшупӧдыс лэччӧма татшӧм улӧдз. Ваас сылӧн 24% сов, и ваыс сэтшӧм топыд, весиг морт сэні оз вӧй; тайӧ тысӧ шуӧны Кулӧм тыӧн, сы вӧсна мый ни быдмӧг, ни пемӧс сэні абу.
Азияса юяслӧн тӧдчанлуныс морт овмӧсын вывті ыджыд: найӧ абу сӧмын волысян туйяс, найӧ сетӧны муяс да садъяс кӧтӧдӧм вылӧ ва оз сӧмын Рытыввыв да Пытшкӧс Азияын, но и Лунвыв да Асыввыв Азияын; сэні став йӧз пытшсьыс коймӧд юкӧныс олӧ муясӧс кӧтӧдӧм помысь.
Быдмӧгъяс да пемӧс улов
Лунвыв Азияын, кӧні шонді ёна пӧжӧ, кӧні усьлӧ уна енэжва, быдмӧны тропикдорса вӧръяс; найӧ вевттьӧны медся васӧдінъяссӧ Индостанын да Индокитайын да ыджыдджык юкӧнсӧ Малайя архипелаглысь. Тайӧ вӧръясас, кодъяс быдмӧны 60 м судтаӧдз, быд воськолын паныдасьӧны век выль да выль породаа пуяс; на пӧвсын быдсикас пальмаяс, кодъяс кутӧны зэв ыджыд тӧдчанлун. Уна пальмаяс сетӧны сёян плодъяс. Сагоа пальмалӧн сёйӧны сьӧвмӧссӧ. Вадорын уна кокоса пальма, коді сетӧ ӧрекъяс да кокос йӧв. Пуяс тропикдорса вӧрын быдмӧны некымын судтаӧн мӧда-мӧд вывтіыс да артмӧдӧны мунны позьтӧм, лианаясӧн гартӧм лёкин; лианаяс кузьтанас овлӧны 300 м-ӧдз; быдлаын пу вожъяс вылын тыдалӧны эпифит быдмӧгъяс, кодъяс олӧны мукӧд пу вожъяс да чӧръяс вылын, и паразит быдмӧгъяс, кодъяс босьтӧны сӧзъяссӧ мукӧд быдмӧглысь. Саридзса вадоръяс пӧлӧн кыссьӧны мангрова вӧръяс сэтшӧм пуясӧн, кодъяслӧн вужъясыс тулӧмъяс дырйи сюрӧны ва улӧ, а ямлӧм дырйи — восьсаӧсь.
Косджык инъясын Лунвыв Азияын эмӧсь тропикдорса вӧръяс, кодъяслӧн киссьылӧ корйыс кос кад дырйи, да саваннаяс, кодъяс тырӧмаӧсь турунӧн либӧ вӧдитӧма морт киӧн да сетӧны вывті бур артмӧмсӧ няньяслысь либӧ мукӧд вӧдитан быдмӧгъяслысь. Тропикдорса вӧръяслӧн мусинъяс да саваннаяс Азияын — гӧрдмуаӧсь; тайӧ мусинъясыс мунӧны Африкаса гӧрдму вылӧ. Саваннаясын эмӧсь сьӧд, миян сьӧдму вылӧ мунысь мусинъяс.
Тропикдорса вӧръясын да саваннаясын олӧны зэв уна быдсяма пемӧсъяс, мукӧдыс сёйӧны быдмӧгъяс да плодъяс, мукӧдыс пӧткӧдчӧны яйӧн; унаӧн на пиысь олӧны сӧмын тропикдорса вӧньын, шӧркоддьӧм мутасъясын найӧ оз вермыны овны — полӧны кӧдзыдысь. Татшӧмӧсь, шуам, мортнога ӧблезянаяс — орангутанг да гиббон — да кыз кучикаяс — индівывса слӧн, сюраныр да тапир.
Яйсёйысьяс пытшкысь медся ёныс Лунвыв Азияын тигра; олӧ сійӧ тростник да бамбук расъясын. Пагӧдан кыйяс, шуам, ӧчкиа кый, олӧны быдлаын — вӧръясын и, саваннаясын и; юясын эмӧсь крокодилъяс. Вывті уна сикаса пӧткаяс пиысь торъя мичаӧсь фазанъяс, павлинъяс да попугайяс.
Лунвыв Азияын кӧть и уна быдсяма пемӧсыс, но абуӧсь кӧинъяс, ручьяс да руд ошъяс, кодъяс олӧны быдлаын мукӧд Азияын, а сідзжӧ Европаын да Америкаын. Татысь тыдалӧ, мый Лунвыв Азия — пемӧсъяс серти торъя мутас.
Асыввыв Азияын — Китайын да Ниппонын — асчужан быдмӧгъяс кольӧмаӧсь сӧмын керӧсаинъясын. Сэні быдмӧны сорӧн паськыд коръяса пуяскӧд, кодъяслӧн киссьылӧ тӧв кежлӧ корйыс, пыр веж пуяса вӧръяс, — камелияяс, лавръяс. Медшӧр мусинъясыс Асыввыв Азияын — гӧрдму шоныдджык да васӧд местаясын, вижму косджык да ыркыдджык местаясын, кутшӧм войвыв Китайын.
Асыввыв Азияын йӧзыс зэв топыда олӧны, да муыс сэтшӧма уджалӧма мортӧн, мый тані кид пемӧсъяс кольӧмаӧсь этша. Найӧ либӧ Лунвыв Азияса, либӧ Пытшкӧс Азияса, либӧ Войвыв Азияса пемӧсъяс кодьӧсь жӧ. Шуам, Китайса керӧс сёртасъясын эмӧсь павлинъяс да фазанъяс, а Ниппонын вӧръясас олӧ бӧжтӧм, гӧрд чужӧма ӧблезяна — макака. Крокодилъяс некӧн му вылын оз пырны татшӧм ылӧ войвылӧ, кыдзи Китайын да Коръёын; шоръясын Ниппонын эмӧсь ыджыдысь-ыджыд, 1½ м-ӧдз кузьтанас, саламандра, коді мунӧ лёкгаг вылӧ. Ставыс тайӧ — тропикдорса пемӧсъяс. Но сэні жӧ, Асыввыв Азияын, олӧны кӧинъяс, ручьяс, ошъяс, а сідзжӧ степвыв антилопаяс да кид осёлъяс, кодъяс асласӧсь Пытшкӧс Азиялы.
Войвыв юкӧнас Асыввыв Азияын, Амур да сійӧ веськыдвыв вожъяс пӧлӧн, быдмӧны коръя вӧръяс — тыпу, вяз, клён да мукӧд пуяс. Пуяс гӧгӧрыс сэні гартчӧны лианаяс да асчужан виноград, коді сетӧ сёян плод. Мусинъяс пӧим сораӧсь. Тайӧ вӧръясыс зэв озырӧсь пемӧсъясӧн, тані эмӧсь и тропиквывса пемӧсъяс, и ылі войвывса пемӧсъяс. Тані тигр паныдасьӧ руд ошкӧд, леопард — вӧркаськӧд, низь — измышкакӧд. Тані эмӧсь уна кабанъяс, козуляяс, фазанъяс, вӧр каньяс да кӧинъяс.
Пытшкӧс Азия да Рытыввыв Азия вевттьысьӧмаӧсь гӧль степьясӧн да овтӧминъясӧн, на пытшкысь медся гырысьясыс: асыввылын Гоби, шӧрас — Такла-Макан да рытыввылын — Аравияса. Степьяс да овтӧминъяс паськыд визьӧн мунӧны Хинган подувсянь Гӧрд саридз дорӧдз да вуджӧны водзӧ Африкаӧ; вӧръяс тайӧ визяс паныдасьлӧны сӧмын керӧс банъясын, кӧні усьӧ унджык енӧжва, да оазисъясын юяс пӧлӧн.
Степьясын быдмӧны турунъяс — типчак, полынь; быдмӧны найӧ шоча, мусӧ оз вевттьыны дорвыв. Тулысын лым сылӧм бӧрын либӧ тӧвся зэръяс бӧрын Иранын да Сурияын степвыв турунъяс быдмӧны ӧдйӧ, дзоридзалӧны да вайӧны кӧйдыс; гожӧм пуксигӧн заыс налӧн косьмӧ нин, ловъяӧсь кольӧны сӧмын мупытшса вужъясыс да шмакъясыс, да нӧшта топыд кыша кӧйдысъясыс. Мусинъяс тайӧ степьясын каштан рӧмаӧсь да рудовгӧрдӧсь.
Овтӧминъясын быдмӧгъяс нӧшта на этша, степьясын серти: ставыс сійӧ либӧ турунъяс, кодъяс тулысын ӧдйӧ быдмӧны да регыд косьмӧны, либӧ саксаул сяма кустаинъяс, кортӧмӧсь либӧ посньыдик коръяӧсь да зэв кузь вужъяӧсь. Дзик ӧтипӧлӧс пуяс — саксаул.
Оазисъясын быдмӧны плод ваян пуяс, шуам, яблӧка, персика, абрикоса пуяс; Рытыввыв Азияын — пыр веж пуяс, шуам выйпу; Иран лунвылын да Аравияын — финика пальма.
Пытшкӧс Азияын степьясас олӧны уна йырсьысьяс да гыжъя пемӧсъяс, кодъяс сёйӧны турун; тӧв кежлӧ йырсьысьяс — сурокъяс, сусликъяс — дыр кежлӧ дзебсьӧны му пытшкӧ да узьӧны; гыжъя пемӧсъяс жӧ — кид осёлъяс (куланъяс), антилопаяс, — йирӧны турунсӧ лым улысь, — лымйыс степьясын усьлӧ зэв ляпкыдика.
Торъя нин озыр пемӧс мир Тибетын, джуджыд лудъяс вылын, кӧні оз овны йӧз, а сы вӧсна гыжъя пемӧсъяс ветлӧны зэв ыджыд чукӧръясӧн, — ветлысь-мунысьяс лыддьывлӧмаӧсь уна сё дай весиг некымын сюрс пемӧсӧдз чукӧрас, медся тшӧкыда паныдасьлӧны куланъяс, антилопаяс, якъяс — керӧсвыв ӧшъяс да чивзанъяс — сурок сяма йырсьысьяс.
Рытыввыв Азия степьясын да овтӧминъясын эмӧсь и гыжъяяс, и йирсьысьяс, но этшаджыкӧнӧсь. Эмӧсь кутшӧмсюрӧ яйсёйысь пемӧсъяс (африкасаяс), шуам, гиенаяс, шакалъяс; Аравияын эмӧсь левъяс. Азияса ылі войвыв вевттьысьӧма тундраӧн. Лунвывланьынджык мунӧ тайга, кӧні мусиныс пӧим сора либӧ нюр сора. Войвыв Азия озыр стрӧитчан вӧрӧн да дона куа пемӧсъясӧн, а сідзжӧ и пӧткаясӧн; на пытшкысь мукӧдыс пыр олӧны тайгаын, мукӧдыс воӧны татчӧ гожӧм кежлӧ Лунвыв да Рытыввыв Азияысь. Торъя уна пӧтка чукӧрмылӧ гожӧмын тундраын. Сэні дженьыдик гожся кадӧ найӧ быдтӧны пиянсӧ, сэсся бӧр лэбзьӧны шоныд муясӧ, туйсӧ кутӧны юяс пӧлӧн да саридз вадоръяс пӧлӧн.
Азия — уна вӧдитан быдмӧгъяслӧн чужанін. Азияын морт медводз аддзис дикӧй шобді, шабді, лук. Лунвыв Азия — рислӧн, сакара тростниклӧн, чай пулӧн, бананлӧн, ӧгуречьяслӧн чужанін; Асыввыв Азия — апельсинъяслӧн да мандаринъяслӧн чужанін.
Азияысь петісны пӧшти став гортса пемӧсъяс, кодъясӧс вӧдитӧны ӧні став му юкӧнъясын. Азия степьясысь петісны вӧв да верблюд; Пытшкӧс Азия степьясын и ӧні на эмӧсь кид вӧвъяс. Азияысь жӧ петісны сюра гырысь скӧт, — мӧсъяс да буйволъяс, а сідзжӧ, ыж, кӧза да порсь. Тибетын видзӧны керӧсвыв ӧш — як, кодӧс некод оз вермы вежны джуджыд керӧсвыв транспортын; Индіын — гӧрба ӧш — зебу; сэні жӧ — Индіын да Индокитайын кесъялӧ мортлы став пемӧсъяс пытшкысь медся ёныс — слӧн.
Канмуяс да мутасъяс
<dіv style="clear:both"></dіv>
| Мутас, канму[1] | Мувывтор (km²) |
Олысь лыд (2008' вося юль 1' лун кежлӧ) |
Йӧзлӧн тшӧкыдлун (км²-ын) |
Юркар |
|---|---|---|---|---|
| Шӧрвыв Азия: | ||||
| Казахстан[2] | 2,724,927 | 15,666,533 | 5.7 | Астана |
| Кыргызстан | 198,500 | 5,356,869 | 24.3 | Бишкек |
| Таджикистан | 143,100 | 7,211,884 | 47.0 | Душанбе |
| Туркменистан | 488,100 | 5,179,573 | 9.6 | Ашхабад |
| Узбекистан | 447,400 | 28,268,441 | 57.1 | Ташкент |
| Асыввыв Азия: | ||||
| Китайса войтыр республика (КВР)[3] | 9,584,492 | 1,322,044,605 | 134.0 | Пекин |
| Гонконг[4] | 1,092 | 7,903,334 | 6,688.0 | — |
| Макао[5] | 25 | 460,823 | 18,473.3 | — |
| Китайса Республика (Тайвань)[6] | 35,980 | 22,920,946 | 626.7 | Тайбей |
| Япония | 377,835 | 127,288,628 | 336.1 | Токио |
| Войвыв Корея | 120,540 | 23,479,095 | 184.4 | Пхеньян |
| Лунвыв Корея | 98,480 | 49,232,844 | 490.7 | Сеул |
| Монголия | 1,565,000 | 2,996,082 | 1.7 | Улан Батор |
| Войвыв Азия: | ||||
| Рочму[7] | 13,115,200 | 140,702,092 | 3.0 | Мӧскуа |
| Асыв-лунвыв Азия:[8] | ||||
| Бруней | 5,770 | 381,371 | 60.8 | Бандар Сэри Бегаван |
| Мьянма (Бирма) | 678,500 | 47,758,224 | 62.3 | Найпйидо[9] |
| Камбоджа[10] | 181,035 | 13,388,910 | 74 | Пномпень |
| Асыввыв Тимор[11] | 15,007 | 1,108,777 | 63.5 | Дили |
| Индонезия[12] | 1,419,588 | 237,512,355 | 159.9 | Джакарта |
| Лаос | 236,800 | 6,677,534 | 24.4 | Вьентьян |
| Малайзия | 329,847 | 27,780,000 | 84.2 | Куала-Лумпур |
| Филиппинъяс | 300,000 | 92,681,453 | 281.8 | Манила |
| Сингапур | 704 | 4,608,167 | 6,369.0 | Сингапур |
| Таиланд | 514,000 | 65,493,298 | 121.3 | Бангкок |
| Вьетнам | 331,690 | 86,116,559 | 246.1 | Ханой |
| Лунвыв Азия: | ||||
| Афганистан | 647,500 | 32,738,775 | 42.9 | Кабул |
| Бангладеш | 144,000 | 153,546,901 | 926.2 | Дакка |
| Бутан | 47,000 | 682,321 | 14.3 | Тхимпху |
| Индия [13] | 3,167,590 | 1,147,995,226 | 318.2 | Дели |
| Иран | 1,648,195 | 65,875,223 | 42 | Тегеран |
| Мальдив діяс | 300 | 379,174 | 1,067.2 | Мале |
| Непал | 140,800 | 29,519,114 | 183.8 | Катманду |
| Пакистан | 803,940 | 167,762,049 | 183.7 | Исламабад |
| Шри-Ланка | 65,610 | 21,128,773 | 298.4 | Шри-Джаявардена-Пура-Котте |
| Рытыввыв Азия: | ||||
| Абхазия[14] | 8,700 | 330,000 | 111.7 | Сухум |
| Армения[15] | 29,800 | 2,968,586 | 111.7 | Ереван |
| Азербайджан[16] | 46,870 | 3,845,127 | 82.0 | Баку |
| Бахрейн | 665 | 718,306 | 987.1 | Манама |
| Кипр[17] | 9,250 | 792,604 | 83.9 | Никосия |
| Палестинаса Газа[18] | 363 | 1,537,269 | 3,315.7 | Газа |
| Грузия[19] | 20,460 | 4,630,841 | 99.3 | Тбилиси |
| Ирак | 437,072 | 28,221,181 | 54.9 | Багдад |
| Израиль | 20,770 | 7,112,359 | 290.3 | Иерусалим [20] |
| Иордания | 92,300 | 6,198,677 | 57.5 | Амман |
| Кувейт | 17,820 | 2,596,561 | 118.5 | Эль-Кувейт |
| Ливан | 10,452 | 3,971,941 | 353.6 | Бейрут |
| Лунвыв Осетия[21] | 8,700 | 330,000 | 111.7 | Цхинвал |
| Оман | 212,460 | 3,311,640 | 12.8 | Маскат |
| Катар | 11,437 | 928,635 | 69.4 | Доха |
| Саудса Аравия | 1,960,582 | 23,513,330 | 12.0 | Эр-Рияд |
| Сирия | 185,180 | 19,747,586 | 92.6 | Дамаск |
| Турция[22] | 756,768 | 71,892,807 | 76.5 | Анкара |
| Ӧтувтчӧм Араб Эмиратъяс | 82,880 | 4,621,399 | 29.5 | Абу-Даби |
| Палестина[18] | 5,860 | 2,611,904 | 393.1 | Аль-Кудс |
| Йемен | 527,970 | 23,013,376 | 35.4 | Сана |
| Ставнас | 43,810,582 | 4,050,404,193 | 89.07 | |
- Содтӧд: Египетлӧн юкӧн (Синай кӧдж) Рытыввыв Азияын жӧ куйло.
Пасйӧдъяс
- ↑ Сы серти, кыдз видзӧдлан, азисяса мукӧд мувывторсӧ (шуам 2, 7-8, 12, 14-16, 18, 20) позьӧ пыртны ӧтдырйи тшӧтш Европаӧ, Африкаӧ либӧ Окенияӧ.
- ↑ Казак муыс куйлӧ и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс тані петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэні олысь йӧзсӧс
- ↑ Лыдӧ босьтӧма сӧмын чиг Китайса (КВР-са) мувывтор да сэні олысьяс; Тайвань, Гонконг да Макао сетӧмӧсь торйӧн.
- ↑ Гонконг - КВР-са торъя веськӧдлана мутас.
- ↑ Макао - КВР-са торъя веськӧдлана мутас.
- ↑ Лыдпасъяс петкӧдлӧны Китайса Республика (Тайвань) киподувса мувывтор да йӧзсӧ. Китайса войтыр республика лыддьӧ ставсӧ тайӧс аслыс.
- ↑ Роч му куйлӧ и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс тані петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэні олысь йӧзсӧ
- ↑ Лыдӧ абу бостӧмаӧсь Рӧштво ді да Кокос діяс (Австралиялӧн ортсыса мувывторъяс Индия океанын Индонезиясянь рытыв-лунвывланьын).
- ↑ Мьянмаса юркар вӧлі кан нимсянь вуджӧдӧма Рангунысь Найпйидоӧ 2005' вося вӧльгым 6' лунӧ.
- ↑ General Populatіon Census of Cambodіa 2008 - Provіsіonal populatіon totals, Natіonal Instіtute of Statіstіcs, Mіnіstry of Plannіng, released 3rd September, 2008
- ↑ Асыввыв Тимор куйлӧ и Азияын, и Океанияын.
- ↑ Индонезия куйлӧ и Азияын, и Океанияын; лыдпасъяс тані петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэні олысь йӧзсӧ: лыдо абу босьтӧм Ириан Яя да Малуку діяс, найӧс тшӧкыда пыртӧны Океанияса мутасӧ да (Меланезия/Австралайзия).
- ↑ Та лыдын Дзаммуа Кашмир, код вӧсна вензьӧны Индия, Пакистан да Китай.
- ↑ Абхазия куйлӧ Рытыввыв Азияын, но культура боксянь сійӧс лыддьӧны европаса канмуӧн.
- ↑ Армения куйлӧ Рытыввыв Азияын, но культура боксянь сійӧс лыддьӧны европаса канмуӧн.
- ↑ Азербайджан куйлӧ и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс тані петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэні олысь йӧзсӧ. Та лыдын и Нахичевань, Азербайджанлӧн асвеськӧдлан юкӧн, коді куйлӧ Армения, Тюркия да Иран костын.
- ↑ Кипрыс куйлӧ сідзсӧ Азияын - Мушӧр саридз асыввыв ладорас Тюркиясянь лунвывланьын, но история да йӧз олӧм боксянь сійӧ топыда йитӧм Европакӧд. ӦВК пыртӧ Кипрсӧ Рытыввыв Азияӧ, а КШВ лыддьӧ сійӧс Мытыс Асыввывса канмуӧн.
- ↑ 18,0 18,1 Ӧтувтчӧм войтыръяс лыддьӧны Газаӧс да Рытыв Вадорсӧ Палестинысь мырддьӧм мувывторнас, Палестинса мувывторъясыс оккупируйтӧмӧсь Исраэльнас, но ӧні найӧ дэ факто Палестинса войтыр веськӧдланін улынӧсь.
- ↑ Картвел му куйлӧ и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс тані петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэні олысь йӧзсӧ.
- ↑ 1980 воын Исраэльыс юӧртӧма Ерушалаймсӧ ӧтка да юклытӧм юркарнас (сійӧ мырддьӧма арабъяслысь карыслысь асыввыв юкӧн 1967 вося квайтлунъя тыш дырйи). Ӧтувтчӧм войтыръяс дай уна канму оз пыдди пуктыны тайӧ юӧртӧмсӧ, да унджыкыс посолкерканысӧ кутӧны Тель-Авивын.
- ↑ Лунвыв Осетия куйлӧ Рытыввыв Азияын, но культура боксянь сійӧс лыддьӧны европаса канмуӧн.
- ↑ Тюркия куйлӧ и Азияын, и Европаын; лыдпасъяс тані петкӧдлӧны сӧмын Азияса юкӧнлысь мувывторсӧ да сэні олысь йӧзсӧ.</small>
| Мувежъяс да му юкöнъяс |
| Мувежъяс |
| Австралия | Антарктида | Африка | Войвыв Америка | Евразия | Лунвыв Америка |
| Му юкöнъяс |
| Австралия | Азия | Америка | Антарктида | Африка | Европа |
